Дэлхийн сонгодог философийн эх зохиолын дээжээс монголчуудад танилцууллаа гэж би бодсон юм. Гэтэл өөдөөс “Энэ угаасаа Ариун нэгэнээс биш гэдэг нь үнэхээр тодорхой”, “үүнийг буулгаад, бас нэг өвчтэй дутуу тархи нь түүнийг таашаан орчуулаад баахан төөрөлдсөн тархинуудад хорон муугийн цацсан процесс юм биз дээ” , “Энэ бүхний ард тэгээд та хэнд үйлчилж байна ?” гэхчлэн загнаж эхлэв. Ингэвэл ёстой хуцваа л байна. Монголд дэлхийн сонгодог философийг орчуулж болохгүй гэсэн хууль байхгүй. Би Монголын ард түмнийг соён гэгээрүүлэх ажлаа зогсоохгүй, хөгийн тэнэг шаарууд надад саад хийх боломж олгохгүй. Ингээд суут Людвиг Фейербахын “Шашны мөн чанар”-ын 23-33 дугаар буюу удаах 11 тезис энэ байна. Бас нэлээд нь үлдэж байгааг санаж байгаа биз дээ…

23.

“Амьдралын үүслийг тайлбарлаж болохгүй, ойлгомжгүй”; ийм байж л байг; гэхдээ энэ ойлгомжгүй байдал чамд мухар мухар сүсгийн гаргалгаа хийх эрх олгохгүй, теологууд хүний мэдлэгийн цоорхойгоос яг ингэж гарган авдаг; энэ нь жам ёсны шалтгааны чанадад гарах чиний оролдлогыг цагаатгахгүй, учир нь чи: би амьдралыг одоо хүртэл миний мэдэж байгаа, надад тодорхой жам ёсны үзэгдэл хийгээд шалтгаан буюу түүнээс гарган тайлбарлаж чадахгүй гэж л зөвхөн хэлж чадна; чи амьдралыг зарчмын хувьд ерөөсөө байгалиас гарган тайлбарлаж болохгүй гэж хэлэх эрхгүй, учир нь чи далайг сүүлчийн дусалд нь хүртэл шавхсан гэж үзэх үндэслэл байхгүй; чи төсөөлөн бодсон амьтан гарган ирж тайлбарлагдахгүй зүйлийг тайлбарлах эрхгүй; чи ямар ч тайлбар өгдөггүй, хууран мэхэлдэг, өөрийгөө болон бусдыг төөрөгдүүлдэг тайлбар өгөх эрхгүй; чи жам ёсны материаллаг шалтгааныг мэдэхгүйгээ ийм шалтгааны үл оршихуй болгон хувиргах эрхгүй; чи өөрийнхөө харанхуй бүдүүлэг, юм мэдэхгүйгээ энэ бүхнээ даван туулах ёстой амьтан болгон бурханчилж, биежүүлж (персонифицировать), бодит болгох эрхгүй, энэ чинь үнэн хэрэг дээрээ зөвхөн чиний харанхуй бүдүүлэг мөн чанар, чамд эерэг, материаллаг тайлбарын үндэс байхгүйг харуулж байгаа юм.
Чиний өөртөө амьдралыг тайлбарлаж буй эдгээр материаллаг бус, биет буюу биет бус, байгалийн гаднах, орчлонгийн гаднах амьтан бол чиний ухаанд материаллаг, биет, жам ёсны хийгээд сансрын шалтгаан байхгүйн яг таг илэрхийлэл биш юм гэж үү ?
Шударга, даруу байхын тулд: би шалтгааныг нь мэдэхгүй, би тайлбарлаж чадахгүй, надад материалыг өгөгдөхүүн байхгүй гэж шууд хэлэхийн оронд чи өөрийн толгойны энэ дутагдал, энэ үгүйсгэл, энэ хоосныгоо уран зөгнөлийн тусламжтайгаар эерэг амьтан, имматериаллаг байдлыг төлөөлсөн амьтан болгож, өөрөөр хэлбэл материаллаг бус, жам ёсны бус амьтан болгож байна, учир нь чи ямар ч материаллаг, ямар ч жам ёсны шалтгаан мэддэггүй.
Дашрамд харанхуй мунхаг бол имматериаллаг, биежээгүй, байгалийн бус амьтдаар сэтгэл ханадаг, гэхдээ харанхуй мунхагийн салшгүй дагуул нь цаг ямагт дээд, хамгийн дээд, хэт дээд амьтад дүүрэн байдаг тансаг уран сэтгэмж л байдаг ба харанхуй мунхгийн энэ азгүй бүтээлүүд тэр дороо л хэт материаллаг, хэт жам ёсны гэсэн эгнээнд орчихдог юм.

24.

Байгал өөрөө, ерөөс дэлхий ертөнц, орчлон үнэхээр эхлэл мөн, улмаар хэзээ нэгэн цагт байгал ч, дэлхий ертөнц ч, орчлон ч байгаагүй гэдэг үзэл бодол бол зөвхөн дэлхийн тухай хүний төсөөлөл хязгаарлагдмал үед л хүнийг үнэмшүүлж болох эрэмдэг зэрэмдэг үзэл бодол юм; энэ бол бодит юм хэзээ ч байгаагүй гэсэн уран сэтгэмж, утгагүй, үндэсгүй уран сэтгэмж юм, учир нь бүхий л бодит байдал хийгээд бодит үйлдлийн нийлбэр бол ертөнц буюу байгал мөн.
Бурхныг зүйлт (предметный), бодит амьтан болгож хувиргаж буй бүх чанар буюу тодорхойлолт нь байгалиас салган авсан, байгалийг төлөөлсөн, байгал төгсмөгц алга болдог тийм л чанарууд байдаг юм.
Чамд төгсгөлгүй байдал хийгээд хүч, нэгдэл, зайлшгүй чанар, мөнх байдал зэрэг чанарын нийлбэр цогц үлддэг нь үнэн, чи байгалиас хөндийрсөн үед ч, бодол буюу санаандаа түүний оршихуйгаас салсан ч гэсэн, өөрөөр хэлбэл, чи нүдээ аниж, өөрөөсөө жам ёсны зүйлүүдийн тодорхой мэдрэхүйн бүхий л дүр төрхийг хөөн гаргалаа ч гэсэн, улмаар өөрийгөө байгалийг мэдрэмжгүй гэж төсөөллөө ч гэсэн (философчдын илэрхийлдгээр тодорхой биш) эдгээр чанарууд байсаар л байна.
Гэхдээ мэдрэхүйн бүх чанар болон үзэгдлийг хасаад үлдсэн энэ мөн чанар бол байгалиас хийсвэрлэсэн буюу хийсвэрлэлд буй байгал, бодол сэтгэлгээнд буй байгалиас өөр зүйл биш юм. Энэ харилцаанд бол чи бурхныг байгал буюу дэлхийгээс гарган авсан чинь зөвхөн төсөөлөлд оршин байгаа, зөвхөн бодол сэтгэлгээнд байгаа хийсвэр сэтгэлгээний мөн чанараасаа байгалийн мэдрэхүйн бодит мөн чанарыг гарган авснаас өөр зүйл биш; ингэж гарган авах нь чамд ухаалаг мэт санагдана, яагаад гэвэл чи сэтгэлгээндээ ойрхон хийсвэр, түгээмэл зүйлсийг, улмаар дээд, өмнөх ганц, бодит (реальный-Орч.Х.Д.Г.), тодорхой сэтгэлгээнд зориулж ямагт урьдчилан илгээж байгаа; энэ үед бодит байдал дээр үүний урвуугаар: байгал бурхнаас өмнө байдаг, өөр үгээр бол тодорхой зүйл хийсвэр зүйлээс өмнө, мэдрэх зүйл сэтгэх зүйлээс өмнө байдаг юм.
Бодит байдал дээр бол бүх юмс зөвхөн жам ёсны дэг журмаар урсдаг, хуулбар нь эх загвараа дагана, дүр нь юмаа дагана, бодол нь уг зүйлээ дагана, гэхдээ теологийн хэт жам ёсны, гайхалтай хүрээнд эх загвар нь хуулбараа, юм нь дүрээ дагадаг байна.
Ариун Августин: “Хэрэв тэрээр оршин байгаагүй бол бид энэ ертөнцийг мэдэж чадахгүй, гэхдээ хэрэв түүнийг бурхан мэдэхгүй байсан бол бид оршин байж чадахгүй байсан нь гайхалтай, гэхдээ үнэн юм” гэсэн байдаг.
Энэ нь чухамдаа: эхлээд бид танин мэднэ, ертөнцийг сэтгэнэ, дараа нь тэр бодитойгоор оршиж эхэлнэ; түүнийг сэтгэж байгаа учраас л тэр оршин байгаа юм, ахуй бол мэдлэг буюу сэтгэлгээний үр дагавар, эх загвар бол хуулбарын үр дагавар, улмаар мөн чанар бол дүрийн үр дагавар мөн гэсэн хэрэг болно.

25.
Хэрэв ертөнц буюу дэлхийг хийсвэр тодорхойлолтод оруулж, хэрэв ертөнцийг метафизик юманд хувиргавал, улмаар сэтгэлгээний энгийн зүйл болговол энэхүү хийсвэр ертөнцийг үнэхээр (действительный-Орч.Х.Д.Г.) мэт хүлээн авдаг, түүнийг логик ёсоор эцсийн гэж гарцаагүй сэтгэдэг. Ертөнц бидэнд бодол сэтгэлгээгээр (мысль-Орч.Х.Д.Г.), ямар ч тохиолдолд метафизик, бодит ертөнцөөс хийсвэрлэсэн, энэхүү хийсвэрлэл өөрийн жинхэнэ дээд мөн чанар гэж үзсэн байгалиас хэтийдсэн бодол сэтгэлгээгээр өгөгдөөгүй; ертөнц бидэнд амьдралаар, бясалгалаар, мэдрэхүйгээр өгөгдсөн юм.
Хийсвэр, зөвхөн сэтгэдэг мөн чанарт гэрэл байхгүй, учир нь түүнд нүд байхгүй, дулаан байхгүй, учир нь түүнд мэдрэхүй байхгүй, түүнд ерөөс ямар ч ертөнц байхгүй, учир нь түүнд хүртэхүйн эрхтэн байхгүй. Ер нь бол түүний хувьд юу ч оршин байдаггүй. Бид логик буюу метафизик мөн чанар биш, бид өөр амьтан, бид энгийн логик хийгээд метафизикээс дээгүүр байдгийнхаа ачаар л ертөнц бидэнд өгөгдөж байдаг. Чухамхүү энэ нэмэх метафизикч хүнд хасах болон харагддаг, сэтгэлгээний энэ үгүйсгэл туйлын үгүйсгэл болж байдаг.
Метафизикийн хувьд байгал бол зөвхөн сүнсний эсрэг байгаа ямар нэг зүйл – “түүний өөр тал” юм. Энэ оргүй үгүйсгэсэн, хийсвэр тодорхойлолтыг тэр байгалийн эерэг тал, түүний мөн чанар болгон, хувиргадаг. Ийм учраас тэр эерэг мөн чанар бүхий тийм зүйл буюу үл ахуйг (небытие-Орч.Х.Д.Г.) ямар нэг сэтгэдэг зүйл болсон сэтгэлгээний энгийн үгүйсгэлтэй адилтган, гэхдээ уг чанараараа өөрийн мэдрэхүй, сэтгэлгээ, оюун санаатай зөрчилдүүлэн ой гутаадаг.
Сэтгэгч хүний хувьд жинхэнэ мөн чанар бол сэтгэдэг мөн чанар мөн; сэтгэдэг мөн чанар биш амьтан бол жинхэнэ, мөнхийн, анхдагч амьтан биш гэдэг нь хар аяндаа ойлгомжтой юм.
Сүнс өөртэйгөө харш зүйлийг сэтгэх дургүй; тэр өөртэйгөө зохицон байдаг, тэр өөрийн ахуйн хязгаар дотор байдаг, тэр зөвхөн өөрөөрөө л сэтгэдэг (луйврын үзэл бодол) буюу ямар ч тохиолдолд сэтгэлгээний мөн чанарыг илэрхийлсэн мөн чанарыг (теист үзэл бодол) сэтгэж байдаг.
Ийм мөн чанар сэтгэлгээгээр л дамжин өгөгдсөн, байх болсон, зөвхөн өөрөөрөө л сэтгэгддэг, ямар ч тохиолдолд идэвхигүй (пассивный) мөн чанар юм. Ийм маягаар байгал юу ч биш болон хувирдаг. Гэлээ гэхдээ хэдийгээр тэр оршин байж болохгүй, оршин байх ёсгүй боловч яаж ийгээд оршин байгаад байдаг. Ингээд түүний байгаад байгааг метафизикч хүн хэрхэн тайлбарлах вэ ? Зөвхөн хуурамч сайн дурын, бодит байдал дээр түүний гүн гүнзгий уг чанартай зөрчилдөж, албадлагын сүнсний өөрийн хүнийсэл, өөрийн үгүйсгэл, өөрийн татгалзлаар л тайлбарлана. Гэхдээ хийсвэр сэтгэлгээний үзлийн үүднээс байгал юу ч бишид хувирч байгаа юм бол үүний урвуугаар орчлонг бодитоор бясалгах үзлийн үүднээс орчлонг бүтээгч сүнс алга болно. Ингэж үзэх аваас бурхнаас ертөнц, сүнснээс байгал, метафизикээс физик, хийсвэрээс бодит байдлыг гарган ирсэн бүх дедукци зүгээр л логик тоглолт болно.

26.

Байгаль бол шашны анхдагч бөгөөд үндсэн объект мөн, гэхдээ тэрээр шашин шүтлэгийн шууд объект болсон газарт ч гэсэн, жам ёсны шашны адилаар байгаль байдлаар объект болдоггүй, өөрөөр хэлбэл бидний теизмын буюу философи, байгалийн шинжлэлийн үзэл бодлын үүднээс авч үздэг шиг ийм утгаар, ийм утга санаагаар байдаггүй. Анхандаа байгал хүнд объект байдлаар төсөөлөгдөж, байгал өөрөө биет, амьд, мэдрэгч амьтан байгаа мэтээр төсөөлөгдөнө; байгалийг шашны нүдээр бясалгах үед түүнийг үзэх үзэл ийм байна.
Хүн анхандаа өөрийгөө байгалиас ялгадаггүй, улмаар тэрээр байгалийг өөрөөсөө ялгадаггүй; ийм учраас байгалийн объект түүнд мэдрэмж өдөөдөг, тэрээр мөнөөх объектын шинж чанарыг шууд хувирган өөрчилдөг. Таатай, эерэг мэдрэмж, сэрэл байгалийн таатай, аятай мөн чанараар өдөөгдөнө; харин сөрөг, зовлон өдөөгч мэдрэмж-халуун, хүйтэн, өлсгөлөн, өвдөлт, өвчин нь муу амьтан буюу ямар ч тохиолдолд муу төлөв байдалд буй байгаль, мууг хүссэн төлөв байдал, уур хилэн зэргээр өдөөгдөнө.
Ийм маягаар хүн өөрийн мэдэлгүй, ухамсаргүйгээр байгалийн амьтныг сэтгэлтэй, субъектив амьтан, өөрөөр хэлбэл хүний амьтан болгон хувиргадаг. Зайлшгүй байдал нь зөвхөн харьцангуй, зөвхөн түүхэн шинжтэй байдаг ч гэсэн энэ хувиргалт зайлшгүй болдог юм.
Хүн дараа нь бүрэн тодорхой, ухамсартай, санаатайгаар байгалийг шашны объект, залбирлын объект болгон хувиргасанд, өөрөөр хэлбэл хүний мэдрэхүй, түүний хүсэлт, үйлчилгээгээр тодорхойлогдох объект болгон хувиргасанд гайхах зүйл юу ч байхгүй юм. Хүн ингэснээрээ байгалийг өглөгч, өөртөө захирагддаг болгосон, тэр байгалийг өөрийн сэтгэл санаанд (настроение-Орч.Х.Д.Г.) дасган зохицуулж, түүнийг өөрийн хүсэл эрмэлзэлд захируулсан. Дашрамд боловсролгүй, хүй элгэний хүн хүмүүний сэдэл, дур хүсэл, эрмэлзэл зэргээ зөвхөн байгальд нялзаагаад зогсоогүй, харин ч тэрээр жам ёсны биенд жинхэнэ хүмүүсийг олж хардаг байсан юм.
Ориноко-гийн индианчууд нар, сар, оддыг хүмүүс гэж үзээд, “тээр дээр байгаа бол бидэн шиг хүмүүс юм” гэж ярьдаг байв; патагончууд оддыг “хэзээ нэгэн цагт оришн байсан индианчууд” гэж үздэг байв; гренландчууд сар болон оддыг “онцгой нөхцөл байдалд тэнгэр аваад явсан өвөг дээдэс минь” гэж үзэж байв. Нар болон сарыг хэзээ нэгэн цагт хүмүүс байсан бурхан гэж шүтдэг мексикчүүдийн үзэл өмнөхтэй яг адил болно. Одоо анхаараач !
“Христианы мөн чанар”-т өгүүлсэн хүн шашинд хандахдаа ердөө л өөртөө ханддаг, түүний бурхан бол түүний өөрийн мөн чанар гэсэн үндэслэл хүн хамгийн алслагдсан, түүнтэй төсгүй- одод, чулуу, мод, тэр ч байтугай хавчны хавчуур, дунгийн хясаа зэргийг шүтдэг шашны хамгийн бүдүүлэг, доод зүйлд ч гэсэн батлагдаж байна. Хүн эдгээр юманд өөрийгөө шилжүүлж, өөрөө ямар байгаа шиг тэднийг ийм амьтан байдлаар сэтгэж, эсвэл өөрийгөө ийм амьтнаар дүүрэн гэж тооцдог болохоор, зөвхөн ингэдэг болохоороо тэднийг шүтдэг юм.
Үүнтэй холбоотойгоор шашны гайхалтай, гэхдээ нэн ойлгомжтой, тэр ч байтугай гарцаагүй зөрчил илрэн гардаг: теист буюу антропологийн үзлийн үүднээс бол энэ хүмүүн амьтан бурханлаг зүйлийг шүтдэг учраас тэр нь хүнээс ялгаатай, хүмүүн бусын амьтан гэж хүнд төсөөлөгддөг байхад натуралист үзлийн үүднээс бол энэ нь хүмүүн бусын амьтан байх ба ийм учраас бурханлаг зүйлийг шүтдэг, тэр нь хүмүүн амьтан гэж хүнд төсөөлөгддөг.

27.

Байгалийн хувирамтгай чанар нь хүнийг чухамхүү өөрөөсөө хамгийн их хэмжээгээр хамаарахад хүргэж буй үзэгдлүүдэд байдаг нь гол үндэслэл юм, яагаад гэвэл байгал хүсэл зориг олсон хүний байдлаар хүнд төсөөлөгдөж, түүний хувьд шашны хүндэтгэлийн зүйл болдог.
Хэрэв нар тэнгэрт тасралтгүй зоогдож байсан бол хэзээ ч хүнд шашны догдлол (аффект-Орч-Х.Д.Г.) төрүүлэхгүй байхсан. Нар далд ороход хүн шөнийн айдаст автаж, тэнгэрт ахин мандах үед эргэн ирсэн нарны баяр баясгаланд автсан зөвхөн тэр үедээ л хүн түүний өмнө өвдөг сөхрөн мөргөдөг юм. Флорид дахь эртний апалачиуд нар мандах хийгээд жаргах үед нарны магтаалын дууллаар баяр хүргэж, түүгээрээ нарыг зохих хугацаандаа ахин эргэн ирж, гэрлээрээ гийгүүлэхийг мөргөн гуйдаг. Хэрэв газар дэлхий үр тариагаа хэлбэрэлтгүй өгдөг байсан бол үр суулгах, ургац хураахтай холбоотой баяр ёслолууд хийх үндэслэл үгүй байхсан билээ.
Байгал хэвлийгээ нэгэн үе нээж, нэгэн үе хаадаг учраас л түүний үр шим сайн дурын, өглөг буяны өмнө үүрэгтэй мэт төсөөлөгддөг. Зөвхөн байгалийн тогтмол бус байдал л хүнийг хуурамч, эвлэрэнгүй, шашинлаг болгодог. Маргааш цаг агаар миний ажил үйлст таатай нөлөөлөх эсэх нь тодорхойгүй, миний суулгасан үр ургах эсэх нь тодорхойгүй, би байгалийн өгөөжид найдаж болохгүй, өргөл барих буюу гарцаагүй үр дагавар гэдгийг би мэдэхгүй.
Гэхдээ математик бүрэн магад шинж дуусч байгаа тэр газарт теологи эхэлдэг юм, энэ нь манай өдрүүдэд хүртэл тааруухан толгойтой хүмүүст ч ажиглагдаж байгаа. Шашин бол тусгай тохиолдлын үзэгдлүүдэд ямар нэг дур зоргийн, сайн дурын гэж үзэн, зайлшгүй зүйл гэж бясалгах явдал мөн. Үүний эсрэг сэтгэл санаа, шашингүйн болон бурхангүйн сэтгэл санаа (настроение-Орч.Х.Д.Г.) Эврипидийн циклонд ажиглагддаг: “Хүсэх хүсэхгүй нь хамаагүй, газар дэлхий миний мал сүргийг тэжээх өвч ногоог ургуулах ёстой.”

28.

Тахил өргөх бол жам ёсны шашны гол үйл бөгөөд ухамсартай үйлдэж буй хувь (индивидуаль) амьтны байгалийн төсөөлөлтэй нэгдэн түүний байгалиас хамаарах мэдрэхүйд суурилж байдаг.
Байгалиас хамаарах нь бидэнд маш хэрэгтэй үед нэн хурц мэдэгддэг. Энэ хэрэгцээ нь байгалийн тусламжгүйгээр өчүүхэн жижгээ мэдрэх мэдрэмж буюу илэрхийлэл юм; гэхдээ энэ хэрэгцээтэй үүний эсрэг мэдрэмж, өөрийнхөө яг байгааг мэдрэх мэдрэмж, байгалиас ялгаатай өөрийн бие даасан байдлаа мэдрэх мэдрэмж зэрэг сэтгэл ханамж салшгүй холбоотой байдаг. Ийм учраас хэрэгцээ бол бурхнаас айдаг, хүлцэнгүй, шашинлаг, харин сэтгэл ханамж нь ихэмсэг, бурхныг мэдэхгүй, хүндэтгэлээр үл ялгагдах, хөнгөмсөг байдаг. Энэхүү хөнгөмсөг буюу ямар ч тохиолдолд сэтгэл ханамжийн хамаагүй байдал нь хүнд практикийн хувьд зайлшгүй хэрэгтэй, энэ зайлшгүй байдлаар түүний амьдрал тодорхойлогдоно, гэхдээ тэр нь энэ үгийн хүмүүн утгаар амьд, аминч, хүлээн авамтгай амьтан болох байгалийн өмнө хүн онолын хүндэтгэл хийхтэй шууд зөрчилддөг; энэ амьтан хүн лугаа адил өөрийн эрхийг хардан хамгаалж байдаг.
Энэхүү байгалийг булаан эзлэх буюу ашиглах явдал нь ийм учраас хүнд бусдын эрхийг зөрсөн мэт, бусдын өмчийг авчихсан мэт, гэмт үйл хийчихсэн мэт төсөөлөгдөнө. Ингээд өөрийн сэтгэлийг тайвшруулах, хүний үзлийн үүднээс тэр дээрэнгүй зангаасаа биш, хэрэгцээнээсээ болж хулгай хийсэн гэдгээ үзүүлэхийн тулд доромжлогдсон объектод буян үйлдэхийн тулд хүн сэтгэл ханамжаасаа танаж, авсан өмчөөсөө ямар нэг зүйл таслан объектод буцааж өгдөг.
Грекүүд тайрсан модны сүнс дриада гомдол гаргаж, хувь заяанд хорлол хийж нөлөөлдөг гэж төсөөлдөг байв. Нэг ч рим хүн залуу гахайгаар бурхан буюу эм бурханаас өршөөл гуйж тахил өргөлгүйгээр өөрийн газар дээр байгаа төгөл модноос хөрөөдөж зүрхлэдэггүй байв. Остякууд баавгай алмагцаа түүний арьсыг модонд өлгөж, түүнд айдсаасаа биш, харин түүнийг алсныхаа төлөө баавгайнаас өршөөл эрсэн сэтгэлийнхээ улмаас энэ арьсанд бүхий л төрлийн хүндэтгэл үзүүлдэг байв. “Үүгээрээ энэ амьтны сүнсний учруулж болох тэр хор хөнөөлийг эелдгээр зайлуулж байна гэж тэд боддог.” Хойт америкийн аймгууд төстэй зан үйлээр өөрсдийн алсан ан амьтдын сүүдрээс өршөөл эрэхийг эрмэлздэг. Манай өвөг дээдсийн хувьд заяахай (бузин) ариун мод байсан; тэд заяахайг огтлох болсон үедээ голдуу: “Хатагтай заяахай, та өөрийн модноос хэсгийг хайрлаач, тэгвэл бид ойд ургах үед нь өөрийнхийгөө танд өгнө” гэсэн залбирал уншдаг байв.
Филиппинчүүд аялан явах болбол тэгш газар хийгээд уулнаас зөвшөөрөл хүсдэг, ямар нэг хуучин мод огтлохыг гэмт хэрэг гэж үздэг байв. Брамин (бодвол бярман гэж байгаа байх-Орч.Х.Д.Г.) ус уух, газар дээр хөлөөр гишгэхийг дөнгөн данган зөвшөөрнө, учир нь алхам бүр, балга ус бүр ургамал, амьтан, мэдрэгч амьтдын үхэл, зовлонг өдөөж болно; ийм учраас тэр “өдөр ч, шөнө ч санамсаргүй устгаж болох адгууснуудын үхлийг цайруулахын” тулд гэмээ наминчлах ёстой. Эртний шашнуудад байгалийг доромжлохгүй, доромжлуулахгүй байхын тулд байгалтай харилцах талаар хүний мөрдвөл зохих зан үйлийн олон дэг журмыг энд мөн л оруулж болно. Жишээлбэл, газар дэлхий ариун байдаг учраас Ормузын нэг ч албат нүцгэн хөлөө газар хүргэж зүрхлэдэггүй; нэг ч грек хүн гараа угаалгүйгээр гол гаталж зүрхлэдэггүй.

29.

Бүх шашны мөн чанар тахил өргөхөд илтэд төвлөрч байдаг. Тахил өргөх нь айдас, эргэлзээ, амжилтандаа үл итгэх, ирээдүйдээ үл итгэх, үйлдсэн гэм нүглээсээ сэтгэл шаналах зэрэг хамааралт байдлын мэдрэмжид суурилдаг; тахил өргөсний үр дүн, зорилго нь эр зориг, сэтгэл ханах, амжилт, эрх чөлөө, амар жаргалд итгэх зэрэг өөрийн мэдрэхүйд (самочувствие-Орч.Х.Д.Г.) суурилдаг.
Тахил өргөхөөс өмнө би байгалийн боол болон ирдэг, тахил өргөсний дараа би байгалийн эзэн гэж өөрийгөө мэдэрдэг. Ийм учраас шашны язгуур нь байгалиас хамааралт байдлын мэдрэмжид байдаг; энэ хамаарлыг алга болгож, байгалиас чөлөөлөх явдал бол шашны зорилго болно. Өөрөөр хэлбэл, байгалийн бурханлаг чанар бол үнэн хэрэг дээрээ шашин, чухамхүү аливаа шашин, түүнчлэн христианы шашны үндэс, эх булаг мөн.

30.

Шашны урьдач нөхцөл бол авахуй (хотение- Орч.Х.Д.Г.) чадвар, хүсэл (желание-Орч.Х.Д.Г.) хийгээд биелэл, эрмэлзэл хийгээд хэрэгжилт, төсөөлөл хийгээд бодит байдал, сэтгэлгээ хийгээд ахуйн хоорондын эсрэг тэсрэг байдал буюу зөрчилд байдаг. Авахуй хийгээд хүсэлдээ бол хүн хязгаарлагдаагүй, чөлөөтэй, бүхнээс хүчтэй, тэр бол бурхан, харин чадвар, хэрэгжилт, бодит байдалдаа бол тэрээр нөхцөлдсөн, хамааралт, хязгаарлагдмал, тэр бол эцсийн, бурхны эсрэг амьтан гэдэг утгаарх хүн, зүгээр л хүн байна. “Хүн төсөөлдөг, бурхан хуваарилдаг.” Сэтгэлгээ, авахуй нь миний мэдэлд байна, гэхдээ миний улиглаж буй, миний сэтгэж буй зүйл надад хамаарахгүй; энэ бол надаас гадна, энэ бол надаас хамаарахгүй. Шашин энэхүү зөрчил буюу энэхүү зөрчлийг арилгахыг эрмэлзэж, ийм зорилтыг өмнөө тавьдаг; тэр бурханлаг амьтан, өөрөөр хэлбэл зөрчлийг шийдвэрлэдэг тэр амьтан, миний хүсэл болон төсөөллийн дагуу боломжтой, гэхдээ миний хувьд миний хүчээр боломжгүй тэр бүх зүйлийг боломжтой болгодог буюу үнэндээ бол бодитой болгодог тэр амьтан.

31.

Шашны уг, жинхэнэ, язгуур элемент бол хүний хүсэл зориг, мэдлэгээс хамаардаггүйд оршино; энэ бол бурхны ажил юм. Гэгээн Павел: “Би суулгасан, Аполлон усалсан, харин бурхан ургуулсан. Иймийн тул суулгасан, усалсан бол юу ч биш, харин бүхнийг бурхан ургуулсан” гэж хэлдэг.
Түүнчлэн Лютер: “Бидэнд талх ургуулж өгсөнд нь бурхныг магтаж, түүнд талархах хэрэгтэй, бид манай ажлаас биш, түүний адис ерөөл, түүний нигүүлслээр бидэнд хоол, унд болон аливаа бүх хэрэгцээг хангаж байдаг үр тариа, дарс хийгээд боломжит үр жимсээ ургуулан авдаг” гэсэн.
Хичээнгүй тариаланч Гедиоз хэрэв Зевс азтай дуусгал хангавал баялаг ургац хураана гэж ярьдаг. Ингээд талбай хагалах, үр суулгах, соёолохыг услах зэрэг нь надаас үл хамаарна; тариа хураалт миний мэдлийн юм биш. Тариа хураалт бол бурхны гарт буй; эндээс “Бурхангүй бол босгондоо ч хүрэхгүй” гэсэн зүйр үг гарсан. Тэгвэл бурхан гэж юу юм бэ ? Анхдагч утга санаагаараа бол байгал буюу байгалийн мөн чанараас өөр юм биш, гэхдээ тэр залбирлын объект, бидний хүсч буй амьтан, улмаар, хүсэл зоригоо илэрхийлж буй амьтан юм.
Зевс бол байгалийн цаг агаарын үзэгдлийн шалтгаан буюу мөн чанар мөн; гэхдээ энэ нь түүний бурханлаг гэдгийг, түүний шашны элемент гэдгийг хараахан бүрдүүлэхгүй, шашингүй хүний хувьд бороо, аянга, цас зэрэг нь шалтгаантай байна. Бурхан байгалийн цаг агаарын үзэгдлийг эзэгнэгч, эдгээр үзэгдэл түүний үзэмжээс хамаарч, түүний хүсэл зоригийн үйлдэл болж байдаг, зөвхөн ийм учраас л тэр бурхан, зөвхөн үүний улмаас л тэр бурхан болдог. Ингээд хүний хүсэл зоригоос үл хамаарах зүйл бурхны хүсэл зоригоос хамаарсан байдал бүхий шашин болон хувирдаг, тэр нь зүйлийн (предмет-Орч.Х.Д.Г.) талаасаа ч (объектив); хүний талаасаа ч (субъектив) залбирлаас хамаатай, учир нь хүсэл зоригоос хамаарах тэр зүйл залбирлын зүйлийг бүрдүүлдэг ба ямар нэгэн хувьсамтгай зүйл, хүсэж болох тэр зүйл мөн. “Бурхад өөрсдөө дуулгавартай байж болох юм. Арц хүж хийгээд хүлцэнгүй сахил санваар, сэржим өргөх хийгээд сайхан үнэр ханхлуулснаар нүгэлт хүн тэднийг өөр тийш нь залж болох л юм.”

32.

Хүн хязгааргүй чөлөөт сонголтоос дээгүүр, арчаагүй байдал хийгээд жинхэнэ фетишизмын тохиолдлын байдлаас дээгүүр гарч ирсэн тэр газарт ямар ч тохиолдолд шашны зүйл нь гагцхүү буюу голдуу хүний зорилго чиглэлтэй үйл ажиллагаа хийгээд хэрэгцээний зүйлийг бүрдүүлж буй тэр зүйл байдаг. Чухам ийм учраас гарцаагүй түгээмэл, голчлон шашны хүндэтгэлд хүнд хамгийн зайлшгүй хэрэгтэй жам ёсны тэр юмсыг ашигладаг. Харин хүний хэрэгцээ хийгээд зорилго чиглэлтэй үйл ажиллагааны зүйлийг бүрдүүлж буй тэр юмс нь чухамхүү хүний хүслийн объект байдаг. Миний тариа ургахын тулд надад бороо болон нарны гэрэл хэрэгтэй. Ийм учраас үргэлжилсэн гангийн үед би бороог хүсч, үргэлжилсэн борооны үед нарыг хүсдэг.
Хүсэл болон биелэл нь миний мэдэлд байхгүй эрмэлзэл юм, тэр бол хүссэнээ олох хүч чадалгүйн хүсэл зориг юм; хэрэв би яг байгаагаар нь хүссэнээ олчих юм бол тэр нь надад хүртээлтэй гэсэн хэрэг, тэр нь тухайн агшинд, тухайн төлөв байдал хийгээд нөхцөлд миний мэдэлд байж болно гэсэн хэрэг; хэрэв миний хүсэл зарчмын хувьд хэрэгжсэн бол тэр нь шашны үзэл бүхий хүний хүсч байсан шиг биш байна. Гэхдээ миний бие, ерөөс миний хүч чадалд хүртээлгүй тэр зүйл бол миний өөрийн хүслийн мэдэлд байна. Би юунд тэмүүлж, юуг хүсч байгааг би өөрийн хүслээр амьжуулж, сэтгэлээ чилээж байдаг.
Хуучин герман хэлэнд wiinschen (хүсэх) гэдэг нь сэтгэлээ зовоох гэсэн үг юм. Хүн догдлолдоо өөрийн мөн чанарыг өөрийн хязгаарын чанадад, зөвхөн догдлолд л гаргадаг, учир нь мэдрэхүйд шашин суурилж байдаг; догдлолд тэрээр амьдралгүй юмыг амьдралтай, дур зоргийн бус юмыг дур зоргийн болгон ойлгож, эд юмсыг өөрийн амьсгаагаар амьжуулдаг, учир нь догдлолд байхдаа тэр үл мэдрэх амьтанд хандаж чаддаггүй.
Ухаан бодлоор (рассудок-Орч.Х.Д.Г.) урьдчилан өгөгдсөн мэдрэмж заагийг даван, тэрээр хүний мөн чанарын заагийг дамнаж юүлэн, цээжинд хэт ойрхон мэдрэмж болдог, тэрбээр байгалийн үл мэдрэх амьтныг хамтран мэдрэгч амьтан болгон хувиргаад гадаад ертөнц рүү эргэн гарч ирэх ёстой.
Хүний мэдрэмжээр зовсон байгал, түүнд нийцсэн болон түүнтэй дасан зохицсон (ассимиляци-Орч.Х.Д.Г.) байгал, улмаар өөрөө аливаа мэдрэмжээр дахин биелсэн байгал бол шашны зүйл, бурханлаг зүйлийг бүрдүүлж буй тэр л байгал мөн.

Хүсэл бол шашны эх булаг, тэрхүү мөн чанар мөн, бурхны мөн чанар бол хүслийн мөн чанараас өөр зүйл биш. Бурхан бол хүнээс хэтийдсэн, байгалиас хэтийдсэн амьтан мөн. Бурхан бол адис ерөөл гарч буй тэр амьтан болно. Адис ерөөл бол надаас үл хамаарах, гэхдээ миний хүсч буй үр дүн, үр жимс, үйлдлийн зорилго мөн.
Лютер: “Адис ерөөл тавина гэдэг бол чухамдаа ямар нэг сайн зүйлийг хүснэ гэсэн хэрэг” гэсэн. “Бид адислан ерөөж байхдаа зөвхөн сайн сайхныг хүсдэг; гэхдээ бидний хүсч буй зүйлийг өгч чадахгүй; гэхдээ бурхны адис ерөөл бол хүч чадлыг бүрдүүлж, үржүүлж байдаг.” Энэ нь хүмүүс бол хүсдэг амьтад; бурхад бол хүслийг биелүүлдэг амьтад гэсэн хэрэг юм. Ингээд ердийн амьдралд байнга хэрэглэдэг “бурхан” гэдэг үг нь хүслийн илэрхийлэл юм. “Бурхан чамд хүүхэд хайрла” гэдэг нь би чамайг хүүхэдтэй болохыг хүсч байна гэсэн хэрэг юм.
Зөвхөн сүүлчийн үгэнд л энэ хүслийг субъектив, шашны биш, пелагианы биш байдалд илэрхийлсэн, харин эхний тохиолдолд объектив, шашны, августины байдалд илэрхийлсэн. Гэхдээ хүнээс хэтийдээгүй, байгалиас хэтийдээгүй амьтны хүсэл гэж байх уу ?

Ухаандаа би хэрэв хүний биеийн газрын хүлээсээс ангижирсан үхэшгүй амьтан болохыг мөрөөдөж, өөрийн хүсэл, өөрийн уран сэтгэмжтэйгээ хүнээрээ үлдэж болох уу ? Үгүй ! Хэнд хүсэл байхгүй бол түүнд бурхан гэж байхгүй. Яагаад грекүүд үхэшгүй мөнх хийгээд бурхны амар жаргалыг онцлон дурддаг байв ? Яагаад гэвэл тэд өөрөө амар жаргалан байхгүй үхлийг хүсээгүй юм. Үхэлтэй болон муу муухай хүмүүсийн тухай харамслын дуу чи хаана ч сонсохгүйн адилаар үхэшгүй мөнх, амар жаргалан бурхдын магтаалын дууг чи хаана ч сонсохгүй. Гомер бурханлаг байдлыг дэлхийн далайн үерээс гарган ирсэн, гэхдээ энэхүү бурханлаг үер нь бодит байдал дээрээ хүний мэдрэхүйг тоочин дурдсан төдий л хэрэг юм.

33

Итгэл үнэмшлийн салбар дахь шашны эсрэг үзэгдэл шашны үүсэл, мөн чанарыг бүхнээс ил тод дэлгэн харуулдаг. Ийм шашны эсрэг баримт нь бүр шударга буянт онгод шүтлэгтний гашуун егөөдөл, жишээлбэл, ерөөсөө хүмүүс зөвхөн аз жаргалгүйгээсээ болж бурхан руу гүйдэг, зөвхөн аз жаргалгүйгээсээ болж бурханд хандаж, түүний тухай боддог гэсэн нөхцөл байдал ийм баримт болно, гэхдээ чухам энэ үйлдэл биднийг шашны өөрийнх нь эх сурвалжид хүргэдэг.
Хүн хүсэж байгаа зүйлээ чадахгүй, түүний гар хүлээтэй, тэр аз жаргалгүй хийгээд өөрийн болон бусдын хэрэгцээн дотор амьдарч байгаа гэсэн зовлонтой гаргалгаанд хүрсэн байдаг. Гэхдээ хөдлөгч мэдрэл (нерв-Орч.Х.Д.Г.) сулрах нь мэдрэгч мэдрэл нэгэн зэрэг суларсан гэсэн хэрэг биш; миний биеийн хүлээс миний хүсэл зориг, миний зүрх сэтгэлийн хүлээс болох ёсгүй. Харин ч урвуугаар миний гар хэчнээн их хүлээтэй байна, миний хүсэл эрмэлзэл төдий чинээ чөлөөтэй; хязгаарлагдмал бус байхад миний хүсэл төчнөөн хүчтэй байна.

Зүрх сэтгэл, хүсэл зоригоор хэт өдөөгдсөн, хүнээс хэтийдсэн хүч бол хүмүүсийн хэрэгцээний эрх мэдлийн сүүлийн хэмжээнд хүртлээ чивхрэн чангарсан хэрэгцээг ч, хил заагийг ч үл мэдэх бурханлаг хүч мөн. Бурхан хүмүүсийн юу хүсч байгааг хийх чадвартай, тэд хүний зүрхний хатгаасыг хэрэгжүүлдэг. Хүмүүс сэтгэлээрээ ямар байна, тэдний бурхад биеийн хувьд мөн тийм байна; хүмүүсийн зөвхөн авахуйд (хотение-Орч.Х.Д.Г.), дүрслэн бодохуйд, зүрхэнд, өөрөөр хэлбэл зөвхөн оюун санаанд (жишээлбэл, алс газар тэр дороо л шилждэг) хүрэлцээтэй тэр зүйлс бурхдын биет засаглалд оршдог. Бурхад бол хүний хүслийг биелүүлэгч биелсэн, биежсэн, хүний зүрх сэтгэл, хүсэл зоригийн жам ёсны заагийг арилгасан, хязгааргүй хүсэл зоригтой, авахуйн хүч нь биеийн хүчтэйгээ тэнцүү тийм амьтан юм. Энэхүү жам ёсноос хэтийдсэн бурхны хүчний эсрэг илрэл нь соёлгүй ард түмнүүдэд ид шид байдаг: энд хүний энгийн хүсэл зориг илтэд байгалийг захирагч бурхан болж байдаг.
Хэрэв израилийн бурхан Ийсус Навины шаардлагаар нарыг зогсоож, хэрэв тэр Илийн хүсэлтээр бороо оруулж, хэрэв христианы бурхан өөрийн бурханлаг шинжийг нотолж, өөрөөр хэлбэл өөрийн хүчийг харуулж, хүмүүсийн бүх хүсэлтийг биелүүлэн, өөрийнхөө нэг л үгээр догширон буй тэнгисийг номхруулж, өвчтөнийг эдгэрүүлж, үхэгсдийг сэхээж байвал энд ч гэсэн ид шидэд байдагтай яг адил байна, энгийн хүсэл зориг, энгийн хүсэл, энгийн үгийг байгалийг ноёрхогч хүч хэмээн зарлаж байна. Ялгаа нь гэвэл ид шидтэн шашны зорилгоо шашны эсрэгээр хэрэгжүүлж байна, харин иудей, христчүүд болохоор шашинлаг байдлаар хэрэгжүүлж байна, чингэхдээ эхнийх нь түүнийг өөртөө л харж байна, хоёр дахь нь түүнийг бурханд шилжүүлж байна; эхнийх нь шургуу хүсэлт, тушаалаа объектод шилжүүлж байхад хоёрдахь нь хүслээ илэрхийлэхэд номхон дөлгөөн, даруу хүслийн объект гэж харж байна, нэг үгээр бол нэгдэх нь өөрөөрөө дамжин өөртэйгөө үйлчилж байна, хоёрдахь нь бурхнаар дамжин бурханд үйлчилж байна.
Гэхдээ нэрд гарсан: guod quis per alium fecit, ipse fecisse putatur зүйр үг бол бусдын тусламжтайгаар нэг хүн хийдэг гэсэн утгатай, энд бусдын юмыг өөрийн үйлс мэт авахыг хэлдэг энэ үг өөрийн хэрэглээг энд олж байна: хүний бурхнаар дамжуулан хийж буй тэр зүйл бол бодит байдалдаа бол хүн өөрөө хийж буй хэрэг юм.

Орчуулсан: Судлаач Х.Д.Ганхуяг

Эх сурвалж: ganaa.mn блог