Уучлалын улс төр ба Хууль дээдлэх ёс, төрийн институцийн сорилт

2025-07-22

Ерөнхийлөгчийн зөвлөх асан Ц.Хуланд үзүүлсэн Ерөнхийлөгчийн уучлалын шийдвэр нь Монголын хууль, улс төрийн

тогтолцооны гүн гүнзгий эрсдэл, итгэлцлийн асуудлыг ил болгож тавилаа. Гэвч энэ бол зөвхөн Монголд тохиолдсон ганц хэрэг бус. Улс төрийн уучлалыг хууль дээдлэх ёстой зөрчилдүүлэн ашигласан олон улсын жишээ ч бидэнд анхааруулга өгсөн баримттай.

Хууль дээдлэх ёс ба “Executive Clemency” ойлголт

Улс төрийн шинжлэх ухаанд “executive clemency” буюу төрийн тэргүүний уучлал үзүүлэх эрх бол ардчилсан тогтолцоонд чухал, гэхдээ эмзэг хэрэгсэл гэж үздэг. Энэ эрх нь анх төрийн хүний хүнлэг, ёс суртахуунтай байдалд найдсан уламжлалт институц байсан бол орчин үеийн ардчилалд энэ эрхийг зөв хэрэглэхэд хязгаар, хяналтын механизмуудыг чухалчилдаг.

Линкольн Ерөнхийлөгч, Америкийн иргэний дайны үеэр зарим хэргийг өршөөсөн бол Жеральд Форд, Никсон Ерөнхийлөгчийн “Уотергейт” дуулианы дараа уучлал үзүүлснээр асар хүчтэй шүүмжлэлд өртөж, институцийн итгэлцлийг хохироосон. Судлаачид энэ үйлдлийг “constitutional but undemocratic” буюу Үндсэн хуульд нийцэх боловч ардчиллын зарчимд харш гэдэг хүрээнд авч үздэг.

Ц.Хулангийн хэрэг: Хувь хүнээс хальсан институцийн сорилт

Ц.Хуланыг гадаадын тагнуулын байгууллагатай хамтран ажилласан гэж Монголын гурван шатны шүүх гэм буруутайг нь тогтоосон. Гэвч Ерөнхийлөгчийн уучлалаар тэр шоронгоос гарч ирээд, өөрийгөө “хэлмэгдсэн” хэмээн олон нийтэд "уянгалан" ойлгуулсан нь хууль дээдлэх ёсны суурь ойлголтыг сэвтээж байна.

Энэ нь улс төрийн элитүүдийн дархлаажсан соёл, “шударга ёс бол хэний талд эрх мэдэл байна, тэрний мэдэл” гэсэн ойлголт Монголд гүн суусныг харуулна. Улс төрийн шалтгаанаар шүүх, уучлалын тогтолцоог ашигласан олон улсын жишээнүүд ч ийм л дүр зурагтай.

Перу: Фүжиморигийн уучлалаар алдагдсан хууль дээдлэх ёс

Өмнөд Америкт Перугийн Ерөнхийлөгч асан Альберто Фүжимори-г 1990-ээд онд хүний эрх зөрчсөн, цаазаар авсан хэрэгт шүүхээс 25 жилийн ял оноосон. Гэтэл 2017 онд тухайн үеийн Ерөнхийлөгч Педро Пабло Кучински түүнд уучлал үзүүлсэн. Үүний ард улс төрийн тохироо байсан нь ил болж, Ерөнхийлөгч огцорч, нийгэмд үймээн дэгдсэн. Үүнээс харахад, уучлал үзүүлэх эрх нь хууль ёсны ч, хариуцлагагүй ашиглавал төрийн институцийн нэр хүндийг унагах аюултайг харуулсан хэрэг болсон.

Институцийн хямралын шинж тэмдэг

Ц.Хуланд уучлал үзүүлсэнтэй зэрэгцэн Монголын улс төрийн хүрээнд дараах институцийн хямралын шинж ажиглагдах боллоо.

-Шүүхийн шийдвэрийг олон нийт үл хүндэтгэх хандлага

-Ерөнхийлөгчийн институци улс төрийн “өмгөөлөл”-ийн дүрд орж харагдах байдал

-Тагнуулын байгууллагын ил тод байдал, олон нийтийн итгэлцлийн зөрчил

-Нийгэмд бодит мэдээлэл бус сэтгэл хөдлөл давамгайлах

Эдгээр нь улс төрийн шинжлэх ухаанд “delegitimization of rule of law” буюу хууль дээдлэх ёсыг сулруулах процессыг эхлүүлдэг гэж үздэг.

Сонирхлын бүлэг ба “selective justice”

Улс төрчдөд ойр, нөлөө бүхий этгээдүүдийг хуульд хариуцлага хүлээлгэхгүй байх, эсвэл тэдэнд “онцгой хандлага” үзүүлэх үзэгдлийг улс төрийн шинжлэх ухаанд “selective justice” гэж нэрлэдэг. Энэ нь олон нийтэд хууль шударга бус хэрэгждэг гэсэн ойлголтыг түгээж, төрд итгэх итгэлийг бууруулдаг.

Монголд Ц.Хулан шиг улстөрчдөд ойр этгээдүүд “төрийн ивээлд багтаж” гэмт хэрэгт ял авсан ч шоронгоос гарч ирдэг бол энгийн иргэдэд энэ боломж олддоггүй. Ийм тэгш бус байдал институцийн сэтгэл ханамжийг бууруулдаг.

Шүлэг бол үнэний баталгаа биш

Ц.Хулангийн шүлэг олон нийтийн сэтгэлд хүрдгийг үгүйсгэхгүй. Гэвч шүлгийн уянга нь шүүхийн шийдвэрийг үгүйсгэх үндэслэл биш. Хэрвээ уучлалын эрх улс төрийн зорилго, сэтгэл хөдлөлд автаж ашиглагдвал, Монголын хууль дээдлэх ёс, төрийн институцүүдийн суурь үндэс ганхана. Төрийн институцийн нэр хүндийг хамгаална гэдэг нь хувь хүнийг хамгаалах биш. Харин хуульд суурилсан итгэлцлийг хамгаалах асуудал юм.

Ганцхан Ц.Хулан ч биш ерөнхийлөгчийн уучлалд багтсан ч, шүүх гэм буруутайг нь тогтоосон олны танилууд "шүүхийг хүндэтгэ"... Мянга би буруугүй гэж "чарлаад" хуулийг давж чадахгүй.

Ulambayar Doniddemberel