ард түмэн шүтэн биширч ирсэн билээ. Шилийн Богд хайрханы оройд Халхын сайн эрчүүд хүлэг морьдын сайныг унан хормойд очоод явганаар оройд нь гарч ам тангарагаа өргөж, ард олныхоо хайр хүндлэлийг хүлээсэн сайн үйлсийг гүйцээж байсан олон домог, хууч яриа байдаг. Өнөө үед ч энэ хайрханаа монгол зон олон минь хүндлэн биширч дээдэлсээр байгаа. Орчин цагийн монгол эрчүүд ч энэ хайрханд гарч хийморь лундаагаа сэргээж, эрч хүч, энерги хуримтлуулж авахаар очих болсон билээ. Харин монгол түмний хүндлэн биширдэг энэхүү Шилийн Богдын оройд анх түрүүнд төмөр хүлэг унаж гарсан өнөө цагийн эрчүүдийн нэрс Цагаагчин төмөр туулай жилд тодорлоо. Энэ жилийн цагаан сарын шинийн нэгний өглөө авто спортын мастер Д.Батзориг, найруулагч А.Эрдэнэбаяр нарын бүрэлдэхүүнтэй баг Шилийн богдын оройд тоноглосон УАЗ 469 авто машинтай гарч чадсан байна. Тус багийн гишүүн, чиглүүлэгч А.Эрдэнэбаяртай уулзаж энэхүү шинэ амжилт тогтоосон аяллынх нь талаар сонирхож ярилцлаа.

-Шилийн Богд хайрханд автомашинаар гарах тухай санаа хэзээ төрөв. Зөвхөн эр хүн гардаг энэ хайрханы оройд зөвхөн алхаж, мацаж гардаг гэлцдэг?
-Монголчуудын түүхэнд шүтээн хайрхан төдийгүй, аливаа өндөр уулын оргил руу автомашинтай гараагүй л болов уу. Харин манай аяллын багийн гишүүн, авто спортын мастер Д.Батзориг өнгөрсөн жилийн долдугаар сарын 5-нд анх удаагаа авто машинаар Сутай хайрханы оргилд гарсан. Бид энэ удаа алдарт Шилийн Богд хайрханд автомашинтайгаа гарахаар зориглосон юм. Тэгээд л Шилийн Богдын оройд автомашины мөрийг гаргасан Монголын анхны хүмүүс, баг бид болж чадлаа.

-Багийн гишүүдээ танилцуулна уу?
-Манай багийн гишүүн авто спортын мастер Д.Батзоригийг автоспорт сонирхогчид андахгүй мэднэ. Арван хоёрхон настайгаасаа автомашин жолоодож эхэлсэн, авто спортын анхны наадам болох “Батхүлэг” уралдааныг санаачлан зохион байгуулсан юм. Авто спортынхны хамгийн их хүндэлж, хүчээ сорьдог энэ тэмцээний нэр нь манай Батзоригийн бага хүүгийн нэр юм шүү дээ. Бас тэрбээр Монголд анх удаа “Авто ралли” тэмцээнийг зохион байгуулж байсан арвин туршлагатай, манай улсын сайн нисгэгч нарын нэг. Тиймээс би энэ чадвартай хамтрагчдаа итгэж, тэр хайрханы орой руу авто машинаар гарахаар зориглосон. Тэгээд ч бидний аялал амжилттай боллоо.

-Сар шинийн нэгний өглөө та бүхэн Шилийн богдын орой дээр гарсан байна. Амаргүй аяллаа энэ өдөр тохиолдуулсан нь бас учиртай биз?
-Шилийн Богд хайрханы оргил нь далайн түвшнээс дээш 1778 м өндөрт оршдог. Монгол Улсын зүүн хязгаар, наран мандах цэг. Салхины төгсгөл газар. Бид энэ оргилд гарахын тулд битүүний өдөр хормойд нь хонож, машин тэргээ бэлдэн, дугуйндаа гинж бэхэлсэн. Битүүний 18 цагт тэнд очоод, Шинийн нэгний өглөөний 5.30 хүртэл унталгүй бэлтгэл хийсэн. Хайрханы хормойд маш их салхитай, машин хүчтэй шуурганы аясаар ганхаж байв. Уулын цасаар цай, хоол хийж хүртээд үүрээр хөдлөхөд хийморьтой сайхан санагдаж байлаа. Шинэ оны эхний өдөр хийморь лундаагаа сэргээнэ гэдэг эр хүний эрхэм хүсэл, зориг илэрхийлэл гэж л бэлгэшээсэн юм.

-Нэг удаагийн дайралтаар Шилийн Богд хайрханы оройд гарсан уу?
-Үгүй ээ. Авто машинаар дээшээ тийм ч амархан гарчихгүй юм билээ. Бид анх төлөвлөж сонгосон замаараа эхлээд хөдөлсөн. Гэвч хүчтэй шуурганд машин уначих гээд болохгүй байсан тул буцаж буугаад өөр маршрутаар хөдөлсөн. Бас л энэ дайралт амжилтгүй болж, хунгарласан цасанд суучихсан. Тиймээс нэлээд зүтгүүлж байж дахиж буугаад, гуравд дахь дайралтаараа хайрханы оройд хүрч очсон.

-Энэ хайрханд эрчүүд зөвхөн гардаг. Тэгээд бүр морьтой ч биш явган гардаг уламжлалтай. Машинаар гарах гэсний гол зорилго юу байв?
-Авто спорт аяллыг Монголд хөгжүүлэх, нийтэд сурталчлах үүднээс бид ийнхүү зориглосон юм. Алсдаа зөвхөн Монголынхоо төдийгүй дэлхийн бусад өндөр оргил өөд монгол хүн авто машинаар гарах тэр алтан замыг нээж өгөх гол зорилготой.
Шилийн Богд хайрхан руу гарахдаа эрчүүд морио хормойд нь орхиод, явган гардаг уламжлалтай. Тиймээс анх удаа ингэж машинаар хайрханы оргил руу гарах гэж байгаа учраас бид нутгийнхан болон хайрханаас өөрөөс нь хүлээж авахыг чин сэтгэлээсээ учирлаж гуйсан. Биднийг Дарьганга сумын хийдийн лам нар хүлээж авч, Аян замын ерөөл, Хийморийн сан тавьж өгч бидэнд их тус болсон. Ингэж сүслэн гуйж, хүндэтгэж, зам мөрөө тэнгэр, бурхандаа даатгасан болохоор бидний аяллыг хайрхан хүлээн авлаа гэж бид баярлаж байгаа. Нөгөө талаар спорт талаасаа энэ өндөр оргил руу автомашинаар гарах нь зориг тэвчээр, хатуужил, ур чадвар маш их шаардах учраас бид аялал бүрэн амжилттай болох магадлал бага гэдгийг ч мэдэж байсан. Тийм ч учраас аялалд гарлаа гэдгээ нийтэд зарлаж сүржигнээгүй юм.

-Танай баг хайрханы хормойд ирээд машины бэлтгэлээ дахин хангасан байна. Автомашинаа энэ аялалд гарахдаа хэд хоног бэлтгэж явсан бол?
-Мэдээж бид энэ аялалд нийслэлд байхдаа хангалттай бэлтгэлээ базаасан. Бүтэн 14 хоногийн турш машин тэрэг, аяллын бэлтгэлийг хангасан. Гэхдээ нийслэлээс гараад 955 км явж, Шилийн Богд хайрханы хормойд ирж байгаа учраас туулсан зам урт, замд цас ихтэй байсан тул машиндаа дахин үйлчилгээ хийх шаардлага гарсан.

- Шилийн Богдын оройд шинийн нэгний өглөө гарах үед ямар сайхан мэдрэмж төрсөн бол?
-Хайрханы оройд салхины хурд маш их, хүйтэн. Хайрханы оройгоос Монгол Улсын хамгийн урд талын хилийн багана харагддаг. Манай улсын нар мандах эхний цэг, салхины хамгийн төгсгөлийн цэг гэдэг утгаараа Шилийн Богд уул үнэхээр сайхан хайрхан шүтээн юм билээ. Хайрханы орой дээрх овооны дэргэд машинтайгаа гарчихаад, тормослон зогсоход үгээр хэлшгүй бахдалтай сайхан санагдсан. Шинийн нэгний мандах улаан нарыг харж эрч хүч, энэ жилийнхээ амжилт бүтээлийг даатган байхад бидний араас бас сар шинийн нарыг харахаар долоон залуу гарч ирсэн. Тэд уулын хормойд машинаа орхичихоод уламжлалт ёсоор дээш алхаж гарч ирсэн. Сар шинийн өглөө есөн монгол залуу эх орныхоо зүүн хойморын хайрханы орой дээрээс шинийн нэгний мандах нарыг, эх орныхоо өмнөх хязгаарын хилийн 99 дүгээр баганыг харж бахадсан нь их билэгтэй сайхан санагдсан. Өөрийн эрхгүй сэтгэл, зүрх догдолж байлаа.

-Өмнө нь Шилийн Богдын оройд гарч байв уу?
-Шилийн Богд ууланд анх удаа гарч үзсэн нь энэ. Мэдээж над шиг энэ сайхан хайрханы очиж үзээгүй олон залуу байгаа. Шилийн Богд хайрханд гарсан хүн хажууханд нь байх хүний дүрстэй хаданд бас хүндэтгэл үзүүлдэг. Энэ хад зүүн сугаа өргөсөн мэт тогтоцтой. Тэр хадны доогуур эрчүүд малгайгаа аван мөлхөж гараад, сэтгэлээ ариусган шинэ хүн болж төрлөө хэмээн сүсэлдэг юм билээ. Түүнчлэн “Тунгалаг Тамир” зохиолд гардагчлан эрчүүд их чанга дуугаар, тэнхээгээрээ хашгирч, хийморь лундаагаа сэргээдэг. Шилийн Богдынхоо орой дээрээс хойш харвал Алдарт Алтан овоо хайрхан харагдах учиртай. Гэхдээ бид өвөл явсан, шуургатай байсан учраас харж чадаагүй. Зунаар, цагийн сайханд очвол эрийн хийморь сэргээдэг энэ хоёр шүтээн хайрхан нь хоёр биенээ 70 км-ийн зайнаас өөд өөдөөсөө харан байрласан байдаг гэж дуулсан.
-Аяллын зардлаа хэрхэн зохицуулав?
-Хийморийн аялал учраас зардал гэхээс илүүтэй зорьсон ажил үйлс маань хангалттай бүтэмжтэй сайн яваад ирсэнд сэтгэл хангалуун байна. Биднийг “Бимекс” компани “Хаан” энергийн ундаагаараа ивээн тэтгэснийг энд онцлон хэлэх хэрэгтэй болов уу.

-Шилийн Богдын өргөл тайлгад юу авч очдог юм бол?
-Архи өргөх ёсгүй, сүү авч гараарай гэж нутгийн түмэн захиж, хэлж байсан. Гэхдээ хайрханы орой дээр гараад харахаар архи өргөсөн тохиолдол бас харагдсан. Хамгийн гол нь хийморийн дарцгаа овоонд хийсгээд, төрийнхөө далбааг мандуулаад, тэнгэр, бурхандаа сүслэн мөргөж залбирчихаад л ирсэн.

-Эрийн хийморь Шилийн Богд хайрханы оройд машинаар гарсан та бүхний мөрөөр бусад хүн машинаар гарах эрмэлзлэл төрнө. Тэдэнд юу гэж хэлэх вэ?
-Лус савдагтай энэ мундаг шүтээн уул руу дахиж машинтай гарах тохиолдол гарахгүй байлгүй дээ. Бидний бэлтгэсэн автомашин уул руу гарахад зориулж тоноглосон гэдгээрээ онцлогтой. Энгийн машинаар бол хайрхан руу зүтгэх боломж байхгүй. Хайрхан ч өөрөө үүнийг хүлээн зөвшөөрөхгүй биз. Энэ өндөр уулсын оргил хайрхан бол хүлээж авах хүнээ л авдаг гэдэг юм билээ.
Харин Монгол Улсын түүхэнд анх удаа Шилийн Богд хайрханы орой өөд спортын тусгай зориулалтын машинаар гарахаар хайрхандаа урьдчилан хэлж гуйсны үүднээс л бид хоёрыг хүлээж авсан болов уу. Тийм учраас залууст хандаж хэлэхэд Шилийн Богдынхоо оройд шинийн нэгний нарыг харах сайхан. Гэхдээ уламжлалт дэг жаягаараа, алхаж гараад хийморио сэргээх нь зөв шүү гэдгийг хэлмээр байна.

Д.Өлзийсайхан