Дэлхийг эзэгнэж явсан монголчууд өөрийнхөө газар нутгийг хав дарж, хэнд ч сөөмхөн хэсгийг ч өгч байсангүй. Харин гадныхны баялгийг зөөлгөж, алт эрдэнэсийн татвар авч, шилдэг сонгомол оюуны бүтээл, сэтгэлгээг нь өөрийндөө нутагшуулж байсан нь эдүгээ их Чингисийн болон их хаадын үлдээсэн өв соёлоос илт мэдрэгдэж, энэхүү эрин зууныг хүртэл Монголын нэрийг дуурсгаж байгаа гайхамшгуудаас мэдэж болно. ЮНЕСКО-гийн биет бус соёлын өвд Монгол уртын дуу, морин хуур, хөөмий, бий биелгээ, монгол наадам тэргүүтэн бүртгэгдэж, түүний араас монгол дээл, уран нугаралт, монгол бичиг, монгол гэр маань ч өв соёлд бүртгэгдэхэд бэлээхэн орон зайгаа эзлээд оршихуйн их дайдыг эзэмшээд байж байна.

19 дүгээр зууны эхээр европын улс орнууд манай орны байгалийн баялгийг сонирхож, харамсалтай нь хоёр их гүрний хавчуурганд байсан Монгол тэднээс бага ч болов зайгаа барьсаар өдий хүрсэн нь нууц биш. Манжийн их ноёрхлын гайгаар дэлхийгээс таслагдаад 200 гаруй жилийг бид элээсэн. Үндэсний тусгаар тогтнолоо олоод 100 жил болсны ойгоо бид тэмдэглэх гэж байна. Хүннү гүрнээс тулгар төр байгуулсан 2220 жилийн ойг ч бас тэмдэглэнэ. Чингисийн болон их хаадын төр барьсан 800 жилийн ойгоо тэмдэглээд бид удаагүй байгаа. Манжид ноёлуулсан 200 жилдээ ч бид газар нутгаа хамгаалж бусдад эрдэнэсийн үүцээ задалсангүй өдий хүрэв.

Дээрх их ойнуудыг тэмдэглэхэд сэтгэл хөдлөлөөр бус сэрээдэн идэхээс илүүтэй сэтгэн бодохын нигуураар тунгаах хэрэгтэй санагдана. Монгол Улсыг өдий зэрэгтэй байхад газрын дорхи баялгаа харьтанд алдалгүй хадгалж өвлүүлсэн өвөг дээдэстээ баярлах ч багадам. “Газар нутгаасаа бурхан гуйсан ч бүү өг” хэмээсэн эх оронч Галдан бошигтын үгийг хэдэн зуун жил зүгээр бид өвөр хойчдоо дамжуулан ирсэнгүй. Одоо ч бодох, санахын ариун андгай мэт анхааран дээдэлж явах учиртай билээ. Энэ үг Оюутолгойг оролдоход ч хэрэгтэй хэвээр байсан. Одоо Тавантолгойг “тасдаж идэх”-ийн өмнө ч бодох ёстой болж байна.

Оюутолгойг алдлаа, олондоо хүртээх юмгүй харийнханд өгчихлөө гэж их л юм болцгоосон. Тэгэхдээ нэг л юмыг бид олж авцгаасан. Монгол орон баялаг ихтэй, эзэнтэй юм шүү гэдгийг дэлхийн улс орнуудад харуулж чадсан. Зуу зуун жил хадгалсан үүцээ задалж, зураг, эрдэнэсийг нь нууцалсан өвөө гаргаж ирэх их хувь заяа өнөөгийн бидэнд оногдсон. Хэрэгтэй цагт нь хадгалсан өвөө гаргахын буруу юу билээ?
Харин ухаантайхан шиг ухаж эзэмших учиртай. Оносон алдсан алиныг нь Оюутолгой харуулах бол алдаж болохгүй гэдгийг Тавантолгой хэлж байнам. Энэ хоёр толгойн эрдэнэс дэлхийн анхаарлыг татаж, монголчууд бидний амьдралын баталгаа болоод байна. Тэгээд ч алга дарамхан газраас нь унах ашиг бүхэн монгол хүн бүхэнд хамаатай болоод байгааг хэлэх юун. Оюутолгойг ганцхан компанийн мэдэлд яаруухан өгсөн гашуун алдаанаасаа сургамж авч Тавантолгойг олон талын судалгаа шинжилгээгээр ултай, суурьтай хандахын эхлэлийг тавьсан нь бас ухаарлыг өгнөм. Одоо Тавантолгойг тал талаас нь тасдаж идэхийн өмнөх цаг ирлээ.

Идэхдээ ухаантай идэцгээе. Тэртэй тэргүй газрын их баялгийг олон жилээр түншихэд ганцаараа бардаггүй олуулаа хувааж хишгийг хүртдэг нь дэлхийн туршлага. Үүний хаагуур нь явах билээ, бидэн? Юутай ч хувьцааг нь хүртээлтэй, ашигтай хэрэглэе. УИХ ч даацтай шийдвэр гаргахын төлөө чармайсан.
Засгийн газар ч нээлттэй, ээлтэй ашиглахын төлөө хичээж байна. Тиймдээ ч дэлхийн анхааралд өртөхүйц өрсөлдөөнийг бий болгож, эхнийхээ даваанд тэднийг уралдуулж эхлээд байна. “Эрдэнэс Тавантолгой “компанийн хувьцааг гадаад дотоодын хөрөнгийн биржүүдэд гаргахад гадаадын нэр хүнд бүхий хөрөнгө оруулалтын банк, хуулийн зөвлөх компанитай хамтран ажиллах ёстойг монголчууд бүгдээрээ ярьж байгаа нь дэлхийн энтэй сэтгэдэг болсных.

Энэ асуудлыг нэгдүгээр сард багтаан шийднэ гэснээрээ ч ойрын үед Тавантолгойг мэрж идэхийн эхний халбага өндөлзлөө. Хувьцааг нь арилжихад хамтрах сонирхолтой хөрөнгө оруулалтын 16 банк амаа ангалзуулаад ирчихсэн сууна, манайд. Тэднийг манай эртний үлгэрийн хэллэгээр бол “15 толгойтой атгаалжин хар мангас” гэлтэй. Банк бол ашиг олохын төлөө донтсон мангасууд гэмээр дүрслэгдэх байгууллага. Юутай ч “Эрдэнэс Тавантолгой” компанийн ТУЗ дээрх банкнуудын төлөөлөлтэй уулзаад алийг нь хэзээ сонгохоо шийдэх торгон ирмэг дээр ирчихээд байгааг олон нийт амьсгаа даран хүлээж байна.

Дэлхий ч соотолзон харж байна. “Эцсийн хариу хараахан гараагүй байна. Удахгүй бид мэдээлнэ” гэж ТУЗ-ийн дарга Д.Сугар, “Эрдэнэс МГЛ” компанийн захирал Б.Энэбиш нар хэлээд байгаа. Дэлхийн нэр бүхий банк¬нууд, тэдний түншүүд, хэвлэл мэдээллийнхэн хариуг отож байна. Хөрөнгийн биржид арилжаалах хувьцааг хөрөнгө оруулагчдад санал болгохын тулд үнэ цэнийг нь бодитой болгох нэн чухал. Иймийн тулд дэлхийн нэр хүндтэй хөрөнгө оруулагчийн банк хувьцааг үнэ цэнтэй болгож чадна.

Одоогоор үүний төлөө дэлхийн 16 банк нэрээ ирүүлээд өрсөлдөөнд оролцохоорр төлөөллөө ирүүлээд холбогдох судалгаа тооцоог хийж байна. Эдгээр банкууд “Эрдэнэс Тавантолгой” компанийн хувьцааны 10 хувийг иргэдэд үнэгүй тараах, 10 хувийг дотоодын аж ахуйн нэгжүүдэд нэрлэсэн үнээр худалдах гэж буй үл ойлголцох болон эргэлзээгээ тайлах асуудлыг эргэцүүлж, манайхаас лавлан өөрсдийн хөрөнгийг яаж оруулах вэ? Ашгийг яаж унагах вэ? гээд толгойгоо гашилгаж сууна. Тэдэнд монгол ухаан дутаж байгаа нь тодорхой. Юм бүхнээ хувааж сурсан, тэр дундаа үнэгүй хувааж авна гээд буй нь нэлээд болгоомжлол үүсгээд байгаа бололтой.Тэдэнд дээрх хэдэн асуулт л ойлгомжгүй байгаа гэж эх сурвалж мэдээлэв.

Хамтран эзэмших замаа зарим банкууд нэлээд эртнээс засч эхэлжээ. Тухайлбал, Моrgan Stanley банкны уул уурхайн асуудал хариуцсан захирал Петер Баккус “Эрдэнэс Тавантолгой” компанийн ТУЗ-д, Ази номхон далайн бүсийн хөрөнгийн зах зээлийн салбарын дарга Жорж Тэйлор Монголын хөрөнгийн биржийн ТУЗ-д тус тус сонгогдон ажиллаж байна. Удахгүй Монголын хөрөнгийн биржийг англи хүн удирдана. Одоо өрсөлдөөд байгаа банкуудын хэн нэг нь ахиухан хувьцаа арилжих эрх авна. Уул уурхайнхаа хувьцааг дэлхийд гаргахын тулд гадаадын нэр хүндтэй банктай хамтрахаас аргагүй. Хувьцааг бол харамлах хэрэггүй. Харин авралтай банк уу? Атгаалжин хар мангасаас дутуугүй араатан уу? Таван толгойг тасдаж идэхийн өмнө…Үүнийг бодьё. Банкуудыг сорьё.

Хоёр. Тавантолгойн хувьцааг 5000 төгрөгөөр авах уу?

“Эрдэнэс Тавантолгой” компанийн 15 тэрбум ширхэг хувьцааны 10 хувийг иргэд үнэгүй хүртэх үү? Мөн 10 хувийг аж ахуйн нэгжүүд нэрлэсэн үнээр хүртэх үү? Хуулинд ингээд заачихсан тул оногдох хувиа хүртэхийг иргэд, аж ахуйн нэгжүүд хоног тооолон хүлээж байна. Дээрх гадаадын банкууд энэхүү хувьцааны үнийг тогтоох, хөрөнгийн зах зээлд гаргахын тулд манайд ирээд тооцоо хийж байгааг дээр дурдсан. Иргэдэд оногдох хувьцаа ч яахав үнэгүй тараах юм болохоор гадаадын банкны анхаарлыг нэг их татахгүй байна. Харин нэрлэсэн хувьцааны үнэ ирээдүйд өснө гэж мэргэжилтнүүд ярьж байна.

Эдгээр хувьцааны анхаарал татаж байгаагаас болоод хөрөнгийн биржид арилжаалагдаж байгаа Тавантолгойн хувьцаа өсч байгаа аж. Тухайлбал, Тавантолгойн хувьцааны жилийн эцсийн ханш 99900 төгрөгт хүрээд байна. Анхных нь хувьцаа 25000 төгрөгийн үнэтэй байжээ. Сар шинийн дараахан дэлхийн банкнуудын монголд ирсэн сургаар нэгж хувьцааны үнэ нэг сая төгрөгт хүрээд байсан бол өчигдрийн байдлаар 940000 төгрөг дээр байх аж. Ер нь ойрын өдрүүдэд 960-1000000 төгрөгийн дотор л хэлбэлзээд байна.

Иргэд хувьцаагаа яаж авахыг ихэд хүсч лавлаж байна. Энэ хувьцаанаас эзэмшихийн тулд иргэний үнэмлэх, данс нээлгэх хураамжийн 5000 төгрөгтэй брокер диллерийн газарт очно. Тэнд бүртгүүлж, хувьцаа эзэмших зөвлөлгөө авна. Монголд нийт 45 брокерийн газар байдаг. Мөн хувьцаа эзэмшихэд дансандаа хөрөнгөтэй байх учиртай. Тухайлбал, Тавантолгой хувьцааг эзэмшихийн тулд түүний сүүлийн үеийн ханштай тэнцэхүйц төгрөгийнг дансандаа байршуулна. Энэ мөнгөнөөс Санхүүгийн зохицуулах хороо, Хөрөнгийн бирж зэрэг газрын зардлын шимтгэл давхар төлнө. Ингэснээр таны данс Үнэт цаасны төвлөрсөн тооцооны төвд төрийн хамгаалалтанд орох юм.

Одоо ганцхан хувьцааны нэгжийн үнэ тодорхой болохыг хаана хаанаа хүлээж байна. Иргэд энэ үнийг тодорхой болмогц данс нээлгэж болно. Түүнээс биш тэрнээс түрүүлж данс нээлгэж болохгүй гэдгийг ч төрийн өмчийн хорооны мэргэжилтэн Ч.Чинзориг ярьж байна лээ. Мөн хувьцааг авахын тулд эрхийн бичгээр дансаа нээлгэх үү? үгүй юү? гэдгийг ч ярьж байгаа аж. Эрхийн бичиг нь хугацаатай байх уу, ямар хэлбэр, ямар нэртэй байх вэ? гээд асуултууд ч шийдэгдээгүй байна. Ямартай ч Тавантолгойг тасдаж идэхийн өмнө…шийдэх асуудал цөөнгүй байна. Шууд сэрээдэхийн өмнө яг таг, яс шийдвэр ч гарах ёстой. Тэгэхгүй бол зүгээр гоожуулчих юм биш, дуссанаас нь амсчих ч юм биш. Тогтож бодох, тооцоолж гаргах асуудалд мөдхөн хариу өгөх биз ээ.

Ж. Батсайхан