Нэрт эрдэмтэн Л.Н Гумилев “ Их авьяаслаг урлаг судлаач хасаг нөхөр маань биеэр үзсэн нэгэн явдлыг надад ярьсан юм.

Тэрээр шинжилгээний ажлаар явж байгаад нэг айлд хоновол тэднийд олон хасаг цугласны дотор боловсролтой хүмүүс ч байв. Чингисийн удмын өтгөс ч тэдний дунд байв. Тал нутагт ийм хүмүүс их нэр хүндтэй. Шуугилдан наргиж байсан тэд нар овог аймгийнхаа сайн мууг дуудалцан маргаж, улмаар тачигнатал хэрэлдэж хутга мэс гялалзуулан, лонх шил хага бут чулуудалцаж эхлэв. 
Тэгтэл нөгөө өвгөн ухасхийн босож “Чингисдык роух шакрым” гэж зандарчээ. Энэ нь “Чингис хааны сүнс сонсч байна шүү” гэсэн утгатай аж. Ингэж хэлсэний дараа тэдний архи дороо гарч, хутгаа хуйнд нь хийж тарцгаасан гэнэ. 
Энэ явдал нэн сонирхолтой. Хичнээн боловсрол өндөр хэдий боловч бидний сэтгэлийн мухарт өнгөрсөн үеэс заавал нэг юм хадгалагдан үлдсэн байдаг. Вегатитев магадгүй төв мэдрэлийн системийн аль нэг хэсэгт профессор М.Е.Лобашевийн нээсэн “дохионы удамшилд” д гарлаа төдийгүй түүхээ гэх бодол хадгалагдаж байдаг нь бүх арьстан үндэстнүүдийн хүмүүсийн зан төрхийг төлөвшүүлж байдаг. Удамшлын энэ шинж чанар маш ээдрээтэй илэрнэ. Парисын зоогийн газарт иймэрхүү зөрчилдөөн гарлаа гэж бодъё. Францад овгийн байгуулал байгаагүй бөгөөд бүр 841 онд Верденд гарч ирсэн тэдний өвөг галли, ром, франк нар ч овгийн байгуулалгүй байсан тул тэнд овгийн мөр дээрээс хэрүүл гарна гэж үгүй.
Францууд улс төрийн талаар санал зөрөлдөж түнжин хагарч мэдэх бөгөөд тэглээ ч гэсэн Гоо Филипп юмуу Мэргэн Карлын сүнсийг дуудахад тэгж сэтгэл хөдөлж согтуу нь гарахгүй нь лавтай.
Шинжлэх ухаанд мэдэгдэж байгаа ард түмэн бүрийн төрхийг бүрдүүлдэг угсаатан хүрээлэн буй орчны нөлөөгөөр зогсохгүй зан байдлыг нь төлөвшүүлэгч өнгөрсөн үеийн шинж тэмдэгийг агуулж байдаг гэдгийг санах хэрэгтэй “ гэжээ.
Монгол хүн монгол гэдгээ ойлгож хүлээн зөвшөөрдөг ухамсарын тэр хандлагыг товчхондоо Угсаатны ухамсар гэдэг. Өөрөөр хэлбэл хувьхүнд олгогдсон, түүнийг амьдарч буй нийгмийнхээ уламжлал соёлыг хадгалагч илэрхийлэгч болгож буй тэрхүү харилцааг угсаатны ,,, зан байдал сэтгэлгээний асуудал болгон авч үздэг.
Гэхдээ хүн “хүн”ээрээ төрөх үү. Эсвэл хүнийг бий болгодог уу. Эндээс хүний нийгэмшлийн хөгжлийг тайлбарлах 2 хандлага тухайлбал - Хүн анх төрөхдөө ирээдүйн бие хүний бүхий л шинжийг агуулсан үр шиг байдаг. Нийгэм бол зөвхөн түүний ургах орчин нөхцөл гэх биологи хандлага. - Хүн бол нийгмээс бүх шинж чанарын үрийг тарьдаг хөрс юм гэсэн нийгэмшлийн үзэл чиглэлд хуваагддаг.
Хэрэв хүн үнэхээр соёлын үр дүн мөн юм бол хувь хүнд илрэх удамшлын зарим шинжийг (жишээ нь: зургаадахь мэдрэхүй) хүлээн зөвшөөрч болох юм. Өөрөөр хэлбэл нийгэмшил нь хүний байгалиас заяагдсан удамшлын шинж чанарыг нуун далдалдаг гэж ойлгож болох бөгөөд амьтдын сүрэглэх, үр удмаа үлдээх, газар нутаг эзэмших зөн билиг нь зарим талаар гээгдсэн боловч нийгмийн харилцаанд энэ нь төр улс байгуулах, хамт олон, үр хүүхдээ сурган хүмүүжүүлэх зэргээр хадгалагдан үлджээ. Эдгээр шинж чанар илрэх онцлого нь хүний нийгэмших үйл явцын тухай Соёл түүхийн сургаал угсаатны зарим нэг үзэгдлүүдийг тайлбарлах боломжгүй тэр байдлаар илэрдэг. Аливаа үндэстний сэтгэлгээний биологи шинж төлөвийн талаар ярина гэдэг ялангуяа энэ нь угсаатны эсвэл соёл түүхийн асуудлуудтай холбоотой бол бүр төвөгтэй. Ийм ч учраас олон түүхчид үндэсний үзэл, бахархалын тухай ярихдаа биологи генетикийн асуудал руу хальтран ордог. 
Угсаатны ухамсар сэтгэлгээний асуудлыг генитэй холбох гэж буй бол тэр нь ямар байдлаар илэрхийлэгдэх вэ? Үнэхээр хувь хүнд тухайн үндэстний зан төлөвийн өвөрмөц гени байдаг уу?
Академич П.К.Анохин лабараторидаа ой ухааны загвар боловсруулж байхдаа олж авсан мэдээллийг үе уламжлан дамжуулах боломжтой гэсэн дүгнэлтэд хүрсэн байдаг. Энэ нь таны эцэг эх англи хэл мэддэг эсвэл хөгжим тоглож чаддаг бол та энэ бүгдийг сурах шаардлагагүй бөгөөд энэ бүхэн таньд төрсөн цагаас эхлэн уламжлагдана гэсэн үг юм. Тэд оюун ухаан, авьяас билэг уламжлагдана гэж үзээд суут ухаантнуудыг Пушкины удам Толстой байсан эсвэл Моцарт Бетховен хоёрыг садан төрөл байсан гэж баталдаг. Өөр нэг хэсэг нь хүний бүтээлч сэтгэн бодох чадварыг тус тус хариуцдаг тархины баруун зүүн талын хөгжил зарим нэгэн бодгальд давуу хөгжсөн нь тухайн эсвэл хэд хэдэн үеийн дараа илрэн гарч ирдэг нь суут ухаантны ба авьяастнуудын төрөл садан байх нөхцөл болдог гэж баталдаг. Юутай ч мэдээлэл хадгалагдах санааг нэрт удамшил судлаач Нобелийн шагналт эрдэмтэн Г.Ж.Меллер хүртэл дэмжиж байжээ
Германы эрдэмтэд ч сонирхолтой туршилт хийжээ. Нэг нь харанхуй нөгөө нь гэрэлтэй хоёр торыг нарийн хоолойгоор холбожээ. Хулгана төрөлхи совингоор харанхуй тор луу ормогц цахилгаан гүйдлээр цохиулж эхэлжээ. Тодорхой хугацааны давтамжтай олон удаа цохиулсны дараа тогтвортой болзолт рефлекс үүсч харанхуй хайрцаг руу түүнийг яаж оролдоод оруулж чадахааргүй болсон байна. Үүний дараа харанхуй хайрцагны тавгүй байдлыг огтхон ч мэдэхгүй өөр нэгэн хулганад туршлага хийлгэсэн хулганы тархины хэсгийг сууулгасан байна. Тариулахаас өмнө харанхуй хайрцагыг өөрт таатай газарт тооцож байсан хулгана бусдын ой дурсамжийг хийлгэснээс хойш тодорхой хугацааны дараа уг хайрцагт орох нүхний өмнө ухаан жолоогүй айж эхэлсэн байна.
Эдгээр туршилтуудаар мэдлээлэл нь зөвхөн уураг тархинд хадгалагддаггүйг баталсан бөгөөд хүний олж авсан мэдлэг үеэс үед тогтвортой хадгалагдан хөгжиж, амьтдад илэрдэг зөн билигч бодворийн түвшинд, үгүйдээ л угсаатны боловсрол нь ямар нэгэн хэмжээнд удамшилт байдлаар илэрч байх ёстой мэт. Үгүй гэдгийг мэднэ.
Харин угсаатны боловсрол хандлагыг хүний зөн билиг мэтээр ярьдаг хүмүүсийн өгүүлээд буй Зөн билиг буюу ухамсарт бус байдал гэдэг юу вэ.
“ Зөн билиг байгалийн шалгаралын замаар тодорхой хувьсах чанараар тухайн бодгальд ашигтай байх тэр үүднээс хөгжинө. Зөн билиг өчүүхэн төдий хувьсдаг гэж нотолж болох аваас байгалийн шалгарал зөн билигийн хэлбийлтийг хадгалж тогтмол хуримтлуулсаар ашигтай аль ч хэмжээнд хүртэл хөгжүүлж болохыг хүлээн зөвшөөрч болох юм. Миний бодлоор хамгийн гайхалтай зөн билиг тийнхүү үүсчээ. Эдэлгээ болон дадлаас бүтцийн хувьсал үүсэж хөгждөг эсвэл үл эдэлснээс доройтож устдагтай адилаар зөн билигийн хувьд яг тийм байсан гэдэгт үл эргэлзэнэ”(Ч.Дарвин).
Зөн билиг. Зөн билигийн талаархи бидний мэдлэг хир зэрэг арвин бэ? Амьтад ялангуяа нялх балчир амьтдын урьдчилсан туршлагагүйгээр юм уу ямар зорилгын үүднээс хийж буйгаа өөрөө ч мэдэхгүйгээр бүгд ижилхэн гүйцэтгэдэг үйлдлийг зөн билиг гэдэг. Зөн билиг гэж ярихдаа - хөхөөг нисэж бусдын үүрэнд өндгөө гаргадгыг, шувууд зун намар өмнөөс умрыг зүглэн нисэж, шивхэч хорхой авгалдайдаа зориулан хоргол өнхрүүлж буйг, амьтдын аюул гамшгийг (газар хөдлөлт галт уулын дэлбэрэлт шуурга) урьдчилан мэдрэх чадвар зэргийг дурьддаг. Товчхондоо хүнээс бусад бүх амьтад дээр илэрдэг үйлдэл бэрхшээлийг даван туулах чадвар үйл ажиллагааны хэлбэрийг зөн билиг гэж ойлгодог. Зөн билиг гэвч сохор. Шувууд хэдэн мянган жилийн өмнө нэгэнт үгүй болсон уул нуруудыг эдүгээ ч тойрон урт нүүдэл хийж, гольдролыг нь өөрчилсөн голын эхэнд загаснууд түрсээ шахахын тулд далан сувгийн дэргэд хэдэн мянгаараа үхэж үрэгддэг... зөн билиг гэдэг энэ ажээ.
Хэрэв зөн билиг үүссэн нөхцөл байдлын тухай дээр дурьдсан жишээнүүдийг үнэн зөв гэж үзвэл хүн модноос бууугаад 2 сая жил ухаант хүн үүсээд 40 мянган жилийн хугацаанд олж авсан мэдлэг авьяас чадварууд нь бүх хүн төрөлхтөнд үгүй юм гэхэд тэн хагаст нь эзэмшигдсэн, тэдний нийгэмшлийн шинж чанараас хамаарахгүй аль ч орчинд зөн билигч ухамсараар илрэх ёстой.(ухаант хүн үүссэнээс өдгөө хүртэл ойролцоогоор хүний 2000 орчим үе өнгөрчээ)
Харамсалтай нь хүний нийгэмшлийн өчүүхэнч атугай зөн билигч илрэл байдаггүйг Ширэнгийн хүүхдүүдийн жишээн дээрээс харж болно. 1920 онд энэтхэгийн лам Р.Сингх нэгэн тосгоны ойролцоо хүнтэй адилхан боловч дөрвөн хөллөж явдаг хачирхалтай амьтны тухай анх сонсоод тэднийг илрүүлэн барьснаар нийгмийн шинжлэх ухааны бүхий л хүрээнд онолын шинэ асуудлууд тавигдсан юм. Үүнтэй адил 1938 онд АНУ-ын Пеньсалвани мужийн Анна охин, Португалийн Изабель нарын тухай дурьдаж болно. Тэдэнд зааж сургаагүй л бол хөдөлмөрийн багаж зэвсэг хэрэглэж чадах эсэх нь тодорхойгүй байжээ. Гэтэл биднээс оюун ухааны доод шатанд оршдог амьтад дээр хүртэл ялимгүй ухаарал буюу бодвор чанар олонтоо ажиглагддаг. Африкийн талын бүргэд түймрээс зугтсан тэмээн хяруулын өндгийг хагалахадаа чулуу ашиглаж, бужаргана шувуу модны өт хорхойг нүхнээс кактусын өргөсөөр төнхөн гаргаж, далайн халиу хясаа дун мэтийг мөн л чулуу ашиглан хагалдаг гэх мэтээр бэрхшээл саадыг зөв шийдвэр гарган шууд давах, алдаж эндэлгүйгээр гэнэт зохицох – инсайт чадварын тухай жишээ баримт олныг дурьдаж болно. 
Тэгвэл бид бодгалын ямар зөн билигч ухамсарыг онцолж, түүний нийгмийн ач холбогдолыг хэрхэн тодорхойлох вэ? Хүний зөн билигийн онцлог юу вэ?
Юуны түрүүнд “Филогенез нь онтогенезэд давтагддаг” гэсэн биогенетикийн алдарт хуулийг дурьдах хэрэгтэй. Ургамал амьтны олон зууны хувьслыг филогенез гэдэг. Харин онтогенез буюу бодгал төрөлт нь тусгай бие махбод бүрийн үр хөврөлийн болон хөврөлийн дараах хөгжил юм. Тэгэхлээр биогенетикийн хуулиар бол ямар ч амьтан үр хөврөлийн шатандаа өөрийн зүйлийн хувьслын үндсэн үе шатыг асар хурдацтайгаар дамжин өнгөрүүлэхдээ, хэдхэн 7 хоногийн дотор олон сая жил үргэлжилсэн филогенезийн хувиршлыг давтдаг ажээ. Шувуу загас болон хөхтнүүдийн үр хөврөл хөгжлийнхөө тодорхой үед бие биетэйгээ адил байдгийн учир үүнд байна. Хүний үр хөврөл ч хэдхэн долоо хоногийн настай байхдаа бидний алс холын өвөг дээдэс тэр цагт загас... байсныг тод гэрчилдэг. Өөрөөр хэлбэл бүх сээр нуруутны хөврөлийн хүзүү нь аварга загасны салах дургүй заламгайн адил нүхтэй байдаг.
Ер нь үр хөврөлийн шатанд сээр нуруутны араг яс эхлээд хөвч маягаар үүсэж дараа нь мөгөөрсжин улмаар араг яс болдог. Харин мэдрэлийн тогтолцоо нь мэдрэлийн хоолойн янзаар үүсдэг бөгөөд сээр нуруутны уураг тархи өөрийн хөгжилдөө 3-5 цэврүүний үе шатыг туулдаг. Эдгээр баримтыг дүгнэж үзвэл сээр нуруутны хүрээний шинж тэмдэг хөвч, мэдрэлийн гуурс, заламгайн аппарат юуны өмнө үүсдэгийг харуулж байна. 
Хүн амьтны хоорондын эдгээр шинж тэмдгүүд нь зөвхөн хөврөлийн шатанд ч төдийгүй хөврөлийн дараах нялх үед ч давтагддаг болохыг туршилтууд баталдаг. 8 сартай нярай хүүхэд нь усанд амьсгалахад зохицсон гайхалтай чадвартай ба энэ үедээ хүүхэд өөрийн амьсгалыг зөв хувиарлан огтхон айж сандралгүйгээр тайван байдаг нь батлагдсан зүйл билээ.(Сансрын нисгэгч Б.Егоровын үзэж буйгаар 500-700 метрийн гүнд хүний уушги уснаас хүчилтөрөгчийг шууд ялган авч чаддаг өөрөөр хэлбэл хүн усан доор амьдарч болох ажээ). Хүний хөгжлийн энэ чадвар нас ахих тусам улам бүдгэрч, шувууны ангаахай өндгөө цоолон гарч ирэх зөн билиг амьдралын туршид ганц удаа л хэрэг болж олгогдог шиг, хэзээ нэгэн цагт усанд амьдарч байсан зөн билигийн нь хүч нярай хүүхдийг усанд амьсгалах боломж (мэдээж загас шиг биш) олгодог биз.
Магадгүй үр хөврөлийн шатанд бүх сээр нуруутанд нэгэн адил мэдрэлийн гуурс, заламгайн эрхтэн түрүүлэн хөгждөг нь удамшлын гол хүчин зүйл болж амьтдын хамгийн энгийн зөн билигч ухамсар болох homing гэж томъёолсон мэдээллийг сая сая жилийн хөгжлийн явцад адилхан түвшинд хадгалж үлдсэн биз ээ.
Хүн хийгээд амьтдын зөн билгийн мэдрэмжүүдээс хамгийн түгээмэл социоль ач холбогдол бүхий үзэгдэл нь мэдээж төрсөн газар нутагтаа хоргодох зөн билиг буюу homing билээ. Тэжээмэл амьтдын орон гэрээ олж ирсэн гайхамшигт түүх эсвэл бидэнд хамгийн ойрхон 1963 онд монголоос веьтнам руу бэлгэнд ачуулсан агтнаас эх нутагтаа 4000 гаран км гүйж ирсэн хээр азарганы тухай сэтгэл хөдлөм түүхийг та лав нэгэн цагт сонссон биз.
Эх нутагтаа тэмүүлэх хүний хүсэл мөрөөдөл – амьтдын газар нутагтаа хоргодох зөн билигийн хооронд зарчмын том ялгааг олж харахгүй л болов уу.
Тодорхой газар нутагт суурьшсан ард түмнүүдийн түүхийн явцад бий болгосон соёл нь тухайн нийтлэгийн хувьд газар нутгаа хамгаалах, үр хойчдоо хадгалан, уламжлуулах гэсэн зөн билигийн илэрхийлэл бөгөөд энэ ч үүднээс аливаа угсаатны бүлэг, нийтлэгт Нийгмийн ухамсар – Эх оронч үзлийг төлөвшүүлэх хэрэгцээг хангахад чиглэсэн ЭРЭЛХЭГ ЗОРИГ ба АЛЬТРУИСТ (өөрийгөө зориулах) чанарын тухай номлол сургаал өргөн дэлгэрчээ. Газар нутагтаа хоргодох зөн билиг нь аливаа угсаатны соёлыг бий болгосон гэж шууд батлахгүй боловч зөн билигийн энэ онцлог л хүний нийгэмшлийн биологи суурь, соёлын үйл ажиллагаан