иргэдийн гарт хүрдэг тухай нийслэлийн мэргэжлийн хяналтын улсын ахлах байцаагч Б.Ганхуягтай ярилцлаа.

-Нөөцийн мах худалдаанд гарч эхлэхтэй зэрэгцээд л чанарын асуудал давхар сөхөгддөг. Энэ жилийн тухайд хяналт шалгалтын дүн ямар байв?
-2006-2009 онуудад 1000-7000 тонн мах бэлтгэж байсан бол энэ оны махны хэрэгцээнд нийт 14 аж ахуйн нэгж 12 мянган тонн мах бэлтгэн нийлүүлэх гэрээ хийгээд ажиллаж байна. Манай байгууллага нөөц мах бэлтгэх, хадгалах, борлуулах явцад хяналт, шалгалт хийдэг. Гэтэл өнөөдөр ихэнх аж ахуйн нэгжүүд эрүүл ахуйн шаардлага хангахгүй, үйлдвэрийн бус аргаар, хөдөө орон нутагт, малчны хотонд бэлдсэн махаа нөөц мах бэлтгэлд нийлүүлдэг. Нөөцийн мах бэлтгэх журамд гар аргаар биш үйлдвэрийн аргаар бэлтгэсэн мах байх ёстой гэсэн заалт бий.

-Тэгэхээр энэ заалт хэрэгжихгүй байна уу?
-Дээрх заалт ихээр зөрчигдөөд байна. Мах бэлтгэж байгаа аж ахуйн нэгжүүдэд хэд, хэдэн жилийн туршлага бий. Зөрчилтэй ч юм бий, сайшаалтай ч тал бий. Цаашид мах бэлтгэлийн аж ахуйн нэгжүүдийг шилж сонгох, элсүүлэх асуудалд анхаарах нь чухал байна. Жишээлбэл, жил бүр энэ асуудал "Багахангай" үйлдвэр дээр яригддаг. 1000-2000 тонн мах бэлтгэх байсан ч гэрээлсэн махаа бэлтгэдэггүй. Мах бэлтгэх үйлдвэр нь ямар ч ажиллагаа байхгүй, орон нутагт махаа бэлтгэсэн байгаа гэсэн шалтгаан хэлээд аргацаадаг. Мөн гарал үүслийн гэрчилгээгүй мах их хэмжээгээр орж ирдэг. Сүүлийн үед хяналт шалгалт нэлээд явсны үр дүнд орон нутгийн гарал үүслийн гэрчилгээтэй мах нийлүүлдэг болж байна.

-Нөөцийн махны хадгалалтын горимын тухайд?
-Мах бэлтгэдэг аж ахуйн нэгжээ сонгон шалгаруулахдаа мэргэжлийн хяналтын байцаагч, аль нэг дарга, удирдах албан тушаалтныг таньдаг байдлаар нь сонгон шалгаруулалт хийснээс болж махны гарал үүслийн асуудал, зохистой хадгалалтын байр, зоорьны асуудал тойрсон зөрчил их гардаг. Махаа агуулах газаргүй байж бэлтгэн нийлүүлэх эрх авчихдаг. Тэгээд л цаг нь тулахаар түрээсийн байранд хийчихэж байгаа нь шалгалтын явцад илэрдэг. Махаа бэлтгэхээс өмнө агуулах сав нь хөгз, мөөгөнцөртэй эсэх мах хадгалах боломжтой үгүйг мэргэжлийн хяналтын байцаагчдын гаргасан дүгнэлтэд үндэслэдэг байх хэрэгтэй. Гэтэл өнөөдөр нөөцийн мах бэлтгэж байгаа 14 аж ахуйн нэгжээс тал нь бэлтгэсэн махаа хадгалах өөрийн агуулах савгүй байна. Агуулахтай цөөн компани нь багтаамжгүй байртай гэх мэт зөрчил гарсан.

-Нөөцийн махны бэлтгэлийн хувьд махны чанар, аюулгүй байдалд муугаар нөлөөлөх ямар зөрчил дутагдал гардаг вэ?
-Мал нядалгааны хувьд учир дутагдалтай зүйл гарч байна. Мах үйлдвэрлэгчид малынхаа тарга хүч, эрүүл мэнд, махны чанар, аюулгүй байдалд гол анхаарлаа хандуулдаг байх хэрэгтэй. Мэргэжлийн хяналтын байгууллага, орон нутгийн хяналтын байцаагч нарын хяналтад үйлдвэрлэл явагдах ёстой. Гэтэл хаа хаанаа ийм ажлын уялдаа, хариуцлага байдаггүй.

-Нөөцийн мах хүрэх ёстой нэгэндээ хүрэхгүй юм гэсэн гомдолтой иргэд нэлээд таардаг. Борлуулалтын тухайд?
-Өнөөдөр хотын төвийн томоохон супермаркет, нэрийн барааны сүлжээ дэлгүүрүүдээр нөөцийн мах зарагдаж байна. Гэтэл яг нөгөө хүрэх ёстой эзэддээ очдоггүй. Махаа 100 граммаар авдаг, орлогогүй айл өрхөд хүрч чадахгүй байна. Тэдгээр иргэнд булуу, тойг гэх зэрэг нь бага хэмжээтэй хүрдэг. Нөөцийн мах хүрэх ёстой хүмүүстээ хүрэхгүй байгаа нь захирагчийн ажлын алба мах борлуулах цэгүүдэд зөв хуваарилалт хийгээгүйтэй холбоотой.

-Уг нь хороодод цэг ажиллуулж байгаа гэсэн?
-Мах худалдан борлуулах 127 хүнсний дэлгүүр, хороо болгонд гурван цэгт махаа зарахаар хуваарилсан. Нөгөө дэлгүүр байна уу, махаа ямар үнээр, яаж зарж байгааг нь шалгахаар гэрээтэй дэлгүүр нь олддоггүй. Тэгэхээр мах бэлтгэдэг аж ахуйн нэгж, худалдан борлуулах дэлгүүрээ хүртэл оновчтой байрлуулах хэрэгтэй. Аль болох хүн ам, гэр хороолол ихээр суурьшсан газарт нөөцийн мах борлуулах дэлгүүрээ байршуулах нь зүйтэй.

-Манайд тээвэрлэлтийн ёс горим алдагдсанаас болж махны чанар нэлээд мууддаг гэлцдэг?
-Энэ үнэн. Мөн мах худалдан борлуулж байгаа дэлгүүр нь худалдах зориулалтын лангуу, тавиур, хөргөлт, хөлдөөгч, мах ангилах, савлах, хадгалах орчин тааруу нь махны чанарт ихээхэн нөлөөлдөг. Ийм байдал нь нөөцийн махны нэр хүндэд муугаар нөлөөлдөг юм.

-Засгийн газраас мах бэлтгэлийн компаниудад мөнгөн урамшуулал олгодог. Гэтэл эрүүл ахуйн шаардлага хангахгүй нөхцөлд бэлтгэсэн гэх та бүхний гаргасан дүгнэлтийн дүн энэ урамшуулалтад хэрхэн нөлөөлдөг вэ?
-Засгийн газраас нэг кг махыг 500 төгрөгөөр бодож урамшуулал олгодог. 12 мянган тонн махыг 500 төгрөгөөр бодоход хэчнээн төгрөг болох вэ. Энэ мөнгийг олгохдоо бидний гаргасан хяналт шалгалтын дунг харгалздаггүй. Яагаад гэвэл мэргэжлийн байгууллага үзэж хараад шалгалаа ч гэсэн эцэст нь дүгнэлт гаргах эрх байдаггүй. Биднээр чанар, аюулгүй байдалд нь хяналт тавиулсан бол бидний гаргасан дүгнэлтэд үндэслэж тухайн аж ахуйн нэгжийн санхүүгийн асуудлыг шийдвэрлэдэг байвал хаа хаанаа хариуцлага тооцох, ажлын уялдаа бий болно.

-Та бүхний гаргасан дүгнэлтэд үндэслэн ямар ч хариуцлага тооцохгүй өнгөрдөг гэж үү?
-Мал эмнэлгийн улсын байцаагчид жилийн жилд л нөөцийн махыг хянаж шалгахаар томилогдон ажилладаг. Эцэст нь хянасан шалгасан зөрчил дутагдлыг нь дүгнээд авах арга хэмжээнийхээ дүнг зохих байгууллагад нь хүргүүлдэг ч тэндээс нь ямар ч хариу арга хэмжээ авахгүйгээр өнөөдрийг хүргэж байна. Цаашид мах бэлтгэх явц байдлыг нь өөрчлөх л хэрэгтэй.

-Шалгалтаар дутагдал, зөрчил илэрсэн аж ахуйн нэгжийг нэрлэвэл?
-"Багахангай" компани байна. Жилийн жилд л 500-1000 тонн мах бэлтгэнэ гэдэг. Хэмжээндээ хүргэж махаа бэлтгэдэггүй. Мөн агуулах савандаа дүгнэлт гаргуулаагүй. “Тайж" трейд, "Баруун монгол" гэх мэт жижиг аж ахуйн нэгжүүд байр, агуулах зоорьгүй. "Эрдэнэт прогресс" гэхэд л Эрдэнэт хотдоо махаа бэлтгэсэн байх жишээтэй. 300 тонн мах Эрдэнэтэд байна гээд л мэдээлээд байдаг. Үнэн худлыг нь мэдэх боломж байдаггүй. Энэ мэт мах бэлтгэдэг аж ахуй нэгжүүд төрөөс олгодог мөнгөн урамшуулалд нь болж чанаргүй, эрүүл ахуйн шаардлага хангахгүй мах бэлтгэдэг нь нөөцийн махны болоод иргэдийн эрүүл мэнд, эдийн засагт бэрхшээл үүсгэж байна.

М.Мөнхтунгалаг