морьдоо барих гэж байгаа учир нутгийн ах нарт тамхи нэрж явна гэлцэж орсон гарсан хүмүүс үгийн түрүүнд ам уралдан ярьцгаана. Манай нутгийхан уралдах морьдоо бар өдөр барьдаг уламжлалтай юм. Харин энэ удаад уралдах морьд биш Анжаан хоёр морийг барихад манай хавийнхан хүч хавсрахаар болж.

Анжаан алаг, хээр хоёр цуутай морьд. Анжаа намар сургуульд явахдаа тавиад хавар сургуулиас ирээд барьж ундаг морьд л доо. Тэр хоёр морь хүний бараа хараад л шувуу шиг нисэн оддог. Анжаан хоёр Насанбулагт байна гэж өнөөдөр яригдсан бол маргааш нь Яргайтын бэлд, нөгөөдөр нь шилд явна гэсэн сураг л сонсогдохоос биш барагтай л үзэгдэхгүй. Хүний бараа хараад л ороолдог учир өдөрт хэдэн ч бээр газар явж мэддэг. Анжаа бол манай бригадын малчин Сэрчин гэдэг хүний элээд хөвүүн юм. 10 жилээ онц төгсөж Улаанбаатар хот руу инженерийн сургуульд явсан түүнийг хургийнхан нь “Гавал толгой” гэдэг байв. Анжааг тусламж хүсвэл үгүй гэх хүн манай бригадад бүү хэл Хархираан баруун биеэс Цамбагаравын өвөр бэл Алтан хөхийн ар шил хооронд байхгүй. Зуунгадуу тогтуун яриатай дөлгөөн хүн. Хүний хэлсэн үгийг маш дуулгавартай хүлээж авдаг очин үеийн хэллэгээр “соёлтой” залуу. Тиймээс нутгийн хэн ч Анжааг хараад дөжгөдөг. Анжаа аавтай тамхилах зуур хэлж байна.
-Манай хоёр морь Бор хагт байна гэнэ. Би өглөө эрт мордоод наашлуулна. Шар нуурын хөвөөгөөр л ямарч байсан оруулна. Аль нэгийн л бариад авахад боллоо. Бариад авахаар номхон, номхон. Манай эмэгтэй дүү нар зунжин ноолдог юм гэж учирлахад аав хариу хэлнэ.
-Хөөж үргээж болохгүй. Алсаас бараа өгөөд залаад бай, болж өгвөл нуурын баруун талаар оруулж ир. Зүүн талаар ирвэл Омруугаар даваад Хавчигийн элсээр орчихвол эргүүлэх сайн морьтой хүн байхгүй шүү гэж захина. Тэдний яриагаар бол маргааш баг үдийн алдад алдарт хоёр морь Шар нуурын хөвөөгөөр орж ирэхээр болов. Манайх Шар нуурын баруун өмнө талд нуураас саахалт арай хүрэхгүй газар зусаж байв.
Өглөө эрт саахны хонинд явсан би Анжаан хоёр морийг яаж барихыг харахаар яаран яаран гэр лүү шогшуулав. Мондогийн нурган дээрээс харвал манай гадаа морьд багширч хар хүр татна. “Барьчихаж” гэж бодохоос сэтгэл гонсойж нэг л харамсалтай... Уг нь барьж байгааг нь харах л чухал байсан юм. Шинэхэн сургасан боловч овоо зүгширсэн хар даагаа дависхийсээр очиж явтал гэнэт хүмүүс гэрээс гарч гүйлдэн зарим нь мориндоо яаран мордож, зарим нь явган цахилна. Анжаа хоёр морио нуурын баруун талаар оруулаад иржээ. Хоёр морийг үрээ, даага бололтой бага адуу дагаж гурван бараан мал нуурын баруун хөвөөгөөр ус үнэрлэх мэт тонголзсоор урагшилж байв.
Хүний бараа харсан морьд гэнэт эргээд хурдлав. Цаана нь байсан эргүүлтэл баруун тийш хурдлав. Морьдын толгой нэг шовсхийгээд бөгс нь нэг овсхийгээд элстэй толгод даваад Хаг шар нуур чиглэн далд оров. Их Шар нуурын баруун талын өндөр толгой дээр хэсэг хүмүүс бөөгнөрч байгааг хараад би тийшээ шогшууллаа. Бүгд дуран сургаж Яргайтын бэл рүү хараачлана.
-Дэнгэ өөд гарч явна.
-Элсэн гоождог чиглээд явж байна.
-Дэнгийн араар эргүүлээд ирж байна.
-Овоо доо, хэн бэ,
-Түмэннасан бололтой.
-Дахиад алдлаа, бүр хойш одлоо.
-Эргүүллээ, тэр цаана хэн байсан юм бол.
-Нүрдүүн хөвүүн хэвтээ.
-Дахиад дээш одлоо,
-Хаана явна.
-Худагтай заагаар дээш одлоо...
-Эргүүлчихжээ, Дэнгийн хөлөөр оруулаад ирж явна.
-Нуурын араар одох шинжтэй байна шүү.
-Тэнд хүн байгаа юу.
-Нөгөө Орсоо хаана байгаа юм бэ?
-Орсоо нуурын зүүн талд отоонд сууж байгаа... гэх мэтээр дурандаж буй хүмүүс зай завсаргүй мэдээлнэ. “Шамдгай” Ийшээ хэмээх буурал босоод зогсчихсон:
-Тэр чигээр нь явуулаад нуурын араар тойруулаад Орсоогийн хажуугаар оруулаа... гээд юүдэн малгайгаа савчуулан хашхирна. Түүнийг сонсож байгаа хүн байгаа ч юмуу үгүй ч юмуу бүү мэд. Ямартай ч морьд нуурын араар тойрлоо. Тэгж байтал:
-Хүүе ээ, нуурын баруун талаар ороод ирлээ гээд бужигналдаад гүйлдэв. Нээрээ яг нуурын баруун талаар буюу биднийг чиглээд ирлээ. Морьтой нь морьтой явган нь явганаараа таран хоёр морийг бүсэллээ дээ. Тэр цаашаа, энэ тийшээ гэх хүмүүсийн дүйвээнд хөөрсөн би ямаа цаламддаг 4 алд сураа эвхээд аль болох өндөр газар бараадасхийнэ зогслоо. Нуур луу шахагдсан даага нь ус руу үсрээд орчихов. Хоёр морь элсэн толгой өөд яг миний өөдөөс ухасхийлээ.
-Хариу цох, эргүүл, эргүүл... гээд хүмүүс хашхиралдана. Би хоёр морины өмнөөс муу даагаа давиад ухасхийтэл ганц далдираад миний баруун талаар дайраад гарав. Хэдийгээр бүсэлж шахсан боловч хэн нь ч цалам сунгаж чадалгүй алдлаа. Хүмүүс дахиад л нөгөө толгой дээрээ цугларч дуран сунгана. Нуур луу үсэрсэн даага эргээд гараад ирэхэд нь хүмүүс бариад авч.
-Нөгөө хоёр харагдана уу?
-Бэлийн Мөст рүү одлоо.
-Хонины хүүхэд нааш эргүүлэхээ мэдэх байгаа.
-Харин өчигдөр бүгдэд нь хэлсэн юмсан. “Маргааш Анжаан хоёр морь барина. Таануус бүгд харж бай. Хаашаа ч гарч болно. Эргүүлнэ шүү” гэж хэлсэн юм байх. Яах ийхийн зуургүй аянга цахилж, ширүүн бороо шаагив.
-Дуутай хур түргэн гэдэг ингэсхийгээд өнгөрөх байх гэлцээд хүмүүс тоож ч байгаа юм алга. Тэгж байтал.
-Овоо доо, тэр хонины хүүхэд эргүүлээд орхилоо гэлцэв. Хонгор самган хүртэл:
-Одоо яаж байна гэсээр элсэн толгой өөд шуухирч зүтгэнэ. Эр эм, хүүхэд хөгшидгүй л санаа чилээж, амьсгаадаж байв. Удсан ч үгүй бороо зогсож нар гарав.
-Харгантай хөтлөөр даваад Дундын даваа чиглэлээ.
-Бараан морьтой хүн наашаа эргүүллээ...
-Түүгээр нь хойшлуулаад Бургиулын ам руу шахвал яасан юм гэхэд:
-Ёстой болохгүй, зүрх нь хөөрчихсөн морьд чинь хаднаас үсэрчихэн ш дээ, хөлөө гэмтээнэ гэж аав эрс эсэргүүцэв. Дахиад эргүүлээд Дэнгийн араар оруулаад ирж яваа юм болов. Нуурын араар орохоор байна. Яг зүүн талаар орохоор явж байна л гэлцэв. Тал талд тархан суусан хүмүүс эргүүлээд л байгаа бололтой. Гэнэт намайг харсан аав:
-Чи энд юу хийж байгаа юм. Мондогийн нурган дээр харж бай гэсэн биз дээ гэснээ нуурын хоол дээр оч гэв. Би хойноо харан харан нуурын хоол руу шогшууллаа. Хоёр морь нуурын зүүн талаар ирж явсанаа хүний бараа харсан бололтой гэнэт эргээд Бэлчирийн эх рүү давав. Төд удалгүй дахиад эргүүлээд ирэв. Хадны цаана, харганы цаана байсан хүмүүс гэнэт гэнэт өндийцгөөж тал талаас шахаж нуур луу ойртуулж байв. Хоёр морь ус руу орох нь уу гэмээр очсоноо гэнэт эргэж хүмүүсийн дундуур зүсэн гарч Омруун өөд ороолов. Омрууны тэнд бас хүн байжээ. Эргүүлж байна. Нуур луу дөхөж явснаа зүүн тийш эргэж Цахир хоол руу давав. Би бууж даагаа харганаас уячихаад нуурын хоолын баруун талын жижиг толгой дээр гарч зогслоо. Цахир хоол руу давсан морьд Омрууны баруун талаар тойроод гараад ирэв. Чанх хойш нь нуур чиглээд хурдалж байв. Гэнэт нуурын хоол руу эргэж намайг чиглээд ирлээ шүү. Би дөрвөн алд сураа эвхээд тослоо доо. Яг намайг дайрч унагах гэж байгаа юм шиг ирлээ. Ухасхийгээд сураа сунгалаа. Миний дөрвөн алд толгойд нь биш сүүл хавьцаа гогоцоороод хоцров. Нэг морь нь суран амгалж чирсэн байв. Морьтын улаан чиглээд одов. Баруун талаас мотоцикльтэй хоёр хүн араас нь хөөв. Хүмүүс миний зогсож байсан толгой дээр уван цуван цугларлаа. Ирсэн хүн бүхэн намайг зэмлэж байна.
-Яг хажуугаар нь гарч байхад. Амгалжийн үзүүрээс бариад авахгүй. Өдөржин хөөгдсөн морь жаахан л татахад зогсон ш дээ. Цалмадаж байдаг эргүү хог бэ. Чиний энэ чинь багзаг л барихад юув гэхээс биш яаж моринд хүрдэг юм. Чи цаламдаад авчих байсан бол энэ олон өдрийн ажлаа алдаж энд цугларах уу. Өглөө бас чиний хажуугаар гарсан ш дээ гэх мэт түмэн банга сонсов. Сүйхээгүй гэдэг нь. Арван хэдтэй том залуу байж гэж ирээд аав бас хүч нэмнэ. \Би тэгэхэд арван гурав дөрөвтэй л байсан байх\ Ингээд өдөржин хөөцөлдсөн морьдыг барьж чадаагүй нь буруутан нь би болов. Зарим нь бүр амаа барьж “Энд өөр хүн зогсоосон бол барьчихгүй юу” гэж шогшрох. “Тэр урт сур чирч явахад үзүүрээс нь бариад суучихгүй” гэж бодохоос би ч харамсаж байв. Хүмүүс аанаа л дурангаа гаргаад хаана, яаж явааг ам уралдан хэлнэ. Тэгж байтал дахиад л бороо асгалаа...
-Хойноо чилгэр байна. Гайгүй биз гээд хүмүүс бас л үл тооно. Харин бүх хүний анхаарал хоёр морин дээр л төвлөрч байв.
-Мотоцикльтэй хүн хэн бэ?
-Цаянгийн Ембүү, Бөжөөн Чимэд хоёр байна.
-Тэр хоёр хашир хүмүүс эргүүлээд ирэх байхаа.
-Орсоо яасан бэ?
-Орсоо цаламдаад дөрөөвчилж чадалгүй алдчихаж.
-Өө тэгвэл тэр чирч яваа нь Орсоон сур байна... гэсэн яриан дундаас аав надад хандаж:
-Чи явж ямаа холбо, өнөөдөртөө хонь саах өнгөрлөө гэв. Нар хойшоо хэвийж өдөр өнгөрч байгааг би сая л анзаарав. Ингээд хэргийн эзэн морины газраас хөөгдөж ямаа руугаа явлаа. Харьж явах замдаа тэр сурны үзүүрээс бариад авсан бол ямар сайхан юм болох байсныг төсөөлөхөд харамсал гол зорно. “Анжаан хоёр морийг Ноосгой хөвүүн барьж гэнэ” гэж манай нутгийнхан дараа жил хүртэл ярих байсан даа гэж бодоход бараг л уйлмаар санагдана. Бодоод байхад хоёр моринд Орсоо ма хоёроос өөр хүн ойртоогүй юм байна. Тэгэхээр хүмүүс уурлах нь ч аргагүй юм. Нар жаргахын алдад хүмүүс манайх руу ханарлаа. “Боохой” Цэнд-Очир над руу давхиад ирэв.
-Морьдыг барив уу?
-Барилаа, барилаа.
-Хэн барив?
-Гомбо.
-Бартаг хар уу?
-Үгүй ээ, “Номхон” Гомбо.
-Яаж барив.
-Мотоциклээр хөөгөөд Шар тогой руу гаргаж. Тэнд Гомбо явж байгаад сурны үзүүрээс бариад авч.
-Хоёуланг нь барьсан юмуу?
-Нэгий нь бариад авсан чинь нөгөө нь өөрөө хүрээд ирлээ гэнэ. Тэгээд хөлд нь сууж байгаад оосорлоод авч. Төд удалгүй Анжаа хоёр мориныхоо нэгийг унаж нөгөөг нь хөтлөөд ирж явав. Тал талаас цугларсан хүмүүс гэр дүүрч Анжаан хоёр болон адуу малын тухай хууч яриа өрнөж, инээд наргиан болно. Аав нэрмэл архиж сөгнөж улмаар дуу хуур болов. Хүн бүхний сэтгэл “Нэгэн том үйл бүтээсэн” мэт баясгалантай. Тэр дундаас “Ямартай ч бар өдөртэй морио барилаа” гэсэн аавын бахархсан аястай үг их л содон сонсогдоно.
Хэнз баахан шарга нь
Хэнээ чинь адуунд байдаг бол
Хэл бичхэн тэр минь
Хэнээ чинь ойр суудаг бол... гэсэн Дөрвөд ардын ут дуу уянгалж... Хоо бүрий болж хонь мал хотолж, нууранд шуугих шувуудын ганганаа хад уулс дамжин цуурайлна. Амгалан хөдөө нутгийн зун айзам хөгөөр бялхаж, адуутай бүхний уяан дээр ажнай хүлэг үүрсэж. Дэлгэр зуны сайхан үдэш, цэлгэр сэтгэлт малчдын баясгалантай сүлэлдэн ахуй дор Анжаа хоёр морио хөтлөн:
...Шар хээр морь нь
Хэтийн хол гүйдэлтэй
Санаанд үгүй суутал
Гэнэтхэн хүрээд ирэвт... хэмээн уянгалуулсаар шилийн хаяа чиглэн, үдшийн бүрийд уусах мэт ергүүлэн одов. Тэр явдлаас хойш нэлээд хэдэн жилийн дараа Анжаа инженер болж аймагт суурьшиж алдарт хоёр морь домог болон үлдсэн билээ. Ай сайхан Хаянхярваа.