-Сүүлийн үеийн үйл явдлуудыг харахад Монголд улс төрийн хүчний дахин хуваарилалт болох шинжтэй. Их сонин үе тохиож байх шиг байна. Судлаач хүний хувьд үүнийг юу гэж ажиглаж байна?

-Тэгэлгүй яахав. Улс орон, өнөөгийн нийгмийн байдал улс төрийн хүчний дахин хуваарилалтыг зүй ёсоор шаардаж байна. Урьд өмнө нь бол Ардчилсан намаас шинэ намууд салах, эргээд ардчиллын төлөөх намууд нэгдэж Ардчилсан намыг шинэчлэн байгуулах гэх мэт үйл явцууд болж байсан. Гэхдээ тэр нь шилжилтийн үеийн намуудын нялхсын өвчний илрэл байсан гэж хэлж болно.

Харин одоо нөхцөл байдал арай өөр харагдаж байна. Монголын нийгэмд баян, ядуугийн ялгаа их болчихсон, дээрээс нь үеүд солигдож байна. Засгийн эрх баригчид ард түмнийг хэт их хувааж байна. Хөрөнгө чинээ, нас, хүйсээр ялгаварлах хандлага илт харагдах боллоо. “Залуучуудын үе ирлээ” гэж цээжээ балбасан мөнгөтэй хүүхдүүд явдаг болж. Тэдний ч буруу биш, ерөсөө улс төр мөнгөний сонирхол дээр тогтчихсон. Нөгөө хүүхдүүд болохоор улс төр тийм байдаг юм байна гээд ойлгочихсон. Намууд өмнөө хэтийн зорилт тавихаа больсон. Өмнөх нөхцөл байдалдаа бодит дүгнэлт хийж чадахгүй, нийтийг хамарсан тотали хямрал үүсээд байна. Ийм хямралын үед гарцаагүй улс төрийн хүчний дахин хуваарилалт үүсэх нөхцөл бүрдэж байна.

-Дахин хуваарилалт үүсэх болсон шалтгаан хуучин МАХН-ын задралтай холбоотой гэж үзэж болох уу?

-Тийм л дээ. Хуучин МАХН дотор бий болсон үйл явдалтай холбоотой. Өнгөрсөн 90 жилийн түүхэнд Монголын улс төрийн тогтолцооны цөм болсон нам нь гарцаагүй МАХН байсан. Далан жилд нь улс орныг дангаараа удирдсан. Өнгөц харахад уугуул нэрээ сэргээснээс, эсвэл нэг Х үсэг авч хаяснаас хямрал үүссэн юм шиг харагдаж байгаа. Гэтэл экс МАХН доторх процессыг харахад үзэл баримтлалаараа, зүүн, баруунаараа, олигархиараа, мөнгөтэй, мөнгөгүйгээрээ ялгарсан ялгарал аль эрт явчихсан байсан. МАН-аас МАХН тасарсан нь зөвхөн мөсөн уулын орой юм. Хүссэн хүсээгүй улс төрийн тогтолцооны цөм болсон нам учраас зөвхөн дотроо, МАН, МАХН гэж хоёр салсан мэт харагдавч бусад улс төрийн хүчнүүд, жижиг гэж хэлдэг намуудад тэр задрал нөлөөлсөн. Тэгээд МАХН-ыг тойрч жижиг намууд нэгдэж хамтрах процесс эхэлчихлээ.
Нөгөө талаас эрх баригчдын явуулж байгаа бодлогоос харахад баяжсан, хөрөнгөтэй, улам баяжихыг хүссэн ийм эрх ашиг дээр дулдуйдаж байна. Бүр энгийн, бүдүүн баргаар хэлэх юм бол улс төрийн намуудын хүрээнд баячуудын нам, үгээгүйчүүдийн нам гэсэн ялгарал, туналт үүсч байна. Угаасаа нийгэм тийм болчихсон байна.

-Ардчилсан хувьсгалаар задраагүй МАХН нэр сэргээснээс шалтаглаад хоёр тасарсан нь хувьсгалын тохироо бүрдэнэ гэгч болсон уу, эсвэл зүгээр л МАН-ын удирдлагын хэт хөнгөн хөдөлснөөс үүдэв үү?

-Тохироо үнэхээр бүрдсэн байсан. МАХН дотор үзэл бодол, хөрөнгө чинээний ялгаа гараад удсан. Дээр нь МАН-ын удирдлагыг цаанаас нь ямар юм хатгасныг мэдэхгүй, ямар ч шаардлагүй үед намын нэрийг өөрчилсөн нь өөрөө дотоод дахь зөрчлөө бүр ил гаргаад тавьчихсан. Том намд задрал гарахаар нийгэм даяараа доргино гэдгийг тооцоогүй.

-Ядахдаа сонгууль дөхөж байхад уу?

-Тийм, ядахдаа сонгууль дөхөж байгааг тооцоогүй. Сонгуульд ороод ялагдсаныхаа дараа ч юм уу, эвгүй болсон нөхцөлд л намын нэр солих асуудал яригддаг. Ганц оновчгүй шийдвэрээс болоод МАН амархан задарсан нь дотроо задрах процесс далдуур эртнээс явчихсан байсны илрэл. Түүнээс дан ганц Х үсэг юм уу, У.Хүрэлсүхийн хөөргөнөөс болсон хэрэг бас биш.

-Шинэ хүчний эрин эхэллээ гэж парламентаас гадуурх намууд ярих боллоо. Гурав дахь хүчин ч биш, бүр шинэ хүчний орон зай гарч ирлээ гэж ярьж байна. Үнэхээр тийм орон зай үүсч байгаа юу?

-Зөв л дөө, шинэ хүчин гэж нэрлэх нь оновчтой. Гурав дахь хүчин гэдэг нэр томъёо нь угтаа өнгөрсөн 20 жилд экс МАХН, АН хоёр засгийн эрхийг ээлжилж, эвсч, янз янзаар барьж ирсэнтэй холбоотой. Тэр утгаараа Монголын голлох хоёр нам гэсэн ойлголтыг нийгэмд бий болгочихсон байсан. Бусад намыг гуравдагч гээд дугаарлачихсан. Түүнээс биш жинхэнэдээ улс төрийн хүчнүүдийг улс төрд тэргүүлэх байр суурьтай, сөрөг хүчний байр суурьтай гэж хуваах учиртай юм. Гарцаагүй улс төрийн хүчний дахин хуваарилалт эхэлж байгаа утгаар бол улс төрийн шинэ, нэгдмэл хүчний орон зай Монголд үгүйлэгдэж байсан. Энэ орон зайг нөхөх боломж, магадлал өндөр боллоо. Ялангуяа МАХН-ыг сэргээн байгуулсантай холбоотойгоор шинэ хүчин төрөх магадлал өндөр болчихлоо. Яагаад гэвэл МАХН-ыг сэргээн байгуулснаар нам цэвэрших процесс явж байна. Хүн ажил амьдралаа хаяад сөрөг хүчний байр суурь руу шилжиж, эрх баригч намаас татгалзана, эрх мэдэлтэй дарга нараасаа татгалзана гэдэг бол том зориг шүү дээ. Их том ёс суртахууны асуудал байгаа юм. МАХН-аа сэргээн байгуулахаар шуударсан Н.Энхбаяр дарга, Ц.Шинэбаяр гишүүн нарыг дэмжиж, хамт гарч ирж байгаа тэр хүмүүс бол хувь хүнийхээ чанараар өндөр ёс суртахуунтай, зориг зүрхтэй хүмүүс юм. МАХН бол эрх мэдлийн чөдрөөс салсан нам гэж хэлж болно. Тэгэхээр МАХН дээр сөрөг хүчин төвлөрөх нь гарцаагүй зүй ёсны хэрэг юм.

-Монголчууд шинэ юманд дуртай. Цоо шинэ нам, цоо шинэ лидер төрж байж улс төр шинэчлэгдэнэ гэж хүлээдэг улс. Н.Энхбаяр ч юм уу, танил хүний нэр сонсогдохоор “биш байна” гээд шинийг хүлээгээд байдаг юм шиг?

-Цоо шинэ хүчин гэж хэзээ ч тэнгэрээс бууж ирэхгүй. Угаасаа байсан зүйл дээр суурилж аливаа юм залгамж чанараараа төрдөг. Тэгэхгүй манайхан хялбаршуулсан ойлголтоор аливаа зүйлийг ойлгоод байдаг нь үнэн. Цоо шинэ нам, шинэ лидер хэрэгтэй гээд суугаад байдаг. Гэтэл шинэ лидерийг төрүүлэх үйл явц нь асар их цаг хугацаа шаардсан ажил байдаг. Лидерийг хүмүүжүүлнэ, бойжуулна, зохих улс төрийн орчинд төлөвшүүлнэ, хатуужуулна гэдэг их хугацаа шаардсан ажил. Өнөөдөр улс төрд хөл тавьж байгаа хүн маргааш лидер болоод тодорно гэж Монголд байтугай хаана ч байхгүй. Монгол Улсын өнөөгийн байдлыг харахад бидэнд тэгж шинэ лидер төлөвшихийг хүлээж суух цаг алга.

Гэтэл улс орноо хар даа. Үнэхээр эгзэгтэй мөчид ирчихсэн байна. Ангалын ирмэг дээр байна гэсэн үг. Энэ ангалаас улс орноо цааш татаж авч чадах уу, эсвэл тэр чигээрээ унах уу гэдэг асуудал туллаа. Аливаа шинэ зүйл бол хуучныхаа эерэг талуудыг авч байж, түүний хөрсөн дээр төрдөг. Тэрнээс хийсвэр зүйл гэж байхгүй. Ямар ч шинэ зүйлд заавал өөрийн хөрс байдаг шүү дээ.

-ҮШН-ын анхны дарга М.Энхсайхан “1990 онд ардчилалд шилжихдээ буруу зарчмаар явчихжээ. Хорин жилийн дараа нийгмийг өөрчилж шинэчлэх, хувьсгал хийх зайлшгүй шаардлага тулгарсан байна” гэж хэлсэн. Та бол ардчиллын анхдагчдын нэг. Хийж явснаа эргээд харахад М.Энхсайхан даргын хэлсэнтэй санал нийлэх үү?

-Ерөнхийдөө нийгэмд нэлээд дорвитой өөрчлөлт хүссэн хүлээлт, нийтлэг уур амьсгал гарцаагүй орчихсон. Өөрчлөлтийг чухам яаж хийх вэ, улс орноо яаж өөд татах вэ гэдэг дээр олон нийт лидерүүдийн үгийг, улс төрийн хүчнүүдийн үйл хөдлөлийг харж байгаа. М.Энхсайхан дарга өөрийнхөө өмнөх алдааг хүлээн зөвшөөрч чадаж байгааг үнэлэх учиртай. “Уучлаарай, би буруу юм хийж, буруу өнцгөөс харж байсан юм байна” гэж хэлж чадаж байгаа цөөн улстөрчийн нэг. Үүнийг үнэлэх хэрэгтэй. Тэр болгон хүн олны улаан нүүрэн дээр М.Энхсайхан дарга шиг “Тийм ээ, бид 1990 онд ардчиллыг эхлүүлсэн. Гэтэл буруу голдирлоор явчихсан байна. Бид алдаа завхралтай замаар явж байгаа юм байна. Бүр сүйрч мөхөхөөсөө өмнө алдаагаа засъя” гэж хэлж зүрхлэхгүй. Асуудлыг энэ талаас нь харах хэрэгтэй. Тэрнээс биш “М.Энхсайхан, Н.Энхбаяр хоёр хамтраад хор найруулж байна” гэж өнгөцхөн, ховын шинжтэй юм ярьж таарахгүй л дээ. Төр, засгийн өндөр алба хашиж байсан энэ хоёр хүн өмнөх алдаагаа хүлээн зөвшөөрч чадсан, үүнийгээ засч залруулахын төлөө нэгдэж байгаа хүмүүс. Ерөнхий сайд байсан хүн ердөө энэ хоёр биш. Тэгвэл бусад улстөрчид юу хийв. Ерөнхий сайд асан С.Баяр л гэхэд, уучлаарай, ажлаа хийж байгаад дуусгалгүй улс орноо УИХ-тай нь, намтай, юутай хээтэй нь хаяад л алга болчихож байна шүү дээ. Гэтэл М.Энхсайхан, Н.Энхбаяр нар одоо улс төрд байр суурь эзлээгүй ч гэсэн хаяж чадахгүй, алдаа хийснээ хүлээж сэтгэл нь өвдөж байна. Хүнд совесть гэж байдаг. Түүгээрээ өнөөгийн байдалд хандаж байна. Өнөөдөр нийгэмд хувьсгалт шинжтэй өөрчлөлт хийх нь чухал болсон байна. Гэтэл АН, МАН хоёрт үүнийг ярих зориг зүрх алга. Ерөнхийдөө ардчилал гэсэн гоё юм л яриад байдаг. Гэтэл тэр нь чухам юу юм. Үндсэн мөн чанар нь юу вэ гэдгийг ард түмэнд ойлгуулж чадахгүй өдий хүрлээ.

-Сөрөг талын дуу гарах юм бол “Дуугүй бай. Арай хийж хамтраад явж байхад та нар битгий садаа хий” гэдэг болсон юм биш үү?

-Аргаа барсан хэрэг байхгүй юү. Жаахан тэвчиж бай. Маргааш нөгөөдөргүй гоё болно гэж хуурсаар явтал энгийн ард олон эхнээсээ сөхрөөд хялайгаад уналаа шүү дээ. Агуулгагүй иймэрхүү эв нэгдэл, ардчилал ч гэдэг юм уу, эрх чөлөө гэсэн ерөнхий лоозонгийн чанартай юмыг эрх баригчид маш их ярьдаг. Гэтэл сонгогчдын тэвчээр үнэхээр алдарлаа. Хэдий болтол тэвчих юм бэ.

-Одоогийн сөрөг хүчингүй парламент хөндлөнгөөс ямар харагдаж байна?

-Нэг л мундаг хуйвалдсан, өнөө маргаашаа аргацаасан хүмүүс байх юм. Одоогийн УИХ их сонин шүү дээ. УИХ-ын хувь гишүүдтэй уулзахад бүх зүйлийг ойлгоод, их л ухаалаг юм ярьдаг. Үзэл санаа айхтар нэгддэг юм, заримтай нь. Гэтэл танхимдаа орохоороо яачихдаг юм, буруугаар эргээд явчих юм. Шийдвэр гаргах болохоороо байхгүй. Механизм нь ийм л байна. МАН, АН хоёрт өнөөдөр ганцхан сонирхол бий. Яаж дараагийн сонгуульд дахиж гарах вэ гэсэн цорын ганц зорилготой. Аль нэг нам нь дангаараа олонх болж чадаагүй тохиолдолд дахиад хамтарна, дахиад эвсэнэ. Дахиад МАНАН үргэлжилнэ. Энэ байдлаар цаашдаа явмааргүй байна. Манай нийгэмд нэгэнт ийм алтан боломж олдож байгаа дээр шинэ хүчин төрүүлэх ёстой. Монголын түүхэнд чухал үүрэг гүйцэтгэж байсан МАХН-ыг сэргээж байна. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч байсан том хэмжээний лидер Н.Энхбаяр дарга байна. Энэ боломжийг бид алдалгүй ашиглах хэрэгтэй. МАХН-ыг, энэ хүмүүсийг тойрч шинэ хүчний нягтрал, бөөгнөрөл, төвлөрлийг бий болгох боломж гарч ирлээ. Үүнийг ашиглалгүй улс төрийн явган хов живд хутгаад, хардаад орхимооргүй байна. Н.Энхбаяр, М.Энхсайхан хоёр хувь хүнийхээ хувьд янз бүрийн дутагдалтай байж болно. Гэтэл өөгүй хүн хаана байдаг юм бэ.

-Яагаад энэ хоёр хүнийг заавал онцолж нэрлэх болов. Ерөнхийлөгч, Ерөнхий сайд байсан гэдгээр нь үү?

-Гол нь хоорондоо ойлголцож чадаж байгаа, толхилцохгүй, хамтарч чадаж байгаа өндөр зиндааны хоёр улстөрч л дөө. ОХУ-аар жишээлж ярихад 2000 он гэхэд эдийн засаг нь сүйрч дампуурсан, маш хүнд байдалд ороод байсан. Тэгэхэд В.Путин Ерөнхийлөгчөөр гарч ирээд дараа нь Д.Медведев Ерөнхийлөгч болсон. Энэ хоёр өнөөдөр улс орноо өөд татахын төлөө хэчнээн эвтэй найртайгаар зүтгэж байна. Энэ бол жинхэнэ нэгдэл. Хоёулаа нийлээд Оюутолгойгоос хэдэн юм хусчихъя гэж байгаа биш шүү дээ. Тийм болохоор энэ моментыг манай олон нийт сайн анзаарах хэрэгтэй.

-Шинэ хүчний нэгдэл сууриа бараг тавьчихлаа. Ийм нөхцөлд УИХ-ын 2012 оны сонгууль нэлээд сонирхолтой болох уу. Та юу гэж төсөөлж байна?

-Сонирхолтой болно. Гэтэл манай эрх баригчид УИХ-ын сонгуулийн хуулиа баталж өгдөггүй ээ. Тогтолцоогоо тохирч чадахгүй гээд хоёр жил суулаа. Уур хүрмээр үйл явц болж байна. Судлаач хүний хувьд бухимдмаар байдаг. Бүтэн гурван жил сонгуулийн тогтолцоогоо өөрчилнө гэж ярилаа. Энэ хугацаанд 76 гишүүн бараг бүгдээрээ туршлага судалж байгаа нэрээр гадаадад жуулчилсан. Тоо томшгүй олон семинар хийлээ. Гадаадын өчнөөн мэргэжилтэн урьж авчирлаа. Үүндээ төсвийн мөнгө, татвар төлөгч бидний мөнгийг үрсэн. Гэтэл энэ их зарцуулсан мөнгөний үр дүн байхгүй болж байна.

-Тогтолцоогоо тохирч чадахгүй байгаагийн цаад шалтгаан таныхаар юу вэ?

-Яахав, гишүүд бүгдээрээ тооны машин бариад суучихсан. Аль тогтолцоогоор явбал би 2012 онд гарч ирэх бол гээд толгой нь гашлаад л. Сонгуулийн тогтолцоо 2008 оных шиг болхи бүдүүлэг, томсгосон тойргоор яваад, хоёрдугаарт, сонгуулийн зохион байгуулалт нь булхай луйвар хийх боломж олгож байгаа нөхцөлд шударга сонгууль үнэхээр болж чадах уу, үгүй юү гэдэг эргэлзээтэй. 2008 он битгий давтагдаасай, долдугаар сарын 1 битгий давтагдаасай гэж монгол хүн бүр бодож байгаа.

-Гишүүд болохоор тогтолцоогоо л тохирчихвол ганц өдөр дотор баталлаа шүү гэсээр хэдэн чуулган дамжуулчихлаа?

-Язгуур монгол хэлээр наадхыг чинь “Нохойн гуяар даллана” гэдэг юм.

-Эмэгтэйчүүдийн квот тогтоох хэрэг бий юү?

-Олон улсад нэвтэрсэн практик шүү дээ энэ бол. Жендэрийн асуудал бол байгаль, биологийн онцлогоос шалтгаалсан нийгмийн статусын ялгаа юм. Өнөөдрийн Монголын нийгэмд эмэгтэйчүүдийн нийгмийн статус ямар байна гэвэл эрчүүдээс арай л доогуур зиндаанд байгаа. Ийм нөхцөлд гарцаагүй цөөнх болсон энэ бүлгээ дэмждэг квот байх хэрэгтэй. Эмэгтэй хүн мянга ухаантай боллоо гээд гэрийн ажил хийхээ, хүүхэд төрүүлэхээ больж хүйс нь солигдох биш. Тэгэхээр эмэгтэйчүүдийн квот зөвхөн сонгуульд нэр дэвшихэд төдийгүй парламентад өөрт нь байх ёстой.

-Эрэгтэй улстөрчид үүн дээр ёстой “нохойн гуяар” даллаж байгаа байх шүү?

-20 жил даллалаа. Баахан квот өгнө гэж ярьдаг. Эвгүйхэн хэлбэл квот тогтооно гэж худлаа ярьсан сүүлийн 15 жилд мөн ч олон эмэгтэйн хөх хавдахаар болсон доо.

-ИЗН, Ногоон нам нэгдэх гэтэл Ногоон намын зарим хэсгийн эсэргүүцэлтэй тулсан. Үүний цаана юу байгаа гэж боддог вэ?

-Байр сууриа илэрхийлээд эсэргүүцээд, тасраад байгаа гишүүдийг нь харахад гарцаагүй Ногоон намын гишүүд мөн байна лээ. Бүр анхдагчид нь харагдсан. Хаа нэгнээс хэсэг залуусыг хөлсөлж авчраад суулгасан хэрэг биш. Тэгэхээр намын удирдлага нь анхдагч гишүүдийнхээ үгийг сонсох хэрэгтэй байсан байх л даа. С.Оюун муухай харагдсандаа татгалзсан биш байх. Өөрсдөд нь шалтгаан байсан байх. Д.Энхбат дарга явцуу хүрээнд хуралдаж асуудлыг шийдсэн юм болов уу даа. Энэ бол Монголын намуудын нийтлэг үзэгдэл шүү дээ. Зөвхөн дарга тойрсон хэсэг хуралдаж шийдвэр гаргадгийн л илрэл.

-ИЗН-ыг С.Баяр гишүүн байгуулсан. УИХ-ын 2000 оны сонгуульд Ардчилсан намын саналыг хуваах гэж гаргаж ирсэн нам гэж сүүлийн үед ярих болж. Учир шалтгааныг мэдэх хүний хувьд үүнд хариулах уу?

-Энэ намыг анх байгуулахад идэвхтэй оролцож явсан хүний хувьд хэлэхэд үүнийг яг одоо дөвийлгөх сонирхол улстөрчдөд байх шиг байна. ИЗН-ыг үндэслэн байгуулагчдын нэг нь С.Баярын экс гэргий Х.Хулан. Тэгэхээр энэ асуудал Х.Хулантай холбоотой л үүссэн болов уу. Улаан цайм С.Баяр гардаад ч байгуулчихсан биш. Гэхдээ өнөөгийн энэ улс төрийн ээдрээтэй нөхцөл байдлын үед С.Баяр гишүүний зүгээс ИЗН-д улс төрийн ямар нэг нөлөө үзүүлж байж ч болно. Үүнийг үгүйсгэхийн аргагүй.

-Х.Хулан улс төрөөс хөндийрөөд удаж байгаа. Яагаад Х.Хулантай холбоотой гэж?

-ИЗН хавь ойрд нам гүм байснаа гэнэт нэр нь гараад ирсэн чинь аан, нээрээ энд С.Оюун байгаа. С.Оюуныг Х.Хулан хөтөлж оруулж ирсэн. Х.Хулан гэхээр түүний цаана С.Баяр байсан гээд л явчихдаг байхгүй юү. Бөөсний онигоо шиг. Гэхдээ сүүлийн сонгуулиудыг харахад ИЗН Ардчилсан намтай нэлээд байр суурь ойролцоо, түншилдэг нам болж харагддаг л даа. Тэгэхээр Ардчилсан намын зүгээс ч нөлөө байхыг үгүйсгэхгүй.

-Уучлаарай, сүүлийн үед Л.Эрдэнэтуул тэнд ч архи уучихсан явна, хар тамхинд орсон байна. Мансуурсан явдаг болсон гэнэ гэсэн шар зүгийн мэдээлэл цацагддаг болсон байна?

-Аан. Наадхыг чинь тарааж байгаа хүнийг мэднэ ээ. Тэр хүний салсан эхнэр нь миний багын дотнын найз байгаа юм. Авгайгаасаа салсан хорслоо надаар тайлж байгаа царай нь тэр. Хоёрт гэвэл, надад байгалиас заяасан ам, ходоодоор, өөрийнхөө мөнгөөр идэж ууж байгаа болохоос дээр суучихаад улс, ард түмний өмчийг идэж уугаад, түүгээр гараа угаагаад явж байгаа хүн би биш. Тэр хувалзуудын юу идэж, ууж байгааг л харин сайн хянах хэрэгтэй. Тэгж л хэлмээр байна.

Д.ОЮУНЦЭЦЭГ