-Өнгөрсөн долоо хоногт буюу 18-21-ний өдрүүдэд Английн Лондон хотод дэлхийн 35 орны парламентийн гишүүд оролцсон Олон улсын томоохон хуралд оролцоод ирлээ. Нээлттэй нийгэм форумынхантай хамт явсан энэ хурлаар уул уурхайн баялагийг улс орныхоо хөгжилд яаж зориулах вэ, хамгийн үр дүнтэй, ашигтайгаар хэрхэн зохицуулж, хэрэглэх вэ гэдгийг тал талаас нь нарийн судалгаа, дүгнэлттэй хэлэлцсэн. Английн парламентийн гишүүдэд нөхцөл байдал ямар байгааг ойлгуулсан. Тэр дундаа Рожер Гэй гэдэг Английн парламентийн гишүүн маш сайн ойлгосон. Ингээд том орны уул уурхайн компаниуд маш ёс зүйгүй үйлдлээр буурай орнуудыг цөлмөж байгаагаас болж дэлхий тэр чигтээ тэгш бус байдалд орж хэдхэн хүмүүс маш их баяжиж, нийт ард иргэд нь юу ч үгүй үлдэж байна. Эндээс яаж гарах вэ гэдэг гаргалгааны талаар ярилцсан. Монголын парламентийг би төлөөлж очсон гэдгээрээ уул уурхайгаас хохирсон, хууртагдсан улс орны парламентийн гишүүдээс бүрдсэн бүтцийн байгууллагыг НҮБ-ын дэргэд байгуулья.

Энэ байгууллагынхаа бүтэц, зохион байгуулалтыг НҮБ-ын Ерөнхий нарийн бичгийн дарга Бан Ги Мунд хандаж, бид хоорондоо мэдээллээ солилцмоор байна гэдгээ мэдэгдсэн. Тухайлбал, Африкийн Зимбабе улсын Глинко гэдэг зэсийн уурхай дээр манайхаас долоон дор нөхцөл байдал үүсчихээд байгаа юм билээ. Мөн Индонезийн Фрипорт гэдэг зэсийн уурхайд жинхэнэ экологийн сүйрэл нүүрлэж, ард түмэнд нь ямар ч ашиггүй, аймшигтай байдал үүсчихсэн байна. Шинэ Гвинейд ажиллаж байгаа Рио Тинтогийн уурхай улсад нь ямар ч ашиг өгөөгүй, 2000 уурхайчин, энгийн ард иргэдийн амь нас үрэгдэж, зүгээр л баялагийг нь ухаж гадагш зөөгөөд иргэний дайн үүсгэчихсэн байна. Энэ олон мэдээлэл дунд манайд үйл ажиллагаа явуулж байгаа Рио Тинтогийн жишээ ч бас явж байна лээ. Ард иргэдэд нь ашиггүй байгаа энэ асуудлууд дээр гуравдагч орны парламент, шийдвэр гаргагч нар мэдээллээр дутмаг, туршлагагүй байж, тодорхой хэмжээгээр хүч хүрдэггүй тал бий. Тиймээс хоорондоо эвлэлдэн нэгдэж, бие биенээ дэмжье, мэдээлэл туршлага солилцоё, биднийг гэсэн бүтэцтэй байя гэсэн санаачлагийг гаргасан. Одоо ойрын үед олон улсын уул уурхайн үйлдвэрчний холбоонд хандаж, дэмжлэг авна. Ингэснээр НҮБ-ын тодорхой хурлуудаар энэ асуудлыг ярихаар болсон. Индонез, Зимбабе, Танзани, Истимор зэрэг улсын парламентийн төлөөлөгчид энэ асуудлыг маш сайн дэмжсэн.

-Энэ хурлаас нааштай үр дүн их гарсан байна. НҮБ-ын дэргэд ийм байгууллага бий болчихвол дуу хоолойгоо илүү хүчтэй хүргэх боломжтой юм байна тийм үү?

-Одоо ганцхан монголдоо гээд байлгүй олон улсын хэмжээнд тэмцлээ үргэлжлүүлнэ. Энэ хуралдааны үеэр хоорондоо туршлага солилцсон хамгийн чухал зүйл бол яаж санхүүг нь хянах вэ. Томоохон уул уурхайн компаниуд буурай оронд мэдээллээ өгдөггүй нуудаг. Хууль зөрчдөг. Тэр асуудлаар нь хэрхэн яаж маргаан үүсгэж шүүхэд ялж болох вэ гэдэг туршлагуудыг авсан. Дэлхийн банкны экспертүүд хүрэлцэн ирж бидэнд мэдээлэл өгсөн.

-Таныг Монголын эдийн засагт маш их нөлөөтэй Оюутолгой, Тавантолгой зэрэг томоохон уул уурхайн компаниудыг эсэргүүцсээр байгаад зогсоож, эдийн засгийг хохироочихлоо гэсэн яриа яваад байна. Энэ асуудалд ямар тайлбар өгөх вэ?

-Манай орны эдийн засагт Оюутолгой, Тавантолгой дэндүү нөлөөтэй, дэндүү чухал. Би ч тэгж итгэлэг. Гэхдээ ийм том уурхай манай орны эдийн засагт туслана дэмжинэ гэж амалж ард түмнийг хуураад байна. Туслахгүй, дэмжихгүй, оролцохгүй байгаа учраас бидний эдийн засаг унаж байгаа юм. Анх хөрөнгө оруулагчид Оюутолгойд 10 мянган ажлын байр шинээр бий болгоно, ДНБ- ний 30 хувийг нийлүүлнэ гэж амлаж байсан. Өнөөдөр энэ нь Монголд үлгэр болчихоод байна. Оюутолгой гацсанаас болж ингэж байна уу гэвэл худлаа. 2014 оны эхний гурван улирлын байдлаар Оюутолгойгоос 600 мянган тонн зэс, 8.6 тонн алт, 20 тонн мөнгө гадагшаа гараад явчихсан. Борлуулалтынх нь мөнгө 2.1 тэрбум ам.доллар нь ороод ирчихсэн байгаа. Дөрөвдүгээр улирлын дүн нь гараагүй байгаа шүү. Эндээс харахад юу ч гацаагүй. Монголчууд гацаагаагүй юм байна гэдгийг харж болно. Эд нар дээд хэмжээгээрээ монголын баялагыг зараад тэр хэрээр ашигтай ажиллаж байгаа юм байна. Ирэх жилийн төлөвлөгөөгөөр 816 мянган тонн зэс, 15.2 тонн алт, 34 тонн мөнгө гаргана гээ төлөвлөсөн байна лээ. Энэ бүх баялаг ямар ч гацаа, саадгүй гадагшаа урсаад гарна. Монголд юу орж ирэх вэ. 130 сая ам. долларын татвар төлөх ёстой гэсэн акт тавьсан. Өгөхгүй гэсэн. Эрх мэдэлтнүүдтэй хуйвалдаад 30 сая ам.доллар төлөхөөр болсон ч өнөөдрийг хүртэл тэр мөнгө манайд орж ирээгүй. Одоо болохоор өгөхгүй гээд Монголын шүүх дээр заргалдаад л явж байгаа. Энийг намайг ярьсаны төлөө Оюутолгойг гацаагаад монголын эдийн засгийг хохироогоод байна гэж итгэж байгаа монгол хүмүүс өрөвдөлтэй юу, ингэж итгүүлээд байгаа Рио Тинто агуу юу. Тэр хүмүүс агуу юм шиг надад санагдаж байна.

-Ер нь уул уурхайгаас бид хамааралтай гэж яриад байдаг. Гэтэл үнэндээ Монголын байгаль орчин, агаарын бохирдол, газар хөрсний бохирдол, усны хомсдол уул уурхайгаас хамааралтай болчихоод байна. Энэ дээр таны бодол?

-Энэ үнэн. Юуны өмнө усны чиглэлээр судалдаг эрдэмтэд ажлаа хийгээсэй. Яг өнөөдөр монголын усны мэргэжилтнүүд бүгдээрээ шахуу биеэ үнэлэгчид болчихоод, дуугарч чадахгүй байна. н.Батмөнх зэрэг ганц нэгхэн хүн л энэ асуудалд үнэн голоосоо санаа нь зовж, хөөцөлдөж яваа. Монголын томоохон гэгддэг усны мэргэжилтнүүд «Монголын говийн усыг Рио Тинто ашиглахад ямар ч сөрөг үр нөлөөгүй» гэсэн бичгэн дээр гарын үсгээ худалдаж амьдарч байна. Ингэж хэлсний минь төлөө тэд намайг шүүхэд өгөөсэй. Яагаад гэвэл говийн усыг Рио Тинто гурван жилийн дараа дуусгана. Усыг нь дуусахаар Сэлэнгэ мөрний усыг хоолойгоор зөөнө. Говийн байгаль газрын доорх усаар л хөрс, ургамлаа тэтгэж байдаг. Энэ усны асуудлаар маш ноцтой байдал үүссэн байгаа. Би энэ талаар хоёр ч удаа ноцтой мэдэгдэл хийж төрийн гурван өндөрлөгүүдийн санаа бодлыг ийш нь хандуулах гэсэн боловч ер нь л тоохгүй байна.

-Энэ байдлыг яаж засах вэ, олон нийтийн оролцоог яаж нэмэгдүүлэх вэ. Усны мэргэжилтнүүд нь энэ асуудлыг зөвтгөөд байгаа ч бодит байдал дээр эсэргээрээ байна шүү дээ?

-Би биеэ үнэлэгч монголын эрдэмтэдийг эсвэл биеийг нь үнэлүүлж луйвар хийж, богино хугацааны ашгаар монголын байгалыг урт хугцааанд сүйтгэж байгаа гадаадын болон дотоодын энэ их хүчтэй хүмүүсийг эсэргүүцээд зодоон цохион хийгээд явах боломжгүй. Миний хийж чадах ганцхан ажил нь ард түмнийхээ итгэлээр олж авсан УИХ-ын гишүүн гэсэн энэ статусаар мэдээлэлүүдээ авах. Авсан мэдээлэл дээрээ тулгуурлаж, задлан шинжилж анализ хийж, ард иргэддээ хэвлэлийнхнээр дамжуулан хүргүүлэх юм. Хэвлэлийнхэн энэ талаар үнэн бодитой мэдээлэл түгээснээр дараагийн улс төрчдийн сонголтыг зөв хийж, төр засгийн шийдвэрт нөлөөлнө гэсэн ганцхан итгэл найдвар байна. Ардчилал үнэтэй олддог нь үнэн. Гэхдээ Оюутолгойн үнээр олдмооргүй байна. Тийм үнэтэй байж болохгүй. Оюутолгой 300 тэрбум ам.долларын үнэтэй шүү дээ. 300 тэрбум ам.долларын үнэтэй баялагаа өгчихөөд, өөрсдөө өрөнд ороод өдөр болгон 3 сая ам.долларын хүү төлдөг монгол шиг ийм сайхан сэтгэлтэй ард түмэн энэ хорвоо дээр хаана ч битгий байгаасай. Ийм өгөөмөр ард түмэн байж болохгүй гэж би бодож байна. Энийг ард иргэддээ мэдээлэх нь л миний ажил.

-Асуудлыг шийдвэрлэхэд ямар ажил хийвэл илүү оновчтой байх бол?

-Би хоёр ч удаа усны талаар мэдээлэл хийж байсан. УИХ-ын гишүүн Д.Батцогт усны асуудалд анхаарлаа хандуулж эхэлж байна. Намайг Оюутолгой, байгаль орчны талаар ярихаар популист, хэвлэлийн хурал хийхээс өөр юм хийдэггүй гэж доромжлох нь их юм. Оюутолгой ямар ч бяртай юм. Элдвээр хэлэхээр хүн л юм хойно халгах юм. Гэхдээ би дахиад ч усны талаар мэдээлэл хиймээр байна. Мэдээлэл хийх тусам тавлаад надад элдэв нэр хоч зүүгээд байдаг. Энэ бол муу зүйл. Монголчууд бидний хувь заяа ашиг тусын төлөө хийж байгаа энэ мэдээллийг баримттай ярьж байгаа. Миний ярьж байгаа бүхэн худлаа юм бол Оюутолгой яагаад шүүхэд өгдөггүй юм. Өдөр болгон 5 цэцэрлэгтэй тэнцэх хэмжээний хүү төлж бид байгаа гэдэг баримттай үндэслэлтэй зүйл. Тэд яагаад шүүхэд өгөхгүй байна. Тэгэхээр ард иргэд дэндүү сайхан сэтгэлтэй байна.

-Оюутолгойн удирдлага болох гадаадын эрхмүүд ашгийнхаа багахан хэсгийг монголчуудад өгөөд үлдсэнийг нь 5-6 хүн хувьцаа маягаар эзэмшдэг гэсэн мэдээлэл өгнө гэж байсан. Ийм мэдээллийг та хаанаас авсан юм бэ?

ы-Энэ талаар би маргааш баримттай цаастай дэлгэрэнгүй мэдээлнэ. Амаар ярьвал бас л популист болчихно. Хаанаас яаж, ямар байгууллагаас хөөцөлдөж байж баримт олж авсанаа танилцуулна.

П.Нарандэлгэр /Shuud.mn/