гаргах асуудлаар идэвхтэй хөөцөлдөж байсан нь харагдаж байна. Сониныхоо эрхлэгчийг хүртэл товлож, түүнд захидал бичин санал тавьж байжээ. Жамсраны Цэвээнийг уг сонины үйл ажиллагаанд идэвхтэй оролцохыг мөн санал болгосон бололтой. Гэхдээ буриад ястнуудын, түүний дотор Ж.Цэвээний салан тусгаарлах үзэл бодлоос илэрхий эмээн болгоомжилсон нь мэдрэгдэж байна. Ноён Бүрэн эрхэт төлөөгчийн бодлоор бол уг сонин нь Оросын нөлөөллийг Монголд дэлгэрүүлэх хэвлэл байх учиртай байж.

“Сонины нийтлэлийн бодлого бүх талаар хараат бус байх болно хэмээн хэтэрхий найдаж болохгүйг би Жамсрановт урьдаас сануулан хэлэв” гэснээс үзвэл энэ нь бүр ч тодорхой харагдаж байна. Нөгөө талаар ноён И.Я.Коростовецийн дээрх тэмдэглэлээс монголын сэтгүүл зүйг үндэслэгч Ж.Цэвээний үзэл бодол бас хамтад мэдрэгдэж буйг тэмдэглэн хэлбэл зохилтой. Тэр шинээр гаргах сонин нь нийтлэлийн бодлогын хувьд бүх талаар хараат бус байна гэсэн байр суурийг илүү баримталж байсан бололтой. Эдгээр баримтуудыг нь Монгол дахь XX зууны эхэн үеийн чөлөөт хэвлэлийг үндэслэгч нь Жамсраны Цэвээн мөн гэсэн бидний өмнөх үндэслэл, үнэлэлт дүгнэлтийг улам үнэмшүүлэн баталгаажуулж байгаагаараа онцгой ач холбогдолтой болно. Тийм ч учраас хаант Оросын Бүрэн эрхэт төлөөлөгч түүнд дээрх анхааруулгыг зориуд урьдчилан сануулж хэтэрхий найдаж хэрэггүй хэмээн ятгаж байжээ. Оросын Бүрэн эрхэт төлөөлөгчийн тэрхүү санаа бодлыг бүрэн хуваалцах хүн нь Барадин гэдэг буриад иргэн байсан тул ноён И.Я.Коростовец түүнд Өргөө хотод монгол хэлээр гаргах сонины эрхлэгчээр ажиллахыг санал болгож захидал бичиж байсан бололтой байна. Гэвч яагаад ч юм Барадин гэгч тэр хүн нь Өргөөд ирээгүй бөгөөд сүүлд “Шинэ толь” сониныг Ж.Цэвээн өөрөө эрхлэн гаргасан түүхтэй билээ. Нөхцөл байдлын ийнхүү өөрчлөгдсөн нь Монголд Оросын нөлөөллийг дэлгэрүүлэгч, тэднээс шууд хараат монгол хэл дээрх хэвлэлийг бус харин монголчуудын өөрийн гэсэн үндэсний сонин хэвлэл үүсч хөгжихэд эергээр нөлөөлжээ.

Өргөө дэх хаант Оросын Бүрэн эрхэт төлөөлөгчийн толгойд Монгол хэл дээр сонин гаргах санаа хэрхэн яаж төрсөн тухай сонирхолтой баримтыг И.Я.Коростовец өөрийн тэмдэглэлд бас бичиж үлдээсэн байна. 1913 оны 1 дүгээр сарын 1-ний өдрийн тэмдэглэлдээ тэрбээр “Люба надад Бээжинд монголоор хэвлэгдэн гардаг хоёр сэтгүүлийг үзүүлсэн юм. Тэдгээр нь чулуун барын аргаар хэвлэгдсэн бөгөөд цайр барын хэд хэдэн нилээд чанартай зургуудыг нийтэлсэн байх ажээ. Эдгээр нь Юань Ши Кайн хөрөг, Орос орны талаар болон түүний Монголд явуулж буй хүчирхийлэл гэгчийг харуулсан элэглэлүүд юм. Тэргүүн нүүрэнд нь монголчуудыг хятадуудтай нэгдэхийг уриалсан өгүүлэл гарсан байх ба хавтсан дээр нь Хятадад оршин суудаг таван үндэстнийг билэгдсэн таван өнгөт бүгд найрамдах улсын далбааг зуржээ. Сэтгүүлийн зорилго ойлгомжтой бөгөөд хамгийн гол нь Бүгд найрамдах улсыг сурталчлах, түүний сацуу Оросын нөлөөлөлтэй тэмцэх явдал байв. Эдгээр сэтгүүлийг Монголд нэвтрэн тархахад нь саад хийх хэрэгтэй гэж Люба үздэг юм. Миний хувьд энэ нь төдийлөн үр дүнтэй арга биш бөгөөд илүү идэвхтэй арга барилаар тэмцэх нь зүйтэй гэж бодогддог. Хятадуудтай тэдний өөрсдийнх нь аргаар үзэлцэх хэрэгтэй, тухайлбал Оросын суртлыг дэлгэрүүлэх зорилгоор монгол хэл дээр сонин, сэтгүүлийг гаргах хэрэгтэй байна. Эл зорилгоор би Малиновскийгоос хэвлэлийн машин худалдан аваад, Петербург руу монгол үсгийн хэв захиалсан юм. Котвич надад редактор олоод өгөх байх л даа. Сэтгүүл маань хамгийн гол нь соён гэгээрүүлэх зорилготой бөгөөд аливаа шүүмж, шүүмжлэлээс ангид байх юм” гэж бичсэн байна.

Монгол дахь Хятадын нөлөөллийг сааруулах, оронд нь хаант Оросын нөлөө, суртал ухуулгыг дэлгэрүүлэхэд монгол хэл дээрх хэвлэлийг ашиглах санаа эндээс тод харагдаж байна. Хятадуудтай тэдний өөрсдийнх нь аргаар тэмцэх нь илүү үр дүнтэй гэж ноён И.Я.Коростовец үзэж байжээ. Эл санаагаа хэрэгжүүлэхийн тулд хэвлэлийн машин худалдан авч, Петербург руу монгол үсгийн хэв захиалж байсан байна. Уг сониноо соён гэгээрүүлэгч шинжтэй гэж тодорхойлоод аливаа шүүмж, шүүмжлэлээс ангид байх юм гэж төсөөлж байсан аж. Гэвч сүүлд “Шинэ толь” сонин нь хамгийн хурц шүүмжлэгч хэвлэл болж хувирсан билээ. Үүнээс үзсэн ч гэсэн сонины нийтлэлийн бодлого дээр ноён И.Я.Коростовец болон Ж.Цэвээн нарын байр суурь ялгарч, зөрж байсан нь тод харагдаж байна.

Хаант Оросын Бүрэн эрхэт төлөөлөгч 1913 оны 1 дүгээр сарын 4-ний өдрийн тэмдэглэлдээ “Би Иванов, Малиновский нараас хэвлэх үйлдвэрийг нь 3500 рублиэр худалдаж аваад Консулын газрын мэдэлд шилжүүлэн өгөв. Өмнө нь уг үйлдвэрт ажиллаж байсан үсэг өрөгч, механикч 2 орос хүнийг авч үлдсэн билээ” гэжээ. Энэ бол тухайн цаг үедээ Монголд орчин цагийн хэвлэлийг хөгжүүлэхэд үзүүлсэн юутай ч зүйрлэшгүй том дэмжлэг туслалцаа байв. Монголд үндэсний хэвлэл үүсч хөгжихөд хэвлэх үйлдвэрийн бааз суурь онцгой хэрэгцээ шаардлагатай байсан нь ойлгомжтой юм. “Шинэ толь хэмээх бичиг” сониныг “Монгол Улсын Гадаад явдлын яам, хаант Оросын Монгол дахь төлөөний сайдын газрын хооронд байгуулсан гэрээний дагуу гаргасан бөгөөд үндэсний дэвшилт ардчилсан үзлийг номлож, соён гэгээрүүлэх чиглэлийн нийтлэлийг зонхилон гаргаж байв. Уг сониныг хэдийгээр Оросын төлөөний сайдын ивээлд багтааж, түүний хэвлэлийн баазад түшиглэн гаргаж байсан боловч эрхлэн гаргагчид нь Монголын дэвшилт сэхээтнүүд байсан учир үнэн хэрэгтээ хэнээс ч хамааралгүй, нийтлэлийн бие даасан бодлоготой хэвлэл байв” гэж доктор профессор Л.Норовсүрэн тэмдэглэсэн нь бий. Монголын үндэсний хэвлэлийг үүсгэн байгуулах үйл хэрэгт Монгол, Оросын тал аль аль нь адилхан санаачилга гарган оролцсон байна. Энэ нь дараах тэмдэглэлээс бүр ч тодорхой харагдаж байна. “Монголчууд надад хэвлэх үйлдвэрийн байр олж өгөв. Энэхүү хоёр давхар модон байшинд өмнө нь хятадууд сууж байжээ. Би ч баяртай байлаа, учир нь байшин хэрэв олдохгүй бол шинээр барих хэрэгтэй болно шүү дээ” гэсэн байна.

Ноён И.Я.Коростовец цааш нь бүр ч сонирхолтой зүйлийг тэмдэглэн үлдээсэн байна. Тэрбээр 1913 оны 1 дүгээр сарын 30-ны өдрийн тэмдэглэлдээ Гаргахаар төлөвлөж буй монгол сониноо би “Шинэ толь” хэмээн нэрлэхээр шийдэв. Энэ нэрийг Жамсранов бодож олсон бөгөөд тэрээр манай сониныг зөвхөн шинжлэх ухааны чиглэлээр бичдэг байлгахыг хүсдэг юм. Энэ тухайд би санал нийлдэггүй бөгөөд сониндоо улс төрийн хэлтэс байгуулж, үйл явдлыг шуурхай товчоолон нийтлэхийг зорьдог байв” гэжээ. Эндээс наад зах нь хоёр зүйлийг маш тодорхой ойлгож болохоор байна. Монголын хэвлэлийн анхдагч нь болж түүхэнд тодорсон “Шинэ толь хэмээх бичиг” сонины нэрийг их эрдэмтэн, соён гэгээрүүлэгч Ж.Цэвээн өөрөө бодож өгсөн гэдэг нь ахин батлагдаж байна. Сонины нэр нь нийтлэлийн жанжин шугамаа тодорхойлдог тул энэ нь тун чухал юм. Шинэ дэвшилт бүхнийг, түүний дотор шинжлэх ухааны ололт амжилтыг нийтлэлийн бодлогынхоо манлайд тавих ёстой гэж Ж.Цэвээн үзэж байжээ. Харин ноён И.Я.Коростовец бол бүр өөр өнцгөөс буюу цэвэр улстөрийн эрх ашгаа урьтал болгож байсан байна. Тэрбээр 1913 оны 3 дугаар сарын 6-ны өдрийн тэмдэглэлдээ “өнөөдөр миний монгол хэл дээрх “Шинэ толь” буюу “Новое зеркало”-гийн анхны дугаар гарлаа. Бүгд 200 ширхэг хэвлэгджээ. Сониныг монголчууд ашиглахад дөхөмтэйг бодолцолж дээлийн энгэртээ өвөртлөх эсвэл халаасанд багтахуйц жижигхэн дэвтэр хэлбэртэйгээр гаргажээ. Худалдах үнэ нь 10 копейк. Үсэг нь муухан болж, учир нь Петербургээс захиалсан хэв нь ирээгүйгээс” хэмээжээ.

“Шинэ толь хэмээх бичиг” сонин бол XX зууны эхэн үеийн Монголын нийгмийн амьдралд тохиосон ховорхон том үйл явдал байв. Анхны дугаараасаа л нийгмийг бүхэлд нь нойроос сэрээж, түмэн зүйлийг бадруулан элдэв ухааныг нэвтрүүлж эхэлжээ. Энэ нь эсэргүүцэл тэмцэлтэй тулгарсан нь гарцаагүй. Нэгэн тохиолдлын тухай ноён И.Я.Коростовец тэмдэглэлдээ дэлгэрэнгүй бичиж үлдээсэн байна. 1913 оны 3 дугаар сарын 25-ны өдрийн тэмдэглэлдээ тэрбээр “Шинэ толь” сонины маань анхны дугаар гарсан нь Гандангийн лам нарын дотор бөөн түгшүүр дэгдлээ. 3 дугаар сарын 6-нд гарсан тэрхүү дугаарын агуулгыг танилцуулваас: 1.Дэлхийн бөмбөрцөг, гарагийг бүрдүүлэгч хэсгүүд ба уур амьсгалын бүсүүд. 2.Дэлхийн бөмбөрцгийн улс орнууд. З.Халуун ба хүйтэн уур амьсгал, салхи, үүл болон агаар мандал дахь байгалийн үзэгдлүүд, 4.Аянга, цахилгааны талаар, 5.Соёлын түвшнүүд /ялгаанууд/, тэнүүлч, нүүдэлч ба суурин амьдралын хэвшил, 6.Худалдаа ба тээврийн харилцаа, 7.Төр ба засаглалын хэлбэрүүд, 8.Орос-Монголын харилцаа, 9.Монголын элчинг Петербургт хүлээн авсан нь, 10.Элдэв үзэгдэл: дэлхийн бөмбөрцөг дээр амьдрал үргэлжлэх хугацааны тухай. Манай гараг бөмбөрцөг хэлбэртэй байдаг тухай өгүүлэл нийтлэгдсэн нь лам нарын ундууцлыг ихэд хүргэсэн юм. Буддын сургаалаар бол газар дэлхий нь хавтгай хэлбэртэй бөгөөд далайгаар хүрээлэгдсэн байдаг ажээ. Аянга цахилгаан, жилийн дөрвөн улирал болоод дэлхийн улсуудад цагийн зөрүү байдаг тухай дурдсан нь тэднийг улам ч бачимдуулав. Лам нар Гэгээнтэнд гомдол гаргасны зэрэгцээ буддын шашны сургаалыг зөрчигчдийн эсрэг хэрхэхээ зөвлөлдөж буй бололтой. Тэд голчлон Жамсрановыг буруутгаж, “ард олны бүдүүлэг, харанхуй байдал, мухар сүсгийг ашиглан завшиж буй лам нарынхаа нэр хүндийг санаатайгаар гутаасан гэж зэмлэж байгаа юм” гэж бичсэн байна. Анхны дугаарын нийтлэл Монголын нийгмийн дээд давхарга, ялангуяа Бурханы санваартан лам нарын дунд сандрал тэвдэл үүсгэсэн нь маш тодорхой мэдрэгдэж байна. тэд улмаар Богд хаанд гомдол мэдүүлж “Щинэ толь”-ийн эрхлэгч Ж.Цэвээнийг буруутган зэмлэж эхэлжээ. Энэ бол “Шинэ толь хэмээх бичиг” сонины нийтлэл тухайн цаг үеийн Монголын нийгэмд ямархуу хүчтэй нөлөөлж эхэлсний яруу тод жишээ юм. Соён гэгээрүүлэгч их эрдэмтэн Ж.Цэвээн өөрийн нийтлэлийн бодлого, байр суурь дээрээ хэрхэн баттай зогсож чадаж байсныг эндээс бас давхар харж болохоор байна. Тэр бэрхшээлийн өмнө хэзээ ч сөгдөж байсангүй. “Шинэ толь хэмээх бичиг” сониныг Монгол дахь Оросын төлөөний сайдын ивээл дор, тэдний хэвлэлийн баазад түшиглэн гаргаж байсан нь харин ч зарим талаар Ж.Цэвээн, түүний хамтран зүтгэгчдэд нөмөр нөөлөг болж байжээ. Энэ тухай “Академич Б.Ринчен “Шинэ толь” гэдэг тэр үедээ шинэ цагийн боловсрол түгээх зорилготой сэтгүүлийг Оросын Консулын харъяанаа байсан орос үсгийн хэвлэлийн хорооны дэргэд байгуулсан учир хуучин ёсыг хэрхэвч халахгүй гэсэн үзэл хадгалах ноёд, түшмэд санааны дураар тэр бичгийг зогсоон хааж арай чадахгүй байсан гэж уг сэтгүүлийг нийтлэгч Ж.Цэвээн авгай ярьдагсан” хэмээн бичсэн билээ гэж доктор профессор Л.Норовсүрэн “Монголын нийтлэл” номынхоо тэргүүн дэвтэрт бичсэн нь дээрхийг давхар нотолж байна.

Богд хаантан, лам хуваргуудын эсэргүүцлийг намжаахын тулд Ж.Цэвээн эрхлэгч элдэв арга чарга хэрэглэж, заримдаа Бурхан багшийн сургаал, судар тэргүүтнийг хүртэл хэвлэн нийтэлж ая эвийг нь олж байсан тухай доктор Г.Дэлэг, Л.Норовсүрэн нарын зэрэг эрдэмтэд өөрсдийн судалгааны бүтээлдээ тэмдэглэсэн байдаг. Үүнийг ноён И.Я.Коростовецийн эл тэмдэглэл ч давхар баталж байгаа нь сонирхолтой юм. Тэрбээр 1913 оны 3 дугаар сарын 31-ний өдрийн тэмдэглэлдээ Толстойн “Будда” хэмээх алдартай туужийг Жамсранов монгол хэлнээ хөрвүүлсэн бөгөөд түүнийг нь бид нар үйлдвэртээ ном болгон хэвлэн гаргалаа. Маш хямдхан ердөө нэг копейкоор зарсан учраас гарсан өдөртөө л борлогдсон, монголчууд цааш нь бие биедээ 20 копейкоор худалдаж байв. Тэгэхээр тэдэнд оюуны тэжээл ямар ихээр дутагдаж, мэдлэгээр ямар их цангаж шинэ зүйлийг мэдэхийг хүсэмжилж байгаа нь илт байна” гэжээ. Энэ бол сонины эрхлэгч Ж.Цэвээн туйлын авхаалж самбаатай ажиллаж, зөрчил тэмцлийг зөөллөн, хүмүүсийн ая эвийг эвтэйхэн олж чаддаг хүн байсныг батлан харуулж байна.

Энэ мэт “Шинэ толь хэмээх бичиг” сонинтой холбоотой цөөнгүй сонирхолтой мэдээллийг хаант Оросын Бүрэн эрхэт төлөөлөгч ноён И.Я.Коростовецийн өдрийн тэмдэглэлээс олж үзлээ. Оросын диплотамчийн 1912-1913 онд Өргөө хотноо хөтөлсөн өдрийн тэмдэглэлд дурьдсан дээрх мэдээллүүд нь “Шинэ толь” сонин, түүнийг эрхлэн гаргагч Ж.Цэвээний талаар нэмэлт мэдээлэл өгч байгаагаараа онцгой ач холбогдолтой юм. Нөгөөтэйгүүр ноён И.Я.Коростовецийн өдрийн тэмдэглэл дэх дурдсан мэдээллүүд нь Жамсраны Цэвээн бол монголын сэтгүүл зүйг үндэслэгч, монголын тогтмол хэвлэлийг үүсгэн байгуулагч мөн гэсэн бидний үзэл баримтлал, үнэлэлт дүгнэлтийг улам ч хөдөлшгүйгээр баталж байгаагаараа нэн чухал болно. Ж.Цэвээн бол XX зууны эхэн үеийн Монгол дахь чөлөөт хэвлэлийг үүсгэнц байгуулагч хосгүй гавъяатан мөн тул түүний бичиж үлдээсэн ниитлэлүүдийг цаашид цөхрөлтгүй эрж хайх, нягталж тодотгох зайлшгүй шаардлагатай байгаа болно. Учир нь олон зүйл нь одоо хэр бүдэг бүрхэг хэвээрээ байгаа юм.
Миний бие хэсэг сэтгүүлч нөхдийн хамт 2010 оны 9 дүгээр сарын 19-нд ӨМӨЗО-ны Ордост зочилж шинэчлэн засварласан Чингисийн онгоны цогцолборыг ахин нэгэнтээ үзэх завшаан тохиов. Энэ удаад БНХАУ-ын Төрийн Зөвлөлийн урилгаар тус улсад зочилсон тул биднийг ихэд хүндэтгэлтэй утгаж авсан болно. Цогцолборыг сүрлэг бадрангуй, нэн гоёмсгоор барьж байгуулан сүндэрлүүлжээ. Газар нутаг, хөрөнгө мөнгө хайрласангүй. Таван тивийн айлчин гийчин ирж үзэх олон хөлийн газар, аялал жуулчлалын төв болгож чадсан байна.
Бид онгонд хүндэтгэл үзүүлж алд цэнхэр хадгаа өргөцгөөж мэхийн ёсолцгоов. Шүтээний эзэн “Баасансүрэн тэргүүтэй монголын сэтгүүлчдийг эзэн хаан элбэрэлдээ багтааж авна уу” гэсэн утгатай залбирал ерөөл уншлаа. Дараа нь цогцолбор, онгоны түүхтэй холбоотой түүхэн замналын танхимыг үзэж сонирхсон. Эзэн Чингис хааны музейн барилгыг дэргэдхэн нь бариад дуусч байгаа юм байна. 2011 онд ашиглалтад оруулах гэнэ.
Түүхэн замналын танхимын хананд хэд хэдэн ховор гэрэл зургийг томруулж тавьсан нь бидний анхаарлыг өөрийн эрхгүй татлаа. Онгон шүтээний цогцолбор музейн орлогч дарга бидэнд ярихдаа “энэ бол 1910 онд энд болж өнгөрсөн тайлга тахих ёслолын зураг байгаа юм. Тэр голд нь зогсож байгаа гурван хүний нэг нь эрдэмтэн Жамсраны Цэвээн гуай гэлээ. Зуун жилийн өмнөх тэр зураг ихэд бүдэг ажээ. Жижиг зурагнаас томруулж татсан тул улам ч бүүдгэр болсон байна.

1904 онд Жамсраны Цэвээн гуай Өргөө хотноо зорчсон өдрийн тэмдэглэлдээ Өвөрмонголын Ордос дахь эзэн Чингисийн онгоны тухай өөрийн бодлоо тэмдэглэхдээ, “тэнд Чингисийн түүхтэй холбоотой, монголчуудын ёс заншлын талаар өгүүлсэн үлэмжийн ховор нандин ном судар байдаг” гэж сонслоо. Очиж үзэхсэн хэмээн мөрөөдөн бичиж байсныг эл зүйлийг хараад өөрийн эрхгүй эргэж санав. Тэрхүү мөрөөдлөө гүйцэлдүүлж 1910 онд Өвөрмонголд зорчиж Ордост зочилжээ. Миний бие хамт яваа телевизийн оператор, сонины зурагчинг гуйж тэдгээр зургийг хальснаа буулган авав.

Ж.Цэвээн гуайтай холбоотой өөр сонин баримт, зураг сэлт танайд байна уу гэж орлогч даргаас лавлабал 1910 оны тайлгад эрдэмтэн Ж.Цэвээн оролцож үзэж харснаа тэмдэглэж буулган үлдээсэн тэмдэглэл нь байгаа гэв. Түүнийгээ үзүүлж болох уу, хуулбар хийж авбал зөвшөөрөх үү гэж гуйвал орлогч дарга өнөөдөр баярын өдөр тул боломжгүй. Долоо хоногийн дараа би Улаанбаатарт очно. Тэгэхдээ хуулбарыг аваачиж өгье гэж амласан билээ.
Тэд амалсандаа хүрч хуучин монгол бичгээр таталган буулгасан Ж.Цэвээн гуайн тэмдэглэлийг надад авчирч өгсөн юм. Миний бие зуун жилийн өмнө тэр их хүний бичиж тэмдэглэж үлдээсэн эл тэмдэглэлийг сэтгэл хөдлөн уншив. Энэ тэмдэглэл бол орос зэрэг аль нэг өөр хэлнээс хөрвүүлсэн бус төрөлх монгол хэл, бичгээрээ тэмдэглэж үлдээсэн хосгүй нандин өв байлаа. Түүнийг “МОНЦАМЭ мэдээ” сонинд бүрэн эхээр нь хэвлүүлсэн.
Эх материалын гарчиг нь “Цагаан сүргийн их тайлга /1910 он/-д Жамсраны Цэвээн биеэр оролцож бичсэн тэмдэглэл” хэмээжээ. Арваад хуудас хэртэй эл тэмдэглэлд Цагаан сүргийн их тайлгыг дархад ястнууд хэрхэн яаж тэмдэглэж өнгөрүүлдэг болохыг нэгд нэгэнгүй тэмдэглэн үлдээжээ.

Маш сонирхолтой, эрдэм шинжилгээний ихээхэн ач холбогдолтой өгүүлэл. Ордост, эзэн Чингисийн онгоныг зуун жилийн өмнө дархдууд хэрхэн яаж тайсан тэр үйл явдал кино зураг дэлгэцнээ амилах адил нүднээ тодрон бууж байна. Үйл явдалд биечлэн оролцож, түүнийгээ жинхэнэ эрдэмтэн хүний ёсоор бичиж тэмдэглэж үлдээсэн Ж.Цэвээний эл өгүүллийн үнэ цэнэ нэн өндөр гэдгийг хэлэх нь бараг илүүц буй заа. Зориуд онцгойлж тэмдэглэх нэг зүйл бол зохиогч эрдэм шинжилгээний дээрх өгүүллээ сэтгүүл зүйн тэмдэглэлийн хэлбэрээр зохиомжилсон явдал юм. Тийм учраас “Цагаан сүргийн их тайлга /1910 он/-д Жамсраны Цэвээн биеэр оролцож бичсэн тэмдэглэл”-ийг нийтлэлийн бүтээл гэж бүрэн үндэстэй нэрлэж болно. Монголын сэтгүүл зүйг үндэслэгч Ж.Цэвээний энэ мэт зохиол бүтээлийг энд тэндээс эрж хайж цуглуулж нэгтгэх явдал онц чухал юм. Одоогоор мэдэгдэж буй түүний зохиол бүтээлүүд хараахан бүрэн гүйцэд биш. Тэр хүн өөрийн нэрээр бус нууц нэрээр олон нийтлэл бичсэн байдаг. Нэр тавилгүйгээр бичиж нийтлүүлсэн нь ч бас бий. Тийм учраас монголын сэтгүүл зүйг үндэслэгч энэ эрхэм хүний бүтээл туурвилуудыг цаашид үргэлжлүүлэн эрж хайж, сурвалжлан судалж цуглуулж нэгтгэх, нийтийн хүртээл болгох явдал маш чухал байгаа болно.
Жамсраны Цэвээний амьдрал, уран бүтээлийн тухай мэдээлэл бол монголын сэтгүүл зүйн үүсэл, хөгжлийн тухай үнэт баримт бичиг, монголын сэтгүүлчдийн байгууллагын өнгөрсөн түүхийн салшгүй чухал бүрэлдэхүүн хэсэг юм.

Улаанбаатар. 2002 ба 2010 он

montsame

Ж.ЦЭВЭЭН БОЛ МОНГОЛЫН СЭТГҮҮЛ ЗҮЙГ ҮНДЭСЛЭГЧ МӨН/Үргэлжлэл. Түрүүч нь ¹25/2135/-д/
Tweet
Bolod.mn