казах ард түмэн хамгийн сайн хадгалж үлдсэн байна. Бидний их өв соёл болох бүргэдээр ан ав хийх уламжлалыг 2010 онд ЮНЭСКО-ийн соёлын өвд бүртгүүлсэн. Хүн төрөлхтөний, тэр дундаа монгол түмний хайрлан хамгаалж, үеэс үед уламжлан үлдээх учиртай энэхүү соёлыг түгээн дэлгэрүүлэх зорилготой “Бүргэдийн баяр” өнгөрсөн амралтын өдрүүдэд болж өнгөрлөө. Энэхүү баярт Баян-Өлгий, Сэлэнгэ, Төв аймгаас 19 бүргэдчин оролцсон нь өмнөх жилүүдээс хамгийн олон бүргэдчин оролцсон тохоилдол болжээ. Гадныхны сонирхлыг ихээхэн татдаг Бүргэдийн баяраар юу болдог вэ, бүргэдийг гаршуулах, ан хийлгэх соёлын ач холбогдлын талаар сурвалжиллаа.
Бүргэдийн баярын сонирхолтой үзүүлбэрүүд юу байдаг вэ
Бүргэдийн баяр нь ихэвчлэн тогтсон хөтөлбөрийн дагуу болдог аж. Энэ жил хамгийн сайхан хувцас болон бүргэдийн хэрэгсэл шалгаруулах, бүргэдээ дуудах, шырга татах, көкбар буюу тулам булаацалдах, тэнгэ илү буюу мөнгөн зоос шүүрэх тэмцээн боллоо. Эдгээр тэмцээнээс гадна морьт харваа, шонхроор ан хийлгэх зэрэг үзүүлбэрийг үзүүлсэн юм.
Шырга татах
Ангийн арьсаар хийсэн хиймэл үнэг, туулай, хярсыг шырга хэмээн нэрлэх аж. Бүргэдчин шыргыг урт сураар оосорлож морины араас чирнэ. Харин туслах бүргэдчин уулын оройгоос бүргэдийг тавина. Бүргэдчин уулын бэлд байх бөгөөд нисэж буй бүргэд шыргыг шүүрэн авахыг шырга татах тэмцээн гэдэг байна. Заримдаа бүргэд уулын оройгоос шууд ирж буудаг байхад зарим нь тэнгэр өөд өндөрт хөөрсний дараа эгц дээрээс шунган бууж байсан юм. Заримдаа эзэндээ ирэхгүй өөр газар руу явах ч тохиолдол байна.
Бүргэд дуудах
Туслах бүргэдчин бүргэдийг уулын орой дээрээс тавина. Бүргэдчин нь шүүгчдийн заасан хэсэгт бүргэдээ дуудаж хамгийн богино хугацаанд өөрийн гар дээр буулгана. Бүргэдээ гаршуулж, сургасан байдлаар гуравдугаар байранд Баян-Өлгий аймгийн Сагсай сумаас оролцож байгаа бүргэдчин Б.Хайзым, хоёрдугаар байранд Улаан хус сумаас оролцож байгаа бүргэдчин И.Баглан нар шалгарсан бол наадмын шилдгээр Сагсай сумаас оролцож байгаа бүргэдчин К.Наурызбек нар шалгарсан юм.
Зоос шүүрэх
Тэнгэ илү буюу зоос шүүрэх тэмцээн нь бүргэдчидийн морио эзэмшсэн, хурдан шаламгай байдлыг шалгадаг юм. Бүргэдчин морины явдал дунд газраас мөнгөн зоос шүүрнэ. Уг тэмцээнд Төв аймгаас оролцож байгаа бүргэдчин Э.Батбилэг түрүүлэв.
Көкбар буюу тулам булаацалдах
Морьтон залуус ямааны тулмыг өрсөлдөн булаацалдах байдлаар халз өрсөлддөг тэмцээн. Тулам булаалдах тэмцээний ялагчаар Баян-Өлгий аймгийн Сагсай сумаас оролцож байгаа бүргэдчин С.Женисбек тодорлоо.
Бүргэдийг гаршуулах соёл, түүнийг түгээн дэлгэрүүлэх нь яагаад чухал вэ
Бүргэдийг гаршуулах яагаад чухал вэ гэж бодох нь таван хошуу малыг яагаад хариулдаг вэ гэдэгтэй адилхан. Таван хошуу мал бол эрт дээр үеэс монгол түмний гол амин зуулга нь байснаас гадна бидний соёлын салшгүй хэсэг. Тиймдээ ч монгол зон олон таван хошуу малаа их дээдэлдэг. Үүнтэй адил бүргэд нь казах түмний соёлын салшгүй нэг хэсэг бөгөөд гэр бүлийн гишүүн гэж хүндэлдэг юм. Дээр үед бүргэдийг гаршуулахдаа хүн амьдрахын төлөө бүргэдээр ан ав хийлгэж, хийсэн ангаар нь хооллох, ангийн арьсаар хувцас хунар хийж өмсөж байжээ. Хүн байгалийн шалгарлыг даван туулахын тулд бүргэдийг гаршуулж байсан гэхэд хилсдэхгүй. Бүргэд нь ганцаараа бол туулай, үнэг, хярс төвөггүй барина. Харин 2-3, 4-5 бол чоно, түүнээс ч том амьтныг агнаж чаддаг ажээ. Ингээд бодоход хурдан зэвсэг, арга хөгжөөгүй байсан тэр үед бүргэдийг гэршүүлээд, түүгээр ан хийлгэе гэх бодол төрж, түүнийгээ бүр хэрэгжүүлж чадсан гэхээр яалт ч үгүй бахархах сэтгэл төрж байна. Ингэж эхэлсэн бүргэдийг гаршуулах ажил цаг хугацааны уртад соёл болтлоо хөгжжээ.
Одоо бол бүргэдийг гаршуулах нь соёлоо тээж буй нэг хэлбэр. Нөгөө талаас улсын эдийн засагт ач холбогдолтой юм. Өөрөөр хэлбэл, бүргэд гаршуулсан, бүргэдээр ан ав хийлгэж буй өвөрмөц соёлоо дэлхийд таниулснаар түүнийг дагасан аялал жуулчлал эрчээ авч байна. Бүргэдийн баярыг гадаадын жуулчид ихээхэн сонирхдог илт байсан юм. Бүргэдийн баярыг зорьж ирсэн монгол хүн тун цөөн байсныг энд дурдах нь зүйтэй. Ирсэн зочдын ихэнх нь, Орос, Хятад, Англи, Казахстан болон Европын зарим улсаас ирсэн байв. Үүгээр зогсохгүй зөвхөн Бүргэдийн баярыг үзэх гэж зорьж ирдэг, бүргэдчидтэй аль хэдийнэ танил болсон жуулчид ч байсан юм.
Ш.Жекен: Бүргэд яг хүүхэд шиг л эрх
Бүргэдийн баярт 17-69 насны 19 бүргэдчин сургасан бүргэдүүдийнхээ ид хавыг гайхуулсан. Тэдний нэг нь Баян-Өлгий аймгийн Ногооннуур сумын бүргэдчин Ш.Жекен юм. Тэрээр 66 настай бөгөөд 36 жил бүргэд гаршуулж байна. Бүргэд нь нэг настай ангаахай бөгөөд Ахбалах нэртэй. Ойролцоогоор 6 кг жинтэй, хүүхэд шиг л эрх гэж эзэн нь тодотгож байлаа.
Бүргэдчин Ш.Жекен: Бүргэдийг минь Ахбалах гэдэг. Нэрээ маш сайн мэддэг, дуудахаар эргээд хардаг. Хүүхэд шиг л эрх амьтан байгаа юм. Манай гэр бүлийн гишүүн. Бүргэд гэдэг амьтан хүн хүрч чадахааргүй өндөр хадан дээр төрдөг юм. Холоос дурандаж байгаад эхийг нь төрөнгүүт үүрнээс нь очиж авдаг. Авахдаа олсоор дамжин бууж үүрнээс нь авсан. Ихэнхдээ эх шувууг нь байхгүй байхад очиж авдаг. Байсан тохиолдолд эх шувуу үрээ хамгаалан дайрдаг. Түүнээс нь өөрийгөө хамгаалж, ангаахайгаа аваад явна гэдэг бол баргийн эрийн хүч хүрэх ажил биш. Манай бүргэд энэ жил 11 үнэг барьсан.
Бүргэд ойролцоогоор 30 насалдаг аж. Дээхнэ үед нэг барьсан бүргэдээ 10-15 жил байлгаад эх дэлхийд нь тавьдаг байсан бол одоо 5-6 жил бариад тавьдаг болжээ. Учир нь, бүргэдийн таван нас гэдэг бол хүнийхээр насанд хүрж буйтай адил гэнэ. Тиймээс бүргэдийг үр удмаа үлдээх боломжийг олгож 5-6 нас хүргээд суллаж тавьдаг байна.
Б.Хайзым: Бүргэд бол жигүүртний хаан
Шилдэг бүргэдчин Б.Хайзым Бүргэдийн баярт 13 дахь удаагаа оролцож буй ахмад бүргэдчин юм. Тэрээр бүргэд барих соёл хийгээд наадмын ач холбогдлыг ингэж тайлбарлав.
“Бүргэд гэдэг жигүүртний хаан юм. Ном сударт бичсэнээр хүн болгон бүргэд барьж, гаршуулдаггүй. Харин удам угсаатай хүн бүргэд барьдаг гэж бичсэн байдаг юм. Манай үр хүүхдүүдээс гурван хүү минь бүргэдчин. Би анх 2008 онд Бүргэдийн баярт оролцож үүнээс хойш тасралтгүй 13 удаа оролцож байна. Одоо бол шавь бэлтгэх ажилдаа шамдаж байна. Манай Сагсай сум 65 бүргэдтэй, аймагтаа хамгийн олон бүргэдтэй сумаар нэрлэгддэг. Эдгээрийн 50 гаруй нь миний шавь юм. Өнөөдрийн баярт таван шавь минь оролцож байна. Бүргэдийн баярын гол онцлог нь бүргэдчин болгон орж чаддаггүй, шидгүүд л ордог, шилмэл бүргэдүүд оролцдог учир үзүүштэй, өрсөлдөөнтэй болдог юм. Өмнө жилүүдэд зөвхөн казах бүргэдчид энэ баярт оролцдог байсан бол энэ жил монгол хүн оролцож байгаа нь авууштай. Энэ бол Монголын соёл, Монголын баялаг. Дээр үед казах айл болгон бүргэдтэй байсан гэж ярьдаг юм. Харин одоо бол бүргэдийн соёлоо өөрсдөө суралцаж, гадаадад сурталчлах зорилготой” гэсэн юм.
Сэрэмжлүүлэх нь
Бүргэдийн баярт оролцохдоо, ер нь бүргэдтэй ойр байх үедээ энд тэнд ганцаараа явах, хүүхдээ хараа хяналтгүй орхих, улаан ногоон зэрэг тод өнгийн хувцас өмсөхгүй байхыг сэрэмжлүүлж байсан юм. Учир нь, бүргэд дайрах аюултай гэнэ. Бүргэдийн баярт жил бүр оролцдог Өвөр Монгол бүсгүй бүргэдэд дайруулж байжээ.
Тэрээр энэ талаар дурсахдаа “Манайх аялал жуулчлалын компанитай юм л даа. Жил бүр бүргэдийн баяр үздэг. Нэг удаа над руу бүргэд дайрч байсан юм. Хүзүүний арын хэсэгт хумсаа шигтгэчихсэн, ерөөсөө тавьдаггүй юм билээ. Аз болж, хумс нь гүнзгий биш шигдсэн учир гайгүй өнгөрсөн. Одоо яг тамхины цогоор түлчихсэн юм шиг сорви үлдсэн байна. Тухайн үед эмчид үзүүлэхэд шархыг нь өөрөөр нь эдгээж болно, бүргэдийн савар ямар нэг хоргүй байдаг гэж хэлж байсан” гэв.
Бүргэдийн малгайг авдаггүйн учир хийгээд бүргэд гаршуулахтай холбоотой 10 баримт
-Бүргэдийн хараа их хурц, харж байгаа зүйлээсээ шалтгаалан хөдөлгөөнөө хийдэг тул малгайг нь авдаггүй гэнэ. Малгайг нь авбал яг л дүрсгүй хүүхэд шиг тогтож ядаад, юм сүйтгэчих гээд байдаг аж.
-Бүргэд шувуу 30-50 жил насалдаг. Одоогийн байдлаар Монголд 400 гаруй бүргэдчин байна.
-Их гомдомтгой. Эзэнтэйгээ хазаж, базаж тоглоно. Түүнийг нь даахгүй зандрах, цохих үйлдэл хийвэл үнэн голоосоо гомдож, дахиж тэр хүнтэй харьцахгүйдээ ч тулна. Тиймээс бүргэд нь юу ч хийж байсан эзэн нь хүлээн зөвшөөрөөд, хүлцэнгүй байх хэрэгтэй.
-Эзнийг нь хүн шоглоод бүргэдийнх нь дэргэд янз бүр болоод байвал харцаараа айлгана. Дэвж шавж эхэндээ үргээх гэж үзнэ, хамгаалдаг гэсэн үг. Бүргэдтэй айлд элдэв авиртай хүмүүс муухай аашилж чадахгүй.
-Казах түмэн бүргэдийг хийморилог амьтан гэж үзэхээс гадна бүргэд байгаа гэрт муу муухай зүйл орохгүй, түүнээс хамгаалдаг хэмээн үздэг.
-Бүргэд сэрүүхэн, хөдөө зэлүүд газар амьдардаг. Үүрээ хамгийн өндөр хавцал дээр засдаг.
-Эм бүргэд эр бүргэдээсээ илүү том биетэй, бяр чадалтай, цовоо сэргэлэн байдаг учраас эм бүргэдийг барьж, сургадаг.
-Бүргэдийн насыг өнгөөр нь ялгадаг. Тухайлбал, ангаахай бүргэдийн сүүл, далавчны урд тал нь цагаан байдаг. Хоёр настай бүргэдийн сүүлний цагаан хэсэг нь багассаар 10 хүрэхэд алга болдог. Бүргэдийн нас нэмэгдэх тусам өнгө нь өөрчлөгддөг.
-Хүнд дассан бүргэд эрхэлж чаддаг бөгөөд түүнийгээ харцаараа илчилдэг. Бүргэд хүн рүү, мал руу дайрах нь маш ховор.
-Бүргэд сургахад 2-3 сар зарцуулна. Бүргэдийг сургахад эхлээд савлуур дээр суулгаж сургана. Өөрөөр хэлбэл, хоёр шонгийн хооронд сур татаж, түүндээ бүргэдээ суулгаж сургадаг гэсэн үг. Ингэснээр бүргэд тэнцвэрээ олж сурдаг юм. Савлуур дээр сууж сурсан бүргэдийг гартаа барьж явна. Дараа нь морин дээр авч явдаг. Хамгийн сүүлд анд гардаг байна.
.png "Томруулж харах")
