Ц.Оюунбаатар: 1992 онд гарсан Үндсэн хуулиар бид илүү алсыг харж чадаагүй, алдсан

Шинэ Дээд Үндсэн хуулийг батлах ёстой. Монголыг хямралаас аргах цорын ганц ёс зүйн баримт бичиг юм шүү.  

Шадар сайд асан Хүний эрхийн хуульч Ц.Оюунбаатартай ярилцлаа. 

-Монголын улс төрд хүчтэй сөрөг хүчин байхгүй болсон гэж судлаачид хэлж байна. МАХН, МАН-тай нэгдэж, АН хоёр хуваагдаад хэрэлдээд суучихлаа. Товчхондоо, бидний замнасан улс төрийн систем мухардалд орчихлоо гэвэл та санал нийлэх үү?

-Би бодит байдлыг хоёр талтай гэж харж байна. 100 хувь  судлаачдын зөв гэж санал нийлэхгүй. Сүүлийн 30 жилд Монгол Улс яагаад эрчимтэй хөгжсөнгүй вэ. Монгол дэлхийн хамгийн баян орон. Саудын Араб, Эмиратад зөвхөн нефть байдаг бол Монголд алт, зэс, нүүрс, нефть гээд байгалийн бүх баялаг байна. Нэг хүнд ногдох баялгаараа дэлхийд тэргүүлнэ. Гэвч Монгол бодсон хэмжээнд хүртэл хөгжиж чадсангүй. Энэ бол  төрийн тогтолцоонд том алдаа байгаагийн л илрэл.

-Тодруулбал?

-1992 онд гарсан Үндсэн хуулиар бид илүү алсыг харж чадаагүй, алдсан. Ялангуяа  хууль тогтоох дээд байгууллага буюу парламент маань улс төр, бизнесийн нам дамжсан бүлэглэлийн гарт орчихсон. Монголд сонгууль гэдэг юм утга учраа алдаж, мөнгөн дээр жижиг, дунд, ом гарын бизнесүүд буюу  наймаачид цуглараад парламентын нам дамжсан бүлэглэлүүдийг бий болгоод байгаа юм. Үүнээс үүдэлтэйгээр төрийн бүх алба маань мөнгөн дээр суурилсан, цүнх барьсан, танил тал, найз нөхөд, нутаг усныхандаа албан тушаал хуваарлисан гажуудал руу орчихлоо. Улс төрийн олон нам байгаад хөгжил авчирдаг юм биш байна. Улс төрийн олон нам юм уу нам нэртэй бүлэглэлийн тоогоор хөгждөггүй юм байна.  Өнгөрсөн 30 жилийг эргээд харахаар нэг нь нөгөөдөө тээг л тавьдаг  юм байна. Энэ асуудал АН-д ч, МАН-д ч хамаарна.

Монгол орны хөгжлийн төлөө хамтраад ажиллах бол зөв тогтолцоо. МАН, МАХН хоёр зүүний төвийн бодлоготой, нийт ард иргэдийн дундаж хэсгийнхний эрх ашгийг илүү хамгаалсан  улс төрийн хүчин. Тэр утгаараа нэгдэж ажиллахгүй, бие биендээ саад болоод, хийх гэсэн том бодлогуудад тээг болоод байж  болохгүй. Ялангуяа хүүхэд залууст сурч боловсрох, ахмадуудад эрүүл мэндийн асуудлыг нь зөв авч явж байж зүүний бодлого хэрэгжинэ. Түүнээс биш өнөөдрийнх шиг хэдэн том улс төр, бизнесийн хүчтэй бүлэглэл, энэ Оюутолгой, Тавантолгой гэхчлэн том ордуудаа  эзэмшээд, Монголын ард түмний баялаг, байгалийн заяагдмал өмч хуулиараа оногдох ёстой баялгийг цөөхөн хэдэн гэр бүл шударга бусаар завшиж байгаа нь бодитой зүйл. Үүнийг залруулахын тулд зүүний төвийн нам нэгдэж ажиллах ёстой гэж үзсэн учраас намын нэгдэл явагдсан. Харин Ардчилсан хүчин маань улс төрийн зөв  сөрөг хүчин байж чадсангүй. Анх гарч ирсэн шударга ёс, авлигын эсрэг тэмцэл маань төрийн өмч, байгалийн баялгийг гадныхантай нийлж,  завшсан эрүүгийн гэмт бүлэглэлүүд болоод хувирчихсан нь бодит үнэн. Өнөөдөр улс төрийн хувьд хоёр, гурав хуваагдчихсан. Хуваагдал ихэвчлэн хүмүүсийн хоорондын хувийн харилцаанаас улбаатай.

 Сөрөг хүчин хэрэгтэй. Аль ч улс төрийн хүчинд ажил хэрэгч, шударга хүмүүс бий. Хэлмэгдэгсдийн  холбооны Цогтбаатар, Дарь Сүхбаатар гээд насаараа шударга, ардчиллын төлөө зүтгээд, хулгай хийж, худлаа ярьдаггүй хүн цөөнгүй. Мэдээж тэдний залуу үе араас нь гарч ирж байгаа. АН-ын хувьд нэгдсэн хурлаа хийгээд удахгүй шинэчлэгдэх байх. Нэгдсэн МАН-д сайн шүүмжлэгч байж, шударга сайн ажиллах нөхцөлийг бүрдүүлэх ёстой. Ер нь  ганцаараа байх, ганцаараа дарангуйлах буруу гэдэг  зарчим дээр би хатуу зогсоно.

-МАХН-д “Ардчилал, шударга ёс жигүүр” байгуулагдаж байхад та нэлээн идэвхтэй байсан байх аа?

-Тэгсэн, нэлээн хэдэн жил идэвхтэй ажилласан. Намд хэрэг болсон гэж боддог.  Одоо МАН, МАХН хоёр нийлчихлээ.  МАХН-ынхны хувьд гудамжинд тэмцэж сурсан, шударга ёсны төлөө зүтгэдэг хүмүүсийг МАН эгнээндээ оруулж ирснээр илүү цэвэрших, тууштай ажилллах, том төсөл, хөтөлбөрүүдээ хэрэгжүүлэх боломжийг нь хурцалж өгнө гэж бодож байгаа.  Хүлээлттэй байгаа шүү дээ. МАН-тай нэгдэхэд 50 мянган гишүүн орж ирсэн, цаана нь 300 мянган сонгогч байгаа. Л.Оюун-Эрдэнийн Засгийн газар мөрийн хөтөлбөрөө биелүүлэх нь үү, ажлаа хийх нь гээд хүлээгээд сууж байгаа. Бид 30 мянган хүний жагсаал  хийхэд, надтай хамтардаг уулздаг 20-иод төрийн бус байгууллага орсон. Мөн МАХН-аас  хэдэн мянган гишүүн ирж оролцсон. УИХ-ын таван гишүүн л гэдэг болохоос үндсэндээ Л.Оюун-Эрдэнийг, бусад гишүүдийг гаргаж ирсэн. Шударга ёсны төлөөх тэмцлийн том суурийг тавьсан. Ц.Элбэгдорж  тэргүүтэй МАНАН бүлэглэлийг унагасан. 1990 оныхоос хойш анхны том жагсаал, тэмцэл. Үр дүн нь тухайн бидний зорьж, шааардсанд хүрсэн үү гэвэл хараахан хэрэгжээгүй. Эхлэл бий юу гэвэл бий. Уул уурхайг төрийн мэдэлд авч, ард түмэнд тодорхой  хэмжээг нь хуваарлих гэхчлэн ахиц бол гарсан.  Гэхдээ хүссэн хэмжээнд хүрч ажиллаж чадаагүй. Ялангуяа хоёр нам нийлж, том улс төрийн хүчин болсон тохиолдолд зоригтой шинэчлэлүүдийг хийх ёстой. Ялангуяа Шинэ Дээд Үндсэн хуулийг батлах ёстой. Монголыг хямралаас аргах цорын ганц ёс зүйн баримт бичиг юм шүү. Дээд шатны парламентыг нам бусаар байгуулна.  1990 оны Үндсэн  хуулийг батлах явцад  хэрэгжүүлсэн бүх аймаг сумдаас  шууд сонгож, орон тооны бусаар ажиллуулсан.  Зардал хамаагүй хямд мөртлөө өнөөгийн энэ  бүлэглэлд автсан, тоглоомын болчихсон УИХ-ыг  хянадаг, хуулийг нь хүчингүй болгодог, ёс зүйн зөрчил гаргаж, тендер, концес, авлига, эмэгтэйчүүдийн хүчирхийлэлд нэр холбогдсон хүмүүсийг шууд зайлуулаад явна шүү дээ. 

Үндсэн хуулийн Цэц өнөөдөр бас л бүлэглэлийн томилгоонд орчихсон, ажлаа хийж чадахаа байчихсан. Нэг асуудлаар хэдэн янзын шийдвэр гаргачихсан сууж байдаг. Цэцэд сайн хүн байгаа л даа. Гэхдээ л одоо Цэцийг сайжруулна гэдэг асуудал утгагүй болчихсон. Нэг Сонгуулийн хуулиар пропорциональ систем байж болно гэчихээд дараагийн  сонгуулиар пропорциональ байж болохгүй зөвхөн мажоритор буюу жижиг тойрог байх ёстой гэдэг ч юм уу Монголыг самраад хаячихсан. Тиймээс нам бус УИХ буюу Дээд хурал байгуулаад доор нь байнгын ажиллагаатай мэргэшсэн парламент ажиллах шаардлагатай. Наймаачдаар бүрдэж болохгүй ээ, хуульч эдийн засагчдаар бүрдүүлэх учиртай. Ямар ч хуулийн мэдлэггүй хүн хэдхэн  хүний гар хөл болоод Эрүүгийн хэргийг шалгах, баримтжуулах, мөрдөх, прокурор хянах, шүүх ажлыг мэдэхгүй хүн хууль бичихээр юу болох вэ. Муу нэртэй Ц.Нямдорж, Д.Лүндээжанцан хоёр чинь хуулийн онолтой ч, туршлагатай хүмүүс шүү. Өнөөгийн парламентад байгаа ганц нэг залуу хуульчийг эс тооцвол туршлагатай хуульч алга. Парламентад хуульчид байх ёстой. Өөр ямар нэг ажил эрхэлдэггүй, цэвэр хууль тогтоох ажлаа хийж байж Засгийн газар ч бүлэглэлээс хамаарахгүйгээр шударга сайн бүрдэнэ. Монголын 21 аймаг 330 сумаас сонгогдсон төлөөлийг бүгдийг нь худалдаад авчихаж чадахгүй шүү дээ. Энэ бол бидний хүндрэлээс гарах гол гарц. Энэн дээр МАН, МАХН нэгдсэн юм.  Үндсэн хуулиа шинэчлэх, эрчимтэй хөгжлийн том зорилтуудаа шийдвэрлэх, баялгийг Монголын ард түмэн хянах асуудал бодит болно. Би 2003 онд УИХ-ын гишүүн байхдаа Баялгийн сан байгуулах  асуудлаар хуулийн төсөл боловсруулах санал гаргаж УИХ-д албан бичиг өгснөөс хойш 20 жил монгол хүн бүрд баялгийг хүргэхийн төлөө зүтгэж, яваа. Энэ бол миний амьдралын зорилго.

-Шинэ Дээд Үндсэн хуулийг МАХН боловсруулсан. Та Ажлын хэсэгт нь байсан байх тийм үү?

-Төсөв бол “бялуу биш”. Шинэ дээд Үндсэн хуулийн Ажлын хэсгийн ахлагчаар нь ажилласан.  Уг хуулийг боловсруулсны  хувьд, энийг бид хэрэгжүүлэхгүй бол хэн хэрэгжүүлэх юм бэ, гаднын мэргэжилтэн байхгүй шүү дээ. Төрийн алба бол хуваарлиж өгдөг зүйл биш. Хэн чаддаг нь чаддагаа үзүүлэх хэрэгтэй. Сүүлд гарч ирсэн залуучууд хоёр жилийн хугацаанд чаддаг, чаддаггүйгээ харуулчихлаа. Ернь төрийн алба ээлжтэй байх ёстой, хариуцлага тооцдог байх хэрэгтэй. Хариуцлага тооцохгүй байна. Би хамтарсан Засгийн газрын үед Шадар сайд байсан. Хариуцлага тооц гэхээр хүний муу үзээд бай гэсэн үг биш. Дор дор нь алдаан дээр нь хариуцлага тооцож байж төрийн алба цэгцэрнэ. Төрийн албаны сонгон шалгаруулалтын асар том механзм байгаа атлаа ажилладаггүй. Төрийн албаны зөвлөл  нэг л олон шалгалт авч анкет бөглүүлдэг. Энэ биш шүү, ажил дээр нь хяналт хариуцлага тооцдог тогтолцоог нэвтрүүлэхгүй бол Монголд сахилгагүй, хариуцлагагүйн зуд нүүрэлчихлээ. Төрийн албанд өргөдөл гаргаад асуудлаа шийдүүлж чадахгүй байна.

-Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийг дагаад олон хууль шинэчлэгдлээ. Цаашид ч шинэчлэгдэх олон хууль бий. Шинэчлэл болж чадах болов уу?

-Шинэ Үндсэн хуулийн концепц явж байгаа.  Мэдээж биднийх орно. Мөн Монголын ард түмэн, бүх улс төрийн намууд ярьж байгаад Шинэ Үндсэн хуулиа хийе. Хоёр ч шатны парламент  байх ёстой. Дээд шатных нь намгүй. Намын нэрийн дор улс төр, бизнесийн гэмт бүлэглэл оршин тогтнох боломжийг арилгана гэж үзэж байгаа.  Өнөөдөр том даргыг тойрсон, улс төрийн бизнесийн бүлэглэл бий  болчихоод тэр нь Монголын төсвийн мөнгө, баялгийг завшиж, олон нийтийн дургүйцлийг хүргэж, төр засгийн нэр хүндийг унагадаг гаж систем бүрэлдчихсэн байна. Залруулна гээд бүгдийг бариад, хориод шоронд хийгээд шийдэгдэхгүй. Ц.Элбэгдоржоос эхлэлтэй, дараагийн Ерөнхийлөгч залгаад сөрөг хүчнээ  барьж шийтгэдэг, ялладаг прокурор шүүхтэй болчихсныг ил тод хэлнэ, би.  Мэргэжлийнхэн, салбарынхан хэлж байна, Асар олон тоглоомын хэргүүдийг бүрдүүлсэн, бизнесийг нь булааж авсан, яллах гэж оролдсон. М.Энхсайханаас эхлээд ялласан тохиолдол байж л байна.  Энэ бүхнийг шийдэхгүйгээр, цагаатгах нэгнийг нь цагаатгахгүйгээр явж болохгүй ээ. Би шууд хэлж байгаа. Бид 10 гаруй жил төр засгаа гудамжнаас харж, болох болохгүйг нь хэллээ. Зүгээр суугаагүй, 21 аймаг бүх сумдаар явж ард түмний  санал бодлыг сонсож байж боловсруулсан. Маш чухал бичиг баримт. Магадгүй XX зуунаас  хойш олон түмний саналыг авч хийсэн сайн бичиг баримт.  Энэн дээрээ  суурилаад Монголын эрчимтэй хөгжлийн замыг нээх ёстой.

Ташрамд өгүүлэхэд, америк ардчилал либериаль гээд нэр хүнд дэлхий дахинд уначихлаа. Манай АН-ын чиг баримжаа болгож байсан үзэл бодол үндсэндээ хуучин коммунизмаас унаснаас дутуугүй байдалд орчихлоо.

-Одоо тэгээд бид юун дээр нэгдэх ёстой юм бэ?

-Монголын  хөгжлийн бодлого дээр нэгдэх ёстой. Гол бодлогуудаа суулгаад, энэ асуудал дээр аль ч улс төрйин нам нэгдмэлб айна. Харин сахилга, хариуцлага, боловсон хүчний томилгоо, хүний субъектив хүчин зүйлээс  шалтгаалах, эсвэл  улс төр бизнесийн бүлэглэлээс орж  ирж буй бүхнийг тас цохиод явах тогтолцоог бий болгоё. Өөрөөр хэлбэл, эрх барьж буй намд үйлчилдэг цагдаа, хууль хяналтын байгууллага байж болохгүй. Малайзад 92 настай хүн Ерөнхий сайд болчихоод өмнөх, манай улсын иргэний амь насанд хүрсэн, төрийн мөнгийг завшсан ерөнхий сайддаа хариуцлага хүлээлгэж байна.

Ер нь бол хараат бус прокурорыг АИХ-аасаа томилдог болж байж л хараат бус болж чадна. АНУ-ын сенат ерөнхий шүүгч нараа сонгодог шиг болоход манайх шиг гуравхан сая хүнтэй улсыг цэгцлэх маш амархан. Зөвхөн зоригтой шийдмэг ойлголцолд хүрээд урагшлах л ёстой. Буруутай гэмтэй гээд шоронд хийснээр асуудал шийдэгдэхгүй шүү. С.Баяр, С.Баярцогтыг шоронд хийлээ. Монголын гажуудалтай тогтолцоо хэвээрээ л байж байна шүү дээ. Энийгээ засахгүй юм уу гэж би шинэ  Ерөнхийлөгч, Ерөнхий сайдад хандаж байгаа.  Монгол хүний эрхийг яаж завхруулж, яаж хэлмэгдүүлж байна вэ. Хүний эрхийн комиссыг саяхан шинээр эмхлэн байгуулсан юу ч хийж чадахгүй байна.  Яг хэвээрээ, цагдаа хууль хүчний байгууллагын хүнд суртал, иргэдийг дээрэлхэх явдал хэвээрээ л  байна. Энэний эсрэг хүчтэй механизм бий болгох хэрэгтэй. Мэдээж хууль  зөрчсөн хүн дээр хариуцлага хатуу байх ёстой.