"гол дүр"-д зүй ёсоор тооцогдох нэгэн бий. Галтай сэдэв болгон руу орж, тэр хэрээрээ хүний өөрийн гэлтгүй намд олон дайсантай болсон түүний хувьд үеийнхээ улстөрчдөөс хамгийн сонирхолтой гэж хэлж болохоор хүлээлттэй хүн. Тэр бол Хууль зүй, дотоод хэргийн сайд Х.Нямбаатар.

-Хууль зүй, дотоод хэргийн сайдын хариуцах асуудал нь маш тодорхой, бас ойлгомжтой. Хууль, эрх зүйн шинэтгэл рүү чиглэсэн төсөл боловсруулж, парламентаар батлуулахаас гадна харьяа агентлагуудаа удирдлагын нэгдсэн бодлогоор зангидах. Атал Таны хувьд арай өөр "дүр"-тэй болчихлоо. Засгийн газраас байгуулсан 53 Ажлын хэсгийн 22-ыг нь даргалж байна. Тэр бүгд нь өөртөө болон танхимдаа "гал дуудах" хэмжээний агуулгатай. Магадгүй энэ нь хуулиар хүлээсэн үндсэн эрх үүргээ хэрэгжүүлэхэд цалгардуулах гээд байдаг тал бий юу? Эсвэл…?

-Хуульд зааснаар ажил үүргийнхээ хүрээнд 16 асуудлыг хариуцдаг. Хилийн халдашгүй дархан байдлыг хангах, нийгмийн дэг журмыг сахиулах, гэмт хэрэгтэй тэмцэх зэргээр. Бүгдийг нь багцалвал үндсэндээ хоёр яамны үндсэн чиг үүргийг хэрэгжүүлдэг гэж ойлгож болно. Нэг нь Монгол Улсын хууль зүйн бодлогыг тодорхойлдог. Нөгөөх нь аюулгүй байдлыг сахин хангах. Үүнийг хэрэгжүүлэхийн тулд 16 үүргийг Ерөнхий сайдын өмнө хуулиар хүлээдэг. Таны асуултад товчхон хариулахад Хууль зүй, дотоод хэргийн яамны үндсэн чиг үүрэг цалгардсан зүйл огт байхгүй. Хэрэг эрхлэх газрын Хяналт-шинжилгээ, үнэлгээ, дотоод аудитаас хийсэн үзүүлэлтээр сүүлийн хоёр жил манай яам тэргүүлсэн. Хөрөнгө оруулалтаа бодит үр өгөөж болгосон байдлаараа мөн тэргүүлж байна. Өөрөөр хэлбэл, өнгөрсөн онд батлагдсан төсвөө 98 хувийн үр дүнтэйгээр зарцуулсан гэсэн үг. 16 чиг үүргийг хэрэгжүүлэхэд 14 агентлаг үйл ажиллагаа явуулж байна. Үүнийг яагаад онцлоод байгаа юм гэхээр угаасаа хуульдаа тийм. Нэг чиг үүрэг нь бүх сайдад хамаардаг нь Агаарын бохирдолтой тэмцэх. Нөгөөх нь Гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх зөвлөлийг сайдын хувиар тэргүүлдэг. Бусад нь агентлаг. Хил хамгаалах үйл ажиллагаа тасралтгүй явж байна. Цагдаа гэхэд гэмт хэрэгтэй тэмцэх ажлаа холбогдох хуулийн хүрээнд хангагдаж байна.

-Гол нь энэ олон Ажлын хэсгийг Х.Нямбаатар гэсэн ганц сайдад хариуцуулсан шалтгаан юу юм?

-Засгийн газрын тухай хуульд салбар дундын зохицуулалт гэдэг зүйл төдийлөн хомс оруулж ирсэн байдаг юм. Жишээ нь, авто замын түгжрэлийг бууруулах асуудал нэг талдаа нийслэлийн Засаг даргын, нөгөө талдаа Зам, тээврийн хөгжлийн сайдад хамаарна. Хууль талаасаа цагдаагийн байгууллага буюу салбарын сайд, цаашлаад харилцаа холбоо, мэдээлэл технологийн газар зэргээр салбар бүрд тулгардаг. Агаарын бохирдлын эсрэг чиг үүргийг бүх яамны сайдад тавьдаг шиг. Сингапурт хийсэн Ерөнхий сайдын айлчлалын бүрэлдэхүүнд багтаж явахад нэг зүйлийг анзаарсан. Гаднын улс орнууд энэ асуудлаа өвөрмөц байдлаар зохицуулдаг юм байна. Сингапурт гэхэд Хууль зүйн сайд мөртлөө Зам, тээврийн дэд сайдын албан давхар хашдаг юм билээ.

"ЕРӨНХИЙ САЙДЫН ЗОРЬЖ БУЙ ЗОРИЛГЫГ ИЛҮҮ ИХ ОЙЛГОХ ЁСТОЙ ХҮНДЭЭ ХАРИУЦЛАГА ҮҮРҮҮЛЖ, АЖИЛ ДААЛГАСАН ГЭЖ БОДДОГ"

-Хавсарч ажилладаг гэсэн үг үү?

-Бүх сайд нь өөр нэг яамныхаа дэд сайдын албан тушаалыг хавсарч хийх зохицуулалттай. Японд салбар дундын зохицуулалт ихээр шаарддаг том асуудалд эрхэлсэн сайдыг нь томилдог. Цар тахлын үед Ковидын асуудал эрхэлсэн яам байгуулаад сайд томилчихож байгаа юм. Ажлын хэсгийг олноор байгуулж байгаагийн цаад агуулга нь 32 жилийн турш хийж ирсэн салбар дундын зохицуулалтыг өөрчлөх шаардлага үүссэнийг нөхөр Х.Нямбаатар 52-оос 22-ыг нь ахалж байгаагаар тодорхойлж болно. Хууль зүй, дотоод хэргийн яам харьцангуй олон чиг үүргийг Засгийн газрынхаа өмнө хүлээдэг. Бусад салбар дундын зохицуулалтыг ч хийдэг болохоор надад хариуцуулсан болов уу гэж бодож байна. Хоёрдугаарт, Оюу Толгой, хил боомттой холбоотой Ажлын хэсгийг байгуулж байгаа нь хууль, эрх зүйн шинэчлэлийг хийх гол зорилготой. Энэ хүрээнд манай яам түлхүү оролцож байна. Цахим шилжилтийг хийх суурь болсон Багц хуулиудыг Хууль зүй, дотоод хэргийн яам гардан боловсруулж, өргөн барьж, батлуулсан. Засгийн газраас дэвшүүлсэн хуулийн зорилт бүхий хандлагыг ойлгосон учраас хурдан явуулна үүднээс надад илүү итгэл хүлээлгэсэн болов уу. Гуравдугаарт, багаар ажиллаж байгаагийн хувьд Ерөнхий сайдад өөрийн гэсэн итгэл найдвар бий. Ерөнхий сайдтай улс төрийн олон ч акцыг хамтран явууллаа. Бидний тэр дундаа Ерөнхий сайдын зорьж буй зорилгыг илүү их ойлгох ёстой хүндээ хариуцлага үүрүүлж, ажил даалгасан гэж боддог. Эдгээр Ажлын хэсгийг ахалсан үр дүн нь эхнээсээ гараад явж байна. “Транспаренси Интернэшнл” олон улсын байгууллагаас өнгөрсөн жил Монгол Улсын авлигын индексийг үнэлээд нэг байр урагшуулсан. Сая мөнгө угаах терроризмтэй тэмцэх ФАТФ-ын Ази, Номхон далайн бүсийн чуулга уулзалтаар Монгол Улс 40 зөвлөмжөөс 39-ийг биелүүллээ. Маш цөөхөн улс хэрэгжүүлсний нэг нь. Ирэх оны хоёрдугаар сард үндсэн хамгаалалтаа хийнэ. Үлдсэн хуулиа батлах, журам хэрэгжүүлэх, мөнгө угаах суурь гэмт хэргийг Эрүүгийн хуульдаа зөв шигтгэж, тодорхойлох. Шүүхээс ял ногдуулдаг тогтолцоог бий болгох ажлыг хийнэ.

-Хэрэгжүүлээгүй үлдсэн нэг зөвлөмж нь юу юм бол?

-Ашгийн төлөө бус хуулийн этгээдийн эрх зүйн зохицуулалт буюу Холбоо, сангийн эрх зүйн байдлын тухай хууль. Үүнийг УИХ-аар батлуулвал 40 зөвлөмжийг бүгдийг нь хэрэгжүүлэх юм.

-Холбоо, Сангийн гэхээр ТББ, иргэний нийгмийн байгууллагуудаас хамгийн их эсэргүүцэл дагуулсан төсөл. Шүүмжлэлтэй байр сууриас хандсан УИХ-ын гишүүд ч энэ парламентад ганц, хоёроор тогтохгүй олон бий. Ер нь энэ хуулийн төсөл урагшлах найдвар байна уу?

-Хууль зүй, дотоод хэргийн сайдын хувьд хэвлэлд нээлттэй ярьж болохгүй зүйл байна. Энэ хуулийг батлуулахгүй байх сонирхол манай улсад суугаа зарим орны Элчин сайдын яамдад бий. УИХ-ын гишүүдтэй лобби хийж ажилладаг. 2017, 2018 оноос хойш ажиллаж байна. УИХ дээр гацчихсан дөрвөн хууль байна. Нэг нь Холбоо, Сангийн эрх зүйн байдлын тухай хууль. Монгол Улсын дотоод хэрэгт хэтэрхий хөдлөнгөөс оролцдог явдалд эмзэглэж явдаг л юм. Зарим УИХ-ын гишүүн гадаадын Элчин сайдын яамдаас төсөл авсандаа бантаад байдаг юм уу, мэдэхгүй. Нэр усыг нь хэлээд яах вэ. Улс орны язгуур эрх гэдгээ хууль тогтоогчид ойлгох ёстой. УИХ-ын Анхдугаар чуулганд ямар тангараг өргөсөн бэ? гэдгээ байнга бодож, санаж явах ёстой юм, уг нь. Тэр тангарагт маш тодорхой бичсэн . Түүндээ үнэнч байх ёстой. Миний хувьд УИХ-ын танхимд хоёр тангараг өргөсөн хүн. УИХ-ын гишүүн болон Монгол Улсын Засгийн газрын гишүүн, Хууль зүй, дотоод хэргийн сайдын хувиар. Өглөө ажилдаа гарахдаа л ямар тангараг, хэний өмнө хүлээсэн бэ? гэдгээ үргэлж бодож явах ёстой. Жижиг сажиг төсөл хөтөлбөр авах, сургалтад суух, гадагшаа томилолтоор явах зардал шийдүүлэх нь УИХ-ын гишүүний нэгдүгээр үүрэг биш ээ. Ямар ч байсан энэ төсөл шийдэгдэх байх аа.

-Авлигын индексийг бууруулах ажлын хэсэг дээр тодруулахад 2023 он гэхэд хоёр оронтой тоонд оруулах зорилт байгаа шүү дээ. Үүндээ хүрэх болов уу?

-Үүнийг яривал бүтэн нүүр болох байх.

-Маш товчхон яривал. Мэдээж тодорхой зураглалаа гаргасан л байх?

-Шулуухан хэлье. Бид хоёр юмыг хийхгүйгээр хоёр оронтой тоо руу орж чадахгүй.

-Тэдгээр нь?

-Нэгдүгээрт, Төрийн болон орон нутгийн өмчит компанийнхаа эрх зүйн зохицуулалтыг шинэчлэх ёстой. Үүнийг хийхийн тулд хуулийн төсөл боловсруулж, УИХ-д өргөн барьсныг хэлэлцэх эсэхийг шийдчихсэн. Хамгийн том авлигал тэнд л явдаг юм. Бид биш олон улсын байгууллагууд дүгнээд өгчихсөн. Тиймээс хамгийн боломжит түвшинд нь хувьчилж дуусгах ёстой. Хоёрдугаарт, зайлшгүй байх ёстой стратегийн болон төрийн, орон нутгийн өмчит компаниуд хувийн сектортой өрсөлдөхгүй байх зохицуулалтыг хийх хэрэгтэй.

-Төр өөрөө компани байгуулж, бизнес хийхгүй байя гэдэг ч бодит байдал дээр биеллээ олдоггүй гэдэгтэй маргах хүн гарахгүй?

-Тийм ээ. Дээр нь хувийн секторт бизнес хийх гэж байгаа хүмүүсийн тоглоомын дүрэм нь тодорхой байх ёстой. Ойрын дөрвөн жилд Монгол Улсын Засгийн газар ийм салбарт компани байгуулна. Бусад нь чөлөөтэй, либерал байна гэдгээ хуульдаа биччихсэн. Дараагийнх нь төрийн болон орон нутгийн өмчит компанийг хэн удирдах юм. ТУЗ-д нь хэн байх юм. Эдгээр нь нээлттэй сонгон шалгаруулалтын үр дүнд тавигдана. Эрх барьж байгаа улс төрийн намаас томилолт, бялууны зүсэм хүртээж, компанийн захирлуудыг томилдог байдлыг таслан зогсооно. Томилгооны, нээлттэй сонгон шалгаруулалтын зарчмыг барина. Компанийг ашиггүй ажиллуулдаг мөртлөө албан тушаалдаа байгаад байдаг дүр төрх бий, энэ бүгдэд хариуцлага тооцдог тогтолцоог оруулсан. ТУЗ-ийн гишүүдэд мөн адил үйлчилнэ. Шаардлагатай гэж үзвэл эрсдэл учруулсан нөхөн төлбөрийг нь гаргуулна. Тэгэхээр энэ хуулийг баталж, хэрэгжүүлэхийг "Бидний" чин зориг мэднэ. Төрийн болон орон нутгийн өмчит компанийн засаглал нь тодорхой болоод ирэхээр авлигын индексийг хоёр оронтой тоо руу оруулахад том алхам болно. Хоёр дахь том алхам нь улс төрийн намуудын санхүүжилтийг маш тодорхой болгох ёстой. Германы Эбертийн сангийн төлөөлөгчидтэй хэд хэдэн удаагийн уулзалт хийсэн. "Танайхан энэ хуулийг маш удаан ярьж байгаа шүү" л гэж байна лээ. Мэргэжил, арга зүй, техникийн зөвлөгөөг нь өгье. Төслөө барьж аваад хуулиа боловсруулаач ээ гэж байгаа юм. Жижиг намуудын хувьд сонгуулийн үед "амь ордог", бусадтайгаа наймаалцдаг, магадгүй гаднаас мөнгө оруулж ирж угаадаг ийм л дүр зурагтай байна. Улс төрийн намуудын санхүүжилтээ маш тодорхой болгоод, хуулиа хэрэгжүүлээд эхэлбэл авлигын индекс хоёр оронтой тоо руу орно. Магадгүй түүнээс илүү үр дүнд хүрнэ.

-Ерөнхийлөгчийн зүгээс Улс төрийн намуудын тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгын төслийг боловсруулж байгаа талаарх мэдээлэл бий. Санал авахаар танай яаманд хүргүүлсэн үү?

-УИХ-ын гишүүдийн зүгээс ч боловсруулаад яваа. Хэд хэдэн төсөл яваа гэсэн үг. Одоо гол нь хурдан боловсруулж, өргөн бариад гадна, дотнын зөвлөгөөнүүдээ авах ёстой. Ялангуяа авлигын индексээ бууруулж чадсан улс орноос зөвлөгөө авах хэрэгтэй. Заримыг нь хуулбарлаад ч болтугай улс төрийн намуудын санхүүжилтийг шийдвэрлэх учиртай. Дугуй бол дугуй гэдэг. Хамгийн сайн өнхөрч байгааг нь дуурайх л ёстой юм. Дугуй өөрөө зууван, дөрвөлжин байж болохгүй.

-Шууд хуулбарлах гэхээсээ бодит нөхцөлтэйгөө уялдуулах шаардлага үүсэх байх?

-Намайг хуулийн сургуульд сурч байхад тухайн улс орны өнөөгийн онцлог, ёс суртахуун, зан заншилд уялдуулж эрх зүйн хэм хэмжээг бүтээх ёстой гэсэн суурь мэдлэг олгож байсан. Тийм салбар харилцаанууд байна. Үндэсний баяр наадмын тухай хуультай орон дэлхийд нэг ч байхгүй. Энэ бол манай улсын онцлог. Улс төрийн намуудын харилцаа бол ардчилсан улс оронд яг л адилхан. Ардчилсан сонгуулийн үр дүнгээр улс төрийн намууд мөрийн хөтөлбөрөөр уралдаж, өрсөлдөж, холимог уу, эсвэл мажоритар тогтолцоогоор олонх болсон нь түүнийгээ хэрэгжүүлээд явдаг. Тодорхой хугацааны дараа дүнгээ тавиулдаг. Энэ бол ардчиллын алтан жишиг. Улс төрийн намуудын хамгийн зөв зохицуулалттай улс орноос хуулбарлахад буруудахгүй. Жишээ нь, бизнесийн эрх зүйн салбараа өөд татахын тулд хувийн, иргэний, худалдааны эрх зүйн зэрэгт дэлхийн хамгийн шилдэг зохицуулалтыг оруулж ирэх ёстой. Тэгж байж тоглоомын дүрэм ойлгомжтой болно. Айлын хүн орж ирж хөрөнгө оруулалтаа хийнэ. Манайд сүүлийн үед "тэнэгрэл" гэдэг том өвчнийг маш олон хүн тусч байна.

-Гэдэг нь…?

-Ерөөсөө л уул уурхайгүй амьдарна. Гаднын хөрөнгө оруулалт хэрэггүй. 70 сая малтайгаа сайхан амьдарна. Өөр юу ч хэрэггүй гэж байна. Ийм юм дэлхийн хаана ч байхгүй. Монгол Улс ДНБ-ий хэмжээгээр 190 орноос 134-135-д байна. Энэ бол аймшигтай доогуур үзүүлэлт. Монгол Улс ДБН-ий хэмжээ 11.4 тэрбум ам.доллар. Эхний эгнээнд яваа улс орнууд гэхэд хэдэн их наядаар тоологддог. Мөнгөтэй, баян болж байж боловсрол, эрүүл мэнд, байгал орчин, дэд бүтэц, соёл, шинжлэх ухаан гэсэн дарааллаар явах ёстой. Юу ч үгүй байж дэлхийн стандартыг шаардахаар яагаад ч хүрч чадахгүй. Манай улсын эдийн засаг Хятадын дундаж хотын хэмжээнд дүйнэ. Тэнд тийм хот мянга мянгаараа бий. Мянга мянгаараа шүү. Миний сонссоноор ОХУ-ын эдийн засаг Хятадын Гуандун мужтай дүйдэг гэсэн. Тэгэхэд ОХУ бидний дэргэд эдийн засгийн хувьд ямар их чадавхтай билээ? Гэтэл бид хаана явж байгаа юм.

"Тэнэгрэл"-ээрээ харин ч дээгүүрт яваа. "Монгол ялна" гээд. Ялчихсан нь хаана байгаа юм. Даяаршиж, дэлхий нийттэй интеграцид орж, худалдаа арилжаа хийж, уул уурхайн бүтээгдэхүүндээ нэмүү өртөг шингээж байж сайн сайхан амьдарна.

Эртээд нийгмийн сүлжээгээр ороод гарсан нэг залуу геологич маш үнэн үг хэлж байна лээ. "Уул уурхай хэрэггүй, геологи хэрэггүй гэж юу яриад байгаа юм. Чиний наад унаж яваа машиныг энэ чулуу л хийж байгаа. Чиний эдэлж хэрэглэж байгаа бүх юм байгалийн баялгийн үр дүн" гэхэд нөгөөх нь хэлэх үггүй болоод "Хариуцлагагүй уул уурхай ярьж байна" гээд бултаж байх жишээтэй. Хариуд нь "Тэрийг би яаж мэддэг юм. Би геологич хүн. Баялаг л бүтээдэг хүн. Ашиглахыг нь өөр мэргэжилтнүүд хариуцна" гэж байгаа юм. Үнэн үг. Зарим нэг хүмүүсийн мэдээлэл мэдлэг дутаад улс төр хийж, маш олон жил сайн сайхан амьдарлаа даа. Манай экс Ерөнхийлөгч байна.

""ЖАСТ"-ЫН Ш.БАТХҮҮГИЙН ХЭРЭГ ШИЙДЭГДЭХГҮЙ БАЙГААД ДҮГНЭЛТ ХИЙХ ХЭРЭГТЭЙ"

-Нэг асуулт нэмж асуугаад авлигын индекс гэсэн сэдвийг хаая. Авлигын индекс буурахгүй байгаа шалтгаан нь Монголд энэ төрлийн хэргээр мэргэшсэн шүүгч, прокурор байхгүйтэй холбоотой гэсэн судалгаа байдаг юм байна лээ. Үүнтэй Та санал нийлэх үү?

-Нийлэхгүй. Ерөнхий сайд өнгөрсөн жил Авлигын дагнасан шүүх байгуулах асуудлаар судалж, танилцуулах үүрэг өгсөн. 50-60 улс энэ төрлийн шүүх байгуулж үзсэн юм билээ. Афганистан, Зимбабве, Зүүн өмнөд Азийн авлигын хамгийн өндөр үзүүлэлттэй улс орнууд гэх зэргээр шүүх байгуулсан. Хэрвээ үнэхээр үр дүнтэй байсан бол индекс нь дандаа 150-160 дээш орохгүй. Миний хувьд санал дүгнэлтээ Ерөнхий сайдад юу гэж танилцуулсан гэхээр энэ бол нэг талдаа ардчиллыг устгах хэрэглүүр юм байна. Улстөрчдийг хийдэг "махны машин" юм байна. Олон улсын судлаачид ч тэгж үздэг юм байна.

-Та бүгдийн хэлдгээр "хонгил" уу?

-"Махны машин" нь. Эсрэгээрээ авлигын гэмт хэргийг богино хугацаанд шийддэг тогтолцоо руу шилжсэн улс орнууд бодит үр дүнд хүрсэн. Тийм учраас авлигын гэмт хэргийг сум, сум дундын болон дүүргийн, анхан шатны шүүхийн журмаар хэлэлцэхгүйгээр шууд аймаг, нийслэлээр оруулъя гэсэн. Нэг үгээр, анхан шатаар шийдээд дуусгадаг болбол үр дүнтэй. 2013 онд шүүхэд очсон хэрэг 2022 онд шийдэгдээгүй явж байна. Нөгөө Эрдэнэт үйлдвэрээр "Стандарт" банктай холбоотой хэрэг.

-"Жаст"-ын Ш.Батхүүд холбогдох хэргийг хэлээд байна уу?

-Тийм. Яагаад шийдэгдэхгүй байгаа юм. Үүнд хариултаа олцгооё л доо. Малын хулгайд холбогдсон залуугийн хэргийг дор нь шийддэг. Эрдэнэт үйлдвэртэй холбогдсон хүмүүсийн нэрийг бүгд мэднэ. Тэр хэргийн холбогдогчид шүүхэд нөлөөлж байна уу, эсвэл улстөрчид нөлөөлж байна уу. Зориуд удаах сонирхол бусад хүнд байна уу, уг шалтгааныг олоход хэцүү. Уг нь шүүхийг, хугацааг нь тодорхой болгосон юм. Сая Процессын хуульд оруулсан ч УИХ-ын гишүүд эсрэг кноп дарсан. Давж заалдвал ял нь хүндрэх магадлалтай тохиолдолд хэргээ шийдүүлээд, хохирлоо хурдан төлөөд магадлангаар орох боломж нь нэмэгдэнэ. Хамгийн боломжтой тогтолцоо нь энэ гэдгийг Ерөнхий сайдад хэлсэн. Цаашид мэргэшээд нийслэлийн Эрүүгийн хэргийн шүүхийн дэргэд Авлига, албан тушаалын гэмт хэргийг шийддэг тусдаа бүрэлдэхүүн бүхий танхимтай болно. Иргэний шүүх нь арилжааны маргаан шийддэг танхимтай болно. Энэ мэт маргаан уддаг асуудлыг цэгцлэхээр ажиллаж байна. Уг нь энэ тогтолцоо руу ойрын хугацаанд явах хэрэгтэй. УИХ-ын гишүүд ч ойлгох байх. Хуулийг дахин өргөн барихаар төлөвлөж байгаа.

-Мал аж ахуй, Тариалан эрхлэлтийг дэмжих зэрэг Засгийн газрын тусгай сангуудыг шалгах Ажлын хэсгийг ахалж байгаа хүний хувьд тодорхой мэдээлэл өгөх боломжтой юу?

-Миний хувьд ахлахаас илүүтэй эрүүгийн гэмт хэргийн шинжтэй үйлдлүүд байгаа эсэхийг Цагдаагийн ерөнхий газраас ажлын хэсэг гаргаад хэрэг бүртгэл нээгээд явж байгаа. Заримд нь эрүүгийн хэрэг үүсгээд шалгаад явж байна. Энэ нэлээд том асуудал үүсгэх байх. Урьдчилсан байдлаар мэдээллүүд авч байгаа. Шалгалтын ажил яваа учраас дэлгэрүүлж яримааргүй байна. Хөтөлбөрийн үр дүнд суурилсан санхүүжилт гэдгийг цаашид төсөвт суулгах ёстой. Маш сонин статистик хэлье. Өнгөрсөн 20 гаруй жилийн хугацаанд ЖДҮ-ийг бий болгох зорилгоор жил бүр мөнгө тавьж ирсэн байдаг. Мөнгөнийх нь дүн хэд хүрсэн гэж бодож байна…? Нэг их наяд. Үр дүн нь "Zero". ЖДҮ эрхлэгчид бий болсон уу? гэж асуухаар төвөгтэй болчихож байгаа юм гэсэн үг. Хөтөлбөрийн үр дүнд суурилсан санхүүжилтийг тавьж өгөх ёстой гэдэг нь энэ. Үр дүнтэйд нь нэмээд явъя. Үр дүнгүйг нь больё. Яагаад ЖДҮ эрхлэгчид үүсэхгүй байгаа юм? Яагаад гэвэл том үйлдвэр, кластерийн системээр явахгүй болохоор үр дүнд хүрэхгүй байна. Японы аль хот билээ, нэрийг нь санахгүй байна. "Тоёото"-гийн хот гэж бий. Тэр компанийн автомашины сэлбэг, эд ангийг ЖДҮ эрхлэгчид нь үйлдвэрлэж, нийлүүлдэг. Борлуулалт нь, ажил нь, захиалга нь тодорхой. ЖДҮ-ийн хамгийн гол агуулга нь борлуулах гэж зовдоггүй хийдэг бизнесийг хэлнэ. Миний бодлоор шүү. Гэтэл манайхан эсгий таавчиг, арьсан түрийвч, гар урлалтай андуурдаг. Энэ биш шүү. Эрдэнэт гэдэг том компанид хэрэглэх деталл хэрэглэгдэхүүнийг нь үйлдвэрлэдэг. Байнга захиалгаа авч, нийлүүлэлтээ хийж буйг ЖДҮ гээд байгаа юм. Жишээ нь, шүдний чиглүүр хийдэг компани нэг үйлдвэрлэлийнхээ шугамаар өдөрт хэдэн саяыг үйлдвэрлэнэ. Тэгж байж нэг бүтээгдэхүүнд ногдох нэгжийн өртөг хамгийн бага үнээр гарч ирнэ. Үнэ гэдэг өөрөө өрсөлдөх чадвар. Бид үйлдвэрлэх чадвартай юмаа үйлдвэрлэх ёстой. Зарим юмыг шулуухан хэлчихдэг болохоор олон хүнд таалагддаггүй байж магадгүй. Гэхдээ эх орондоо үйлдвэрлэж байна гэхээр урдаас түүхий эдийг нь оруулж, ирээд савласнаа "Монголд үйлдвэрлэв" гэж байгаа шүү дээ.

-Стратегийн ач холбогдол бүхий мега төслүүдийг санаатайгаар гацаасан, улсад их хэмжээний хохирол учруулсан хүмүүсийг шалгаж, хохирлыг нэхэмжлэх ажлын хэсгийг байгуулж, ахлагчаар нь мөн л таныг томилсон. Эрдэнэбүрэнгийн усан цахилгаан станц гэхэд сумын ИТХ-ын дарга нь БНХАУ-ын Төрийн тэргүүнд албан бичиг явуулснаас төсөл хоёр жил гацсан тухай мэдээлэл бий. Уг нь Монгол Улс ганцхан УИХ, Засгийн газар, төрийн тогтолцоотой. Хуулиар хэм хэмжээг нь тогтоосон засаг захиргааны нэгжтэй. Атал Засгийн газраасаа давсан шийдвэр гаргадаг сумын ИТХ гэж байх уу. Улс дотроо улс байгуулчихсан юм шиг ийм байдалтай эвлэрээд яваад байх юм уу?

-Үндсэн хуулийн Нэгдүгээр зүйлийн хоёр дахь заалт бий. Ардчилсан ёс, шударга ёс, эрх чөлөө, тэгш байдал, үндэсний эв нэгдлийг хангах, хууль дээдлэх нь төрийн үйл ажиллагааны үндсэн зарчим мөн гэж. Хууль дээдлэх зарчим байнга алдагдаж байгаагийн нэг хэлбэр. Хууль ёсны Засгийн газрын гаргасан шийдвэрийг хууль бусаар тасалдуулдаг, түүнийгээ эх оронч үйлдэл гэж үздэг нийгмийн сэтгэлзүй манайд бүрэн тогтсон. Үүнийг нь улстөрчид сонгууль болгоноор овжин ашиглаж өрсөлддөг. Пропагандагаар өрсөлддөг. Эдийн засгийн хөгжлийн яамнаас том төслүүд зогссон, гацсан шалтгаан нөхцөлүүдийн талаарх мэдээллийг ирүүлж байна. Тэр хүрээнд жагсаалт гаргана. Эхнээс нь Авлигатай тэмцэх газар болон хуулийн байгууллагад хүргүүлсэн. Эрдэнэбүрэнгийн усан цахилгаан станцын бүтээн байгуулалтыг гацаах шийдвэр гаргасан нэр бүхий хоёр албан тушаалтны мэдээллийг АТГ-д хүргүүлээд, хэрэг бүртгэл үүсч байгаа мэдээлэл байна.

"МОНГОЛ ЯЛНА ГЭЖ БОДОЖ ЯВСАН БҮХ ХҮМҮҮС ЯЛАГДСАН"

-Зөвхөн Гашуунсухайтын төмөр замыг ашиглалтад оруулаагүйгээс 80 их наяд төгрөгийн бодит орлогын эх үүсвэрийг алдсан гэдгийг Ерөнхий сайд мэдэгдсэн?

-Гашуунсухайтын төмөр замыг гацаасан хүн бол Монгол Улсын тав дахь Ерөнхийлөгч Х.Баттулга. Бүгд л мэдэж байгаа. Гялгар уутанд элс хийж цоолоод баялаг чинь алга болно, дуусна гээд явж байсан хүн. Үүний ард олж болох орлого буюу алдагдсан боломж нь 80-90 их наяд төгрөгөөр үнэлэгдэж байгаа. Ийм үнээр мань хүн Монгол Улсын Ерөнхийлөгчөөр сонгогдсон байж магадгүй. Тэр бол зөвхөн Х.Баттулгын зорилгодоо хүрсэн үйлдэл. Нийт монголчууд, "Монгол ялна" гэж бодож явсан хүмүүс бүгд ялагдсан. Өнөөдрийн Монгол Улсын нийт гадаад өртэй тэнцэхүйц хэмжээний боломжийг нөхөр экс Ерөнхийлөгчийн пропагандад алдсан. Үүнийг ч цааш нь нэхэмжлэх ёстой!. Энэ талаар материалыг холбогдох байгууллагаас ирүүлэх хүсэлтийг тавьсан.

-Энэ нь Таны хувь улстөрчийн байр суурь уу. Эсвэл Хууль зүй, дотоод хэргийн сайдын байр суурь уу?

-Хууль зүй, дотоод хэргийн сайдын байр суурь. Монгол Улсын Засгийн газрын байр суурь. Алдагдсан боломжуудын өртгийг нэхэмжлэх үүрэг даалгаврыг Ерөнхий сайд өгсөн. Засгийн газар багаар, кабинетаар ажилладаг.

-БНХАУ-ын Гадаад хэргийн сайдын айчлалаар Эрдэнэбүрэнгийн усан цахилгаан станцын бүтээн байгуулалтыг эхлүүлэхээр боллоо. Араас нь Эгийн голын төслийг явуулахаа Ерөнхий сайд мэдэгдсэн. НҮБ-ын Ерөнхий нарийн бичгийн даргын айлчлалын үеэр ч энэ төсөлд дэмжлэг үзүүлэхээ илэрхийлсэн. Уг нь стратегийн ач холбогдолтой төслүүд хөдлөх нь тодорхой боллоо. Харин Багануурын цахилгаан станцын төсөл огт хөндөгдсөнгүй. Уг нь Танай Засгийн газраас дэвшүүлсэн Эрчим хүчний сэргэлтийн нэн түрүүнд хэрэгжүүлэх төслийн тоонд багтсан санагдаж байна? Эсвэл дотоодын улс төр, тэр дундаа зөвхөн энэ төслийг жадлан эсэргүүцсэн хэсгээс болгоомжлох шалтгаан байв уу?

-Энд хоёр гурван зүйл бий. Нэг нь улстөрчид эх орончийн дүр эсгэж том төслийг гацаадаг. Тэдгээрээс санхүүждэг бүлэг ч байна. Мэдлэг мэдээлэл дутуу, түүндээ төөрөгддөг хэсэг байна. Гурав дахь нь гаднын байгууллагын санхүүжилттэй. Жишээ нь, Сүхбаатар аймгийн Эрдэнэцагаан сумын нутагт Монголын нэгэн аж ахуйн нэгж нефтийн өрөмдлөг хийж байхад нь үндэсний үзэлтэй ТББ очиж зогсоосон. Хожим нь тусгай албадын олж авсан мэдээллээр яг хилийн цаана нь нефть олборлодог Хятадын компани байсан байгаа юм. Тухайн компанийн санхүүжилтээр улс төрийн акц хийсэн тухай мэдээлэл орж ирсэн. Миний хувьд тэмцэгчдийн алинд ч итгэхээ больсон. Заавал цаана нь нэг зорилго, эсвэл улс эх орноо хорлох агуулга бүхий гаднын санхүүжилт явдаг. Сүхгэрэл гээд эмэгтэйн талаар хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр явж байна. Эгийн голын төслийг бариулахгүй байх улс төрийн кампанит ажлыг удирдаж буйгаа өөрөө илэрхийлсэн шүү дээ. Тэр хүнийг хууль хяналтын байгууллага шалгах ёстой. Эрчим хүч гэдэг бол хамгийн нэгдүгээрт хийх сэргэлт. Үүнд тогтож аж үйлдвэр, эдийн засгийн сэргэлт явна. Өнөөдөр бид эрчим хүчний 20-30 хувийг гаднаас авч байна. ОХУ-аас 20 гаруй хувийг авдаг. Баруун аймгууд бүгд ОХУ-аас хамааралтай. Урд талдаа Оюу Толгой жил бүр 200 сая ам.долларын эрчим хүчийг Өвөрмонголын системээс авч байна. Зүүн талдаа "Петро Чайна Дачин тамсаг" Хятадаас авч байна. Эрчмээ алдсан эрчим хүчний салбартай явж байна. Үүнийг эрчимжүүлэхийн тулд сэргээгдэх, тэр дундаа усан цахилгаан станц хэрэгтэй. Ус агаар мэт хэрэгтэй систем нь энэ. Тохируулга нь хамгийн амархан асч, унтрааж, илүүдлийг гаргаж болдог систем.

-Угаасаа улсын хөгжлийн салшгүй хэсэг нь эрчим хүчний бүрэн бүтэн байдал, хилийн боомт дагасан дэд бүтэц. Тэгэхээр яалт ч үгүй Засгийн газрын хүч хаях сэдэв эрчим хүч, хилийн боомт байх?

-Эрчим хүчтэй байж юмаа үйлдвэрлэж, боловсруулна. Төмөр болон авто зам гэсэн дэд бүтэц бүхий олон гарц бүхий боомтоор юмаа гаргаж байж орлогоо олно. Энэ бол ерөөсөө л бидний түүх. Өнгөрсөн, ирээдүйн түүх нь.

-Эрчим хүч, боомтын асуудлыг өнгөрснөөс өнөөдрийг хүртэл шийдэж чадаагүй гол шалтгаан нь гадаад гэхээсээ дотоодоос, биднээс хамаардаг юм биш үү?

-Хэрвээ яг энэ янзаараа явбал удахгүй Нигерийн "Боко Харам" бүлэглэл үүсэхэд ойрхон болсон. Хоёр улсын Засгийн газар хоорондоо тохиролцоод боомт нээхээр шийдвэрлэсэн асуудлыг зарим улстөрчдийн санхүүжилтээр хэдхэн хүн очоод зогсоочихож байна. Энэ асуудлыг одоо л шийдэж, эцэслэхгүй бол "Бока Харам" шиг олон бүлэглэл үүсэхэд маш ойрхон. Хууль ёсны Засгийн газартаа захирагдахгүй. Дээр нь орон зарим удирдлагууд салан тусгаарлах бодлого гаргах гээд байна уу гэмээр үйлдлүүд гаргадаг.

"10 ГАРУЙ ТББ-ЫГ ШАЛГАХАД 11 ТЭРБУМ ТӨГРӨГИЙН ЗӨРЧИЛ ИЛЭРСЭН"

-Хуулийн сайдын хувьд маш ноцтой асуудлыг хөндөж байна…?

-Тийм ээ, маш ноцтой асуудал. Яг ийм асуудал үүсэхээс сэргийлэх заалтыг Эрүүгийн болон холбогдох хууль, тогтоомжид оруулсан төслөө өргөн барьсан. Хууль зүй, дотоод хэргийн яам ямар нэгэн хуульгүйгээр бусдад хариуцлага хүлээлгэх, эрүүгийн хариуцлагад татах эрх байхгүй. Гэмт хэрэгтэй тэмцэх үндсэн чиг үүрэгтэй ч үүнийгээ хэрэгжүүлэхийн тулд хуульд заасан арга хэрэгсэл, хэлбэрээр хүний эрхийг хязгаарлаж, таслан сэргийлж, мөрдөн шалгах ёстой.

-Холбоо, Сангийн эрх зүйн байдлын тухай хуулийн гацаа, гол зангилаа нь явж, явж томоохон мега төслүүдтэй холбогдох гээд байна?

-Аймшигтай л юм байгаа шүү дээ. 10 гаруй ТББ-ыг шалгахад 11 тэрбум төгрөгийн зөрчил илэрсэн. Ямар ч бүртгэлгүй, татвар төлдөггүй ТББ байгаа юм.

-Түүврийн аргаар сонгосон хэрэг үү?

-Тэгсэн. ТББ, холбоодоор дамжуулж гаднаас ямар санхүүжилт, эх үүсвэр орж ирж буйг нь бүртгэлтэй болгох нь хуулийн төслийн зорилт. Үйл ажиллагаа нь чөлөөтэй байна. Зөвхөн бүртгэлжүүлье гэхээр тэгэхгүй гээд байгаа юм. Тэр болгоны цаана том төслүүдийг гацаах гаднын санхүүжилт явж байгаа. Дотоодын популист улстөрчдийн дахин сонгогдох үндсэн суурь нь ТББ, холбоод болчихсон гэсэн хардлага ч бий. Холбоо, сангууд Монгол Улсад үйл ажиллагаа явуулах нь нээлттэй. Олон улсын гэрээ, конвецид харшлаагүй бол ТББ, иргэний нийгмийн байгууллагууд юу дуртайгаа хийж болно. Зүүн Европын улс орон нэг ухагдахуунд тулгуурсан хуулийг ч баталсан байдаг юм. Ардчиллыг хамгаалах хуулиуд гэсэн агуулгатай. Гэхдээ яг шилжилтийн үед баталсан. Тэнд нь үндсэн зохицуулалт орж ирсэн. Хуучин нийгэм буюу коммунизмаас ардчилал руу шилжихэд хэд хэдэн зүйлийг өөрчилж байж ардчиллыг хамгаална гэсэн агуулгатай. Тэр дотор хуурмаг иргэний нийгмийн байгууллагуудыг байхгүй болгож байж ардчилал руу төгс шилжинэ гээд хуульчилсан. Бид түүнийг нь 1990 онд хийж чадаагүй. Үр дүнд нь хуурмаг иргэний нийгмийн байгууллагуудтайгаа зэрэгцээд оршиж байна. Энэ нь өөрөө ардчилалд хамгийн том аюул заналыг учруулж байна. 2017, 2018 оны үед олон улсад нэг ухагдахуун давамгайлсан түүхтэй. Популизм бол ардчилалд хамгийн том хөнөөл урчуулж байна гэдэг. Ийм зүйлүүдээс ардчиллыг хамгаалах ёстой. Тэгж байж улс орон хөгжинө. Хамгийн том золиос нь том төслүүд. Тавдугаар цахилгаан станцыг барих гээд 20 жил болж байна. Эх үүсвэр нь бий юу бий. Миний мэдэхээр байршил нь дөрвөн удаа солигдсон. Хөлийн гол, Амгалан, "ТЭЦ-3"-ын хашаанд, Улиастайд гээд замхарсан. Ийм маягаар өнгөрсөн 30 жилийг ардаа үдлээ. Ерөнхий сайд хэлсэн, өнгөрсөн 30 жилдээ дүн шинжилгээ хийж байж ирээдүйн 30 жилээ өөрөөр харж, зорилготой явмаар байна гэж.

Ингэхийн тулд "Шинэ сэргэлтийн бодлого"-ыг гаргаж ирсэн. Монгол Улсын хөгжилд юу чөдөр тушаа болж байна гэдгээ тодорхойлсон. Тэр хүрээнд хуурмаг иргэний нийгмийн байгууллагуудтай тэмцэхээр болж байна.

-Таныг хуулийн салбарын бодлогыг зангидах хугацаанд энэ байдлыг халах нь?

-Тэрний төлөө явна. Ганцаараа шийддэг бол амархан шийдэх байх. Гэхдээ бид ардчилсан тогтолцоотой улс орон. Хуулийг УИХ батална. Бид хэрэгжүүлнэ. Хууль зүйн бодлогоо шингээсэн төслүүдээ манай яам УИХ руу оруулна. Тэр өнгөөр нь батлаад өгвөл хэрэгжүүлнэ, цэгцэрнэ. Гэтэл парламент дээр бодлоготойгоор унагаагаад байна. Бид өөрсдөө л унагааж байгаа юм. Жишээ нь, Төв талбай дээрээ "Тусгаар тогтнол" нэртэй цэрэгжсэн хөдөлгөөн өрнүүллээ. Хэвлэлээр яваа мэдээллийг харахад гаднын тусгай албадад очиж хоёроос гурван сар хамрагдсан нөхдүүд ард нь байгаа юм. Эх оронч хүн тусгаар тогтнолынхоо талаар хэзээ ч гадаадад очиж, сургалтад суухгүй. Яасан ч их санхүүжилттэй юм. Бидний сайд таньдаг хүн л санхүүжилтийг нь хийгээд яваа тухай мэдээллийг авсан.

-"Тусгаар тогтнол" хөдөлгөөнтэй холбогдуулж, тагнуулаас саатуулан шалгаж байгаа системийн судлаач Д.Банзрагчаас гэхэд Танай намын нөлөө бүхий улстөрчид нэгэн үе зөвлөгөө аваад явж байсан тухай мэдээлэл бас байгаа?

-Би өөрөө зөвлөгөө авч байгаагүй болохоор сайн мэдэхгүй байна. Нэгэндээ цэргийн цол хэргэм өгөөд, цэргийн дэг журмаар харилцаад, цэргийн бэлтгэл сургуулилт хийх чинь иргэний нийгмийн байгууллагын үүрэг үү? Үндсэн хуульд заасан зарчмууд алдагдаж байна шдээ. Монгол Улсад нэг л Зэвсэгт хүчин, төрийн цэргийн байгууллага байх ёстой биз дээ. Зэрэгцээд Жанжин Тулгын командаар хөдөлдөг арми байж болохгүй. Бүр Жанжин Тулга гэдэг цол өгчихсөн байна лээ.

-Таныг ингээд ярихаар нийгмийн хүрээллээс тодорхой хэмжээний үгүйсгэл, шүүмжлэл ирэх нь ойлгомжтой?

-Энэ ярилцлагын дараа өөрийн утсанд ирдэг мессеж, дуудлага, чаатуудыг үзүүлье. Би ер нь их тэнэг хүн юм шиг байгаа юм. 2017 оноос хойш мөнгөтэй, эрх мэдэлтэй хүн болгонтой муудалцаж өнөөдрийг хүртэл явлаа. Ерөнхийлөгч асан нарын МАНАН бүлэглэл, Оюу Толгой, бүх банкны захирлууд, Монгол Улсын эрх ашгийг хохироосон хүмүүс, гурван үсэгтэй бүх компаниуд, улс төр, бизнесийн бүлэглэлүүдтэй тэмцлээ. Үүгээрээ Монголд хамгийн олон дайсантай хүмүүсийн дээгүүрт жагсах байх. Гар утсанд ирдэг мессеж, чаатуудын агуулга нь ална, тална, хэдэн үеэр нь сүйрүүлнэ л гэдэг юм. Магадгүй намайг айж, ичнэ гэж захиалга өгсөн хүмүүс нь боддог байх. Тэдэнд хандаж хэлэхэд энэ чинь маш том эндүүрэл. Доромжуулах тусам долоон бурхан шиг гялалзаж л явна. Өөрийн гэсэн улс төрийн чиг баримжаа, зорилго, жанжин шугам байна. Захын өтнүүдийн хэлж байгаа зүйлээс айж, ичиж явах юм бол Хууль зүй, дотоод хэргийн сайдын албан тушаалд суух шаардлага байхгүй. Сүүлийн үед бүр ширүүсч байна. Төв талбайд зохион байгуулсан экстремист үйл ажиллагаатай холбогдуулж, тагнуулын байгууллагаас хийсэн баривчилгаа бүхий мөрдөн шалгах ажиллагааг намайг зохион байгуулж байгаа гэж ойлгож эхэллээ. 24 цагийн турш залгаж байна, мессеж бичиж байна. Бичих, бичихгүй л юм бичиж байна. Заримыг нь цагдаагийн байгууллагаас тодруулж үзлээ. Ажил төрөлгүй хүмүүсийг онцолж бүлгэмдээ татан оролцуулдаг тухай дуулдана лээ. Тусгаар тогтносон Монгол Улс дотор дахиад тусгаар тогтнолыг ярина гэдэг нь үндэсний эв нэгдлийн зарчмыг эсрэг үйлдэл. Үүний цаад эзэн нь байнгын "Монгол ялна" гэдэг пропоганда хийдэг хүн. Санхүүжилт нь цаанаасаа явж байгаа. Эх орныхоо асар их боломжийг хойш чангаачихаад өөрийгөө хүн эх оронч гэж цоллоод тусгаар тогтносон улсын Төв талбайд цэрэгжсэн акц зохион байгуулж болохгүй. Ийм хүнийг эх орноосоо урвасан гэж үзэж байгаа юм. Хэчнээн олон жил явж ард түмний тархи толгойг угаах юм бэ? Одоо болно. Сайхан гэртээ амар л даа. Сингапур, Монголын хооронд нисээд Баянголдоо амраад байж байхад болно шүү дээ. Өндөр хувь тавилангаар өндөр албан тушаалд очсон хүн. Дахиад юу хүсээд байгаа юм. Аймаг болгонд зочид буудал барьж байна. Ямар мөнгөөр барьж байгаа юм? Энэ олон тэрбумаар хуурмаг иргэний нийгмийн байгууллагыг санхүүжүүлж төрийн эсрэг хэчнээн жил турхирах юм. Хэчнээн тэрбумын медиагаар олон нийтийн тархийг угаах юм. Одоо угаагдахаа больсон шүү дээ. Х.Тэмүүжин хэлсэн шүү дээ. "Яг шударгаар хөдөлмөрлөж олсон хүн бол ийм их мөнгийг тэнэг юманд үрэхгүй" гэж. Үүнтэй санал нэг байдаг.

"АРДЧИЛСАН НАМ БОЛ МОНГОЛ ТӨРИЙН ТУЛГУУР БАГАНА"

-Бүх аймагт зочид буудлын сүлжээ барьж байгаа гэдэг нь…?

-Үүнийг шалгуулъя гэж бодоод байгаа юм. Мөнгө угааж байна уу? гэдгийг. Хаанаасаа ямар мөнгөөр сүлжээ зочид буудал бариад байгаа юм.

-Ард нь тав дахь Ерөнхийлөгч байгаа гэдэг нь яг баттай юм уу. Магадгүй Таныг гүтгэсэн гэх үндэслэлээр шүүхэд өгөхийг үгүйсгэхгүй?

-Шүүхэд хандах нь тухайн хүний эрх. Иргэний нийгмийн байгууллагынх нь зарим хүмүүс тийм мэдээлэл өгсөн байна лээ. "Бидний ард том хүн байгаа", "Тийм зохион байгуулалттай байгаа" зэргээр мэдээлэл өгсөн хүн нь буруугаа хүлээх байлгүй дээ. Магадгүй тэр хүн миний ярилцлагыг унших л байх. Одоо болно. М.Батчимэг гээд сайхан төрийн түшээ байлаа. Тайванийн тагнуул гээд л цоллож, кино зохиол хийсэн. Сэтгэл санааны гүн хямралд оруулсан. Дараа нь төрийн том зүтгэлтэн Г.Батхүү агсныг "Тангарагийн буг" болгосон. Үр хүүхэд хэдэн үеэр нь доромжилсон. Ардчилсан нам бол Монгол төрийн тулгуур багана. Гэтэл одоо энэ намыг удирдаад явах дараагийн үеийн бүх хүнийг муу муухайгаар нь будаад дуусгалаа. Одоо ч над руу маш их гүтгэлэг дайралт явуулж байна. Гэр бүл рүү минь дайрч байна. Есөн шидийн юм нийгмийн сүлжээнд оруулж байна. Хүмүүсээр залгуулж, дарамтлуулж байна. Төрийн бүх томоохон компаниудыг хувьчлалаар авсан. Шинээр хийж бүтээсэн юм юу байгаа юм. Яасан шуналтай юм. Гэхдээ миний хувьд айж бэргээд байх юм ёстой алга гэдгээ хэлмээр байна. Хувь хүний өөрийн характер гэж байна. Махны квотыг хүртэл аваад Хятадуудад дамлаад зарж байна. Үмхийрсэн махны ард эднийх л байсан шүү дээ.

-Эмээлтийн асуудлыг хэлээд байна уу?

-Сүүлд сонсох нь ээ. Эмээлтийн махыг өөр чиглэл рүү, хойд айлын үйлдвэрлэсэн мах болгож гаргах төлөвлөгөө явж байна гэсэн. Эдийн засгийн хоригоос нь тойруулж. Улс орноо яасан хорлож ханадаггүй юм. Олон нийтэд дэлгэх юмнууд бий. Цаг нь арай болоогүй байна.

-Хуулийн сайдтай уулзсаных Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийн талаар асууя. УИХ-ын гишүүн Н.Ганибал, Ш.Адъшаа нараас Засгийн газрын гишүүний "давхар дээл"-тэй холбоотой гаргасан мэдээллийн дагуу Үндсэн хуулийн цэцийн Их суудлын хуралдаан болох гэж байна? Цэцийн шийдвэрээс хамаарч одоо яригдаад байгаа Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийн асуудал ч хөндөгдөж таарна. Сүүлд МАХН-ын дарга асан Н.Энхбаярыг Үндсэн хуультай холбоотой ажлын хэсгийн ахлагчаар томилсон?

-Хоёр тусдаа өөр асуудал. Н.Энхбаяр даргын Ажлын хэсэг нь Монгол Улсын тавдугаар Үндсэн хуулийг боловсруулахад чиглэсэн.

-Тавдугаар гэхээр Үндсэн хуулийг шинээр бичих асуудлыг хөндөнө гэсэн үг үү?

-Миний хувьд тэгж ойлгож байгаа.

-Н.Энхбаяр дарга өөрөө Үндсэн хуулийг шинээр бичих агуулгыг хөнддөг учраас Ажлын хэсэг хариуцуулсан болж таарах нь ээ?

-Шинэ Үндсэн хууль боловсруулах хэрэгцээ шаардлага байгаа эсэхийг олон намын төлөөллөөс бүрдсэн Ажлын хэсэг эхлээд судална. Байна гэж үзвэл ямар агуулгатай байхыг тодорхойлно. Дараа нь холбогдох хэлэлцүүлгийг хийнэ. Энэ бол нэлээд урт хугацаанд үргэлжлэх ажил. Одоогоор Н.Ганибал, Ш.Адъшаа, ХҮН-ын дарга Т.Доржханд нарын гишүүн, хуульч Д.Үүрцайх нараас гаргасан мэдээллийн дагуу Үндсэн хуулийн цэцийн Их суудлын хуралдаан болно. Их суудлын хуралдаанаар гардаг шийдвэр нь тогтоол. Тогтоол нь эцсийнх, УИХ-аар авч хэлэлцэхгүй. Одоогоор ямар шийдвэр гарах эсэхийг хэлж чадахгүй. Миний хэлэх хариулт энэ хүрээнд дуусч байна.

-Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлт хийх асуудал хаврын чуулганы үеэс явж эхэлсэн. Ээлжит бус чуулганыг зарлаж, хуралдуулна гэсэн таамаг ч яваа?

-Сая хэлсэн шүү дээ. Миний хариулт дууссан гэж.

-Улс төрийн намууд нэгдээд тунхаг бичигт гарын үсэг зурсан байгаа шүү дээ?

-Тэр бол зүгээр тандалт судалгаа. Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулна гэсэн шийдвэр биш. Миний харж байгаагаар энэ асуудал явахгүй байх аа. Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах нь өөрийн гэсэн хуультай. Журмын тухай хууль гэж бий. Энэ хуулиар хэн хэний эрхийг нэмэгдүүлж, хязгаарлаж болохгүйг 4, 5, 6 дугаар зүйлээр нь тодорхойлсон. Дээр нь 7, 8, 9 дүгээр зүйлээр хугацаа бүхий хориглолтуудыг нь хийчихсэн.

-УИХ-ын дарга нь Д.Дэмбэрэл байх үед баталсан хууль?

-Бараг Үндсэн хуулийн шинжтэй хууль. Би өөрөө төр, эрх зүйн онолын багш байсан хүн. Үндсэн хуулийн болон органик, шинжтэй хуулиуд гээд дотор нь олон ангилдаг. 1992 оны Үндсэн хуулийг дагасан хавсралтын хуулиуд Үндсэн хуулийн шинжтэй. Батлагдсан тоо, квот, үйлчлэлээрээ. 2019 оныхыг ердийн горимоор баталсан. 2010 онд баталсан Журмын хууль нь Үндсэн хуулийн шинжтэй харилцааг зохицуулчихсан юм.

-Маш хатуу заалтуудтай гэж тайлбарладаг?

-Б.Чимид багш амьд сэрүүн ахуйдаа санаачилсан байх. Үндсэн хуулийн 68, 69 дүгээр зүйлд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах харилцааг зохицуулдаг. Ерөөсөө маш тодорхой. Гэтэл Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах Журмын тухай хууль нь үүнээсээ давсан том зохицуулалттай. Монгол Улсын Их Хурлын гишүүд төсөл боловсруулсан тохиолдолд агуулга нь Их Хурлын эрх хэмжээг өргөжүүлэх болон хязгаарлах агуулгагүй байна. Засгийн газраас боловсруулсан төсөл нь Засгийн газрынхаа эрх хэмжээг өргөжүүлэх болон хязгаарлах агуулгагүй байна. Ерөнхийлөгчөөс өргөн барьсан төсөл нь мөн адил агуулгатай.

-Үүнийг зохицуулах арга зам бий юү?

-Гурван субъект нь зэрэг төсөл бариад нэгтгэж хэлэлцэж болно. Нэг нь Засгийн газрын эрхийг нэмэгдүүлсэн, нөгөөх нь УИХ-ынхыг зэргээр. Эрх зүйн онол талдаа маш сонин судлагдахуун болохоор хууль.

-"Давхар дээл"-ийн асуудлаас болж танай танхим хоёр сайдаа өнөөг хүртэл томилоогүй байгаа шүү дээ. Жишээ нь, энэ асуудлыг яах юм?

-Ерөнхий сайд биш болохоор хэлж мэдэхгүй байна.

"200 САЯ ДОЛЛАРЫН НҮҮРСНИЙ ХУЛГАЙ БОЛХЯТАДЫН ХӨРӨНГӨ ОРУУЛАЛТТАЙ КОМПАНИ, ХИЛ ХАМГААЛАХ, ГААЛИЙН АЖИЛТНУУД ОРОЛЦСОН ХЭРЭГ"

-200 сая ам.долларын нүүрсний хулгайн асуудал сөхөгдөөд эхэллээ. Энэ талаар танд мэдээлэл байна уу?

-Хоёр гурван жилийн өмнө УИХ-ын гишүүд Цогтцэцийд ажилласан. Тэгэхэд улсын болон орон нутгийн өмчит Тавантолгой хоёрын лицензийг зааглаж байсан хилийн дунд байсан нэг мөргөцөг яалт ч үгүй алга болчихсон байсан. Тухайн үед УИХ-ын гишүүн байсан Л.Энхболд хууль хяналтын байгууллагаар шалгуулаад өнөөдрийг хүртэл хэрэг нь урагшлаагүй. Ингээд явж байтал саяхан Монгол Улсын гаалийн хилээр бүрдүүлэлтгүй машин гаргасан хэргүүд гарсан. Одоо шалгагдаж байна. Хил хамгаалах, гаалийн байгууллагын ажилтнууд оролцсон хэрэг. Нэмээд нүүрс экспортолдог Хятадын хөрөнгө оруулалттай компанийн удирдлагууд, тээврийн төлөөллүүд оролцоотой "нүүрс өшиглөх" хэрэг гарсан. Уг нь бүх төлбөр хураамжаа бүгдийг нь авах ёстой юм. Эх орныхоо эсрэг хэрэг хийж байгаа иймэрхүү бүлэглэлүүдийг илрүүлэх нь Ажлын хэсгийн нэг үүрэг. Нэг сонин юм нь манай гаалийн мэдээ Хятадын талтай зөрдөг.

-Нэг байх ёстой биш үү?

-Бүх жилд зөрж байгаа юм. Гаалийнхан тайлбарлахдаа оффшор бүсэд байдаг компаниудын урд талын гаальд бүртгэгддэггүй гэдэг. Энэ чиглэлээр Хятадын талаас мэдээлэл авахыг цагдаагийн байгууллагад үүрэг өгсөн.

ЭХ СУРВАЛЖ: UZEG.INFO