Зүүн бүсийн хөгжлийн тулгуур төв, Цэргийн гавъяаны улаан тугийн одонт Чойбалсан хотын минь ард иргэд ээ Бидний урилгыг хүлээн авч хүрэлцэн ирсэн найрамдалт харилцаат хөрш ОХУ-ын зочид төлөөлөгчид өө Халхын голын дайны ялалтын 80 жилийн ойн баяр ёслолын мэндчилгээг түүхт ялалтын өлгий нутгаас дэвшүүлье.

69755273_2396864410525746_7299306514508939264_o-810x500 Халхголын баатруудын яруу алдар бадартугай

Эрхэм хүндэт нөхөд өө. Монгол-Зөвлөлтийн баатарлаг дайчид Эх орны Дорнод хил, Халхголын хязгаарт түрэмгийлэн халдсан Япон-Манжийн дайнчдыг бут цохисон түүхт ялалтын ач холбогдол нь Монгол орны газар нутаг, улсын тусгаар тогтнол, ард түмний эрх чөлөөт амьдралыг батлан хамгаалж, ашид хойшид амгалан энхийг тогтоосонд оршиж байдаг юм.

Мөн тухайн үеийн бүс нутаг, олон улсын харилцаанд эерэг үр дүн, уур амьсгал оруулсан үйл явдал болсныг цаг хугацааны шалгуур улам бүр тодруулсаар байна. Түүхт ялалтын энэхүү ач холбогдол, үр дүнд ард түмэн-ар тал-арми цэргийн гүн бат холбоо шингэсэн юм. Дорнод аймгийн ард иргэд Эх орноо батлан хамгаалах нэгэн зорилгод нэгдэж фронтод байлдаж байсан Монгол-Зөвлөлтийн армийн баттай ар тал болж чадсанаараа дайны ялалтад үнэтэй хувь нэмэр оруулсан түүхтэй. Энэ бол Дорнод аймгийн мөнхийн бахархал, Эх орон ард түмнийхээ өмнө байгуулсан баатарлаг хөдөлмөрийн онцгой гавьяа юм.

Онцгой гавьяаг онцлон хэлэхийг хүсч байна. 1930-аад оны дунд үеэс Дорнод аймгийн нутагт Монгол Ардын Хувьсгалт Цэргийн 5,6, 8,7 дугаар морьт дивиз, их буу, хуягт, холбоо, нисэх зэрэг төрөл мэргэжлийн анги салбарууд, хязгаарын цэргийн 4 хороо байрлаж, 1935 оноос Зөвлөлтийн Армийн түрүүчийн ангиуд хүрэлцэн ирж өргөжиж байлаа. Баянтүмэн, Тамсагбулаг зэрэг газруудад цэрэг, зэвсэг, техник, шатахуун, хүнс, эд агуурс хангамжийн том баазууд бий болжээ.

Дорнод аймгийн ард иргэд энэ цэрэг, стратеги, эдийн засгийн том талбар дээр, Арми цэргийн ар талын өргөн шугаман дээр арван жил ард цолтой байлдагч явсан юм. Тэд фронтод байлдаж байгаа анги салбар, цэрэг дайчдад хоол хүнс, хувцас хэрэглэл, аргал түлш, агт уналга хүргэх, утсан холбоо татах гуалин мод, гүүр гарц тавих дүнз банз тээвэрлэх, худаг гаргаж унд усаар хангах, өвс бордоо бэлтгэх, нуувч шуудуу малтах, шархдагсдыг эмчлэн сувилах, мал нядалгаа, талхны газарт ажиллах зэрэг өргөн хүрээтэй олон ажилд өдөр шөнөгүй зүтгэж байв.

Үүнийг хэдэн баримтаар товч тодруулъя: 1937 онд цэргийн тээврийн ажилд 130 мянга, 1939 онд 150412 хөсөг тэрэг хөдөлгөжээ. Тэр үед аймгийн хэмжээний зүтгэх хүчний мал 60 ,төмөр тэрэг 18, модон тэрэг 43 мянга байсан нь 2-3 дахин явсан болж байна. Онон, Улзын даваанаас Мэнэн, Буйрын талыг туулсан хөсөг тэрэгний цуваа ялалт авчрах аюулгүй ачааг тээж байлаа. Энэ их ажил амгалан тайван бус аюул үхлийн дор өрнөж байв.

Фронтын шугам руу хөдөлсөн 8 дугаар дивизийн мал туусан Матад сумын харьяат 18 настай Бадамын Гэндэн хүү дайсны бөмбөгөнд өртөн амь насаа, Сосорын Даржаа өрөөсөн нүдээ алдсан байна. 1939 онд цэргийн хүнсний баазад 146 мянган толгой мал бэлтгэн нийлүүлсний гадна дайны шийдвэрлэх тулалдааны үед 7 хоногийн дотор 1100 үхэр 30000 бог мал татаж, мах бэлтгэн фронтын шугаманд хүргэжээ. 1938-1940 онд Дорнод аймгийн даргаар ажиллаж байсан Хувьсгалт тэмцлийн ахмад зүтгэлтэн Ц.Ламзав дурьдатгалдаа “…Тайван цагт бол зориглож чадмааргүй зүйлийг дайны үед хийж чадсан Дорнод нутгийн хөдөлмөрч олноороо би үргэлж бахархаж явдаг юм.

Нэг хот айлд 5 гэр байлаа гэхэд 4 нь цоожтой, үлдсэн нэг гэрт ердөө л ганц хүн байна. Тэр хотныхоо бүх мал сүргийг маллаж, хүүхэд шуухдыг асарна. Бусад бүх хүмүүс цэргийн албанд хүнс бэлтгэх, түлш татах зэргээр ажиллаж байсан юм. Өвгөд хөгшид хүртэл утасны мод ачсан үхэр тэрэг хөтлөөд Халхгол руу явж байлаа. Эмэгтэйчүүд ч гэлээ сум шунгинаж байхад тоохоо больчихоод мал нядалгааны газарт мах бэлтгэж, хүүхэд багачууд дайсны онгоцоор хаясан олон мянган ухуулах хуудсыг түүж шатааж байв.

Тэр бүх тээврийг ердийн хөсгөөр амжуулж байсан юм….” гэж тэмдэглэн үлдээжээ. Агт морьдын туурай, атан тэмээдийн тавхай улдаж байхад ард олны нуруу бөхийгөөгүй, зориг шантраагүй ачааны хүндийг дааж явсан юм. Давж гарсан юм.

Дайн бол үхэл хагацал хоёрыг үүрд дагуулахын учир шархадсан дайчдынхаа амь насыг аврахын төлөө Баянтүмэний төв больниц цэргийн госпиталын 7-р тасаг болж эмч сувилагч ажилчид хэрхэн ажиллаж байсныг Аймгийн яамны 1939 оны 69 дүгээр тогтоолд “ …шархадсан цэрэг дайчдыг эмчилж сувилж асрахын зэрэгцээ тэдний эргэж тойрох сүлжээ гарган хэрэгжүүлж, 2-3 өдрийн цалингаар туслах, гарын бэлэг өгч байсныг сайшаан…” тэмдэглээд тэднийг эмчилж сувилж, энэлэл шаналалыг хуваалцаж явсан эмч Н.Янсанжав, А.Гүндэгмаа, сувилагч Г.Янжин, ажилчин А. Наваан, Д.Батаа, Л.Шагдар нарыг онцлон, хөхүүлэн шагнасан байна.

Дорнодын эмнэлгийн хэдэн арван эмч сувилагчид Халхголын болон чөлөөлөх дайнд оролцсон төдийгүй дайны дараа цэргийн анги салбарт бактерологийн зэвсгийн хор уршгаар дэгдсэн аюулт өвчнийг арилгахын төлөө 1948 он хүртэл ажиллажээ. Манай эмч сувилагчид, эмэгтэйчүүд дайсны илгээсэн гэмтэл шархыг хоёронтоо илааршуулж, далд нянгийн учруулсан хөнөөлийг нэгэнтээ арилгаж, эмчилж эдгэрүүлэх ариун үүргээ, энэрэн хайлах сайхан сэтгэлээ анисан шарх, эрүүлжсэн биед шингээсэн юм.

Дайны цагийн эмч –офицерийнхоо, сувилагч-цэргийнхээ дайчин уламжлалыг өндөрт өргөсөн манай БОЭТ-ийн хамт олныг Монгол улсын Ерөнхийлөгчийн зарлигаар “Цэргийн гавьяаны одон”-оор шагнасныг баяртайгаар уламжилъя.

Мөн энэхүү түүхэн ойг тохиолдуулан Монгол төрийн тэргүүний зарлигаар төрийн дээд шагналаар шагнагдсан Маршал Хорлоогийн Чойбалсангийн нэрэмжит Халхын голын домогт Хилийн отряд, Хурандаа Чогдонгийн нэрэмжит Мэнэнгийн отрядын салбар, Дорнод аймаг дахь Тагнуулын газрын хамт олон, тус байгууллагуудын үе үеийн ахмад ажилтнууддаа халуун баяр хүргэе.

Халхголын дайны ар талын фронтод Монгол дээлийнхээ ханцуйг шамлаж, хормойг шууж ард цолтой байлдагч явсан манай аймгийн зон олны хийж байсан ажил бүрийг ийнхүү тодруулан тавих түүхийн баримт байна. Энэ бүхэн Дорнод аймгийн ард иргэд Монгол-Зөвлөлтийн армийн баттай ар тал болсныг нотлон харуулдаг юм. Аймгаараа баатарлаг хөдөлмөрийн онцгой гавьяа байгуулсан ахмад үеэ, залгамж хойч үеийнхэн үүрд дээдлэн бахархах болно. Бидний урилгыг хүлээн авч түүхт ойн баяртаа оролцож буй Халхын голын 1939 дайны ахмад дайчин, Дорнод аймгийн Баяндун сумын уугуул өдгөө Улаанбаатар хотноо амьдран сууж буй Цэрэнгийн Цэрэнчимэд гуай, 1945 оны Чөлөөлөх дайны ахмад дайчин, Дорнод аймгийн Гурванзагал сумын уугуул өдгөө Чойбалсан хотноо амьдран суугаа Яримпилын Өсөх гуай нартаа эрүүл энх, саруул сайхныг хүсэн ерөөе. Хүндэт ахмад дайчид Та бүхэн минь урт насалж удаан жаргаарай.

Эрхэм хүндэт нөхөд өө!

Халхголын хязгаарт богино хугацаанд, их хүчээр, ширүүн галаар дөрвөн улсын цэрэг дөрвөн сарын турш тулалдан байлдаж, Монгол-Зөвлөлтийн шударга журмын дайчид ялан дийлж, Япон-Манжийн шунан түрэмгийлэх дайнчид бууж сөгдсөн билээ. Энэ олон онцлог талтай дайнд амь эрсэдсэн Монгол-Зөвлөлтийн баатруудын 27 хүн тутмын 26 нь Зөвлөлтийн цэрэг Оросын цэрэг байжээ. БНМАУ, ЗХУ-ын алдар цол, одон медаль хүртэгсдийн 17 мянга гаруй нь Зөвлөлтийн, 800 орчим нь монголын дайчид байлаа.

Манай 6-р дивизийн шигшмэл сумангийн дарга явсан Дашийн Шарав дурдатгалдаа “…”Чиний өмнөөс би амиа өгье” гэсэн зориг сэтгэлтэй Зөвлөлтийн нөхөд байлдааны талбарт тааралдаж байлаа. Долдугаар сарын 4-нд манай суман Зөвлөлтийн нэгэн сумантай хамт давшиж байсан юм. Сумангийн дарга нь ахлах дэслэгч цолтой залуухан хүн байв…

Тэр залуу дарга маш ухаалаг, авхаалжтай, сүрхий цэцэн буудна. Тэр хүн намайг дайсны суманд өртөхвий гэж мөн ч их санаа тавьдаг байсан нь одоо ч гэсэн санаанд хадгалагдсаар байна…” гэж бичжээ. Энэ бол Монгол-Зөвлөлтийн эгэл дайчдыг элгэн халуун нөхөрлөлийн жишээ билээ.

Монгол түмний төлөө амиа өргөсөн мохошгүй зоригтонгууд бол Зөвлөлтийн, Оросын ард түмний зоригт хөвгүүд юм. Ахмад үеийнхний ашидын ашидад дурсагдах ийм л алдар гавьяагаар суурилсан Монгол улс, ОХУ- ын найрамдал нөхөрлөл хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн бэхжүүлж, нандигнан дээдлэх нь өнгөөгийн залуу үеийнхний хүндтэй үүрэг эрхэм зорилго болно.

Эрхэм хүндэт нөхөд өө!

Түүхт ялалтын ойн хүндэтгэлийн индэр дээрээс Монгол улсын Ерөнхийлөгч Халтмаагийн Баттулга, Монгол улсын Ерөнхий сайд Ухнаагийн Хүрэлсүх, ойг зохион байгуулах Засгийн газрын комисс, аймаг сумын комисс, “Сэлэнгэ-2019” байлдааны буудлагатай тактикийн хээрийн сургуулийг хамтран зохион байгуулсан баг болон Оросын ард түмний бэлэг болгож буй “Шинэ сум” төслийг барьж ашиглалтад оруулж байгаа Их Модун ХХК, Зэвсэгт хүчний жанжин штабын бие бүрэлдэхүүн, нутгийн аж ахуйн нэгж, иргэд, Халхголын баатруудын гавъяа дурсгалыг мөнхжүүлэн үлдээх зорилготой “Тэд бидний төлөө- Бид тэдний төлөө” аян, ойг угтсан зохион байгуулалт, бүтээн байгуулалт, сурталчилгааны өргөн хүрээтэй их ажилд сэтгэл зүтгэл гарган ажилласан төрийн байгууллагын албан хаагчид, иргэн аж ахуйн нэгжүүд, Зэвсэгт хүчний анги салбарууддаа аймгийн Иргэдийн төлөөлөгчдийн хурлын төлөөлөгчид, Засаг даргын Тамгын газрын нэрийн өмнөөс гүн талархал илэрхийлье.

Хэн ч мартах ёсгүй, хэзээ ч мартагдах учиргүй Халхголын баатруудын яруу алдар бадартугай.