Монгол хүний эрхийг хамгаалах нэгдсэн холбооны удирдах зөвлөлийн гишүүн Х.Доржпаламтай ярилцлаа.

Тэрбээр төрийн буруугаас болж хохирсон иргэдийн эрх ашгийг хамгаалах ажилд зүтгэж яваа нэгэн юм.

-Долдугаар сарын 1-ний өдрөөс хойш нийгэмд ямар өөрчлөлт гараад байна вэ?

-1990 оноос хойш манай нийгэм зөв замаар явж чадаагүй. Ардчиллаар явж чадаагүй учраас өнөөдөр байдал хүндхэн байна. Өмч хувьчлалаас эхлээд будлиантай зүйл их байсан. Ард түмэнд очих ёстой өмч эзнээ олоогүй. Энэ үед ард түмэн сонгуулийн буддианаас залхсан. Ингээд 2008 онд сонгууль болж иргэд эсэргүүцлээ илэрхийлсэн байдаг. Цуглаанд үймээн зохиох гэсэн залуучууд очоогүй. Тэд зөвхөн сэтгэлийн дуудлагаараа очсон юм. Хэн нэгэн уриалаагуй гэдгийг хэлэх хэрэгтэй. Гэтэл жагсаал нь үймээн самуун болж хувирсан. Үймээнд хоёр тал буруутай. Тухайн үед МАХН албан тушаал луйвараар хутган үймүүлсэн. Мөн танхай залуус үймээн самууныг өөртөө ашигтай байдлаар эргүүлсэн байдаг. Долдугаар сарын 1-нээс хойш төр засаг гэж байхгүй болсон. Цэрэг, танк, буу, цагдаагийн хүчээр төрийг булаан авсан. Нэг үгээр хэлбэл ард түмний амыг хаасан. Хувьсгалыг хийхэд хэн нэгнийг хөнөөж, байшин барилгыг нурааж хийдэггүй. -Үймээний үеэр олон хүнийг цагдан хорьж, хэрэгт холбогдуулсан байдаг. Үүнээс гадна насанд хүрээгүй хүүхдүүд яллагдсан байгаа? -Долдугаар сарын 1-ний хэргийг шалгах явцад 230 орчим залуус яллагдсан байдаг. Мөн насанд хүрээгүй 38 хүүхэд яллагдсан байгаа. Үүнээс таван хүүхдийн хэргийг хэрэгсэхгүй болгосон. Нарийн тоог нь төр нууцалсан. Энэ бол зөвхөн манай байгууллагын гаргасан тоо баримт юм. МАХН-ын төв байрыг хаана байдгийг ч мэдэхгүй Шинээ гэдэг хүүхэд дөрвөн жилийн ял авсан байгаа. Ихэнх хүүхдүүдэд 4-8 жилийн ял ногдуулсан байдаг. Энэ нь хүүхдийн эрхийг бүдүүлэгээр зөрчсөн хэрэг юм. Эцэг эхэд нь ч хэлэлгүй баривчилсан тохиолдол их бий. Хоригдсон хүүхдүүдийг зодож нүдэн “буудна” хэмээн айлгаж дарамталдаг байсан. Тэр ч байтугай “Дүүжилж ална, онц байдал зарлачихсан байгаа. Дөрвөн хүнийг буудаж алсан. Одоо та нарыг атта” хэмээн айлгасан тохиолдол бий. Мөрдөн байцаалт дууссаны дараа ширээн дороосоо цаас гаргаж “Га нар чулуу хаанаас авсан. Улаан будаг хэн өгсөн. Та нарыг хэн явуулсан” зэргээр нэмэлт асуулт тавьж байсан.

-Долдугаар сарын 1-ний дараа хүний эрх ярьсан иргэд хоригдож байсан. Энэ тохиолдолд хүний эрхийг хамгаалдаг байгууллагууд хүчин мөхөсдөөд байх шиг санагддаг?

-Хүний эрхийг хэн ч ярьж чадахгүй байна. Ярьсан нэгнийг нь хорьж цагдана. Жишээлбэл,Г.Арслан, Г.Баасан, н.Саруул гээд бүгдийг нь хорьсон. Нэгддээс зөвшилцөл гарч ирдэг. Сонгуулийн хуулийг хоёр нам хийдэггүй л байхгүй юу. Ардчилсан нам дэмжигчидтэй харин МАН бол гишүүдтэй. Ардчилсан нам тэр чигээрээ дампуурчихаагүй байгаа. Ард түмэнтэйгээ нэгдэж дуу хоолойгоо хүргэх цаг болжээ.

-Сүүлийн үед долдугаар сарын 1-ний үймээн самуунтай холбоотой хэргүүд дахин сөхөгдөж эхэллээ. Танай байгууллага хүний эрхийг хамгаалах чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулдаг. Үүнд ямар байр суурьтай хандаж байгаа вэ?

-Долдугаар сарын 1-ний хэргээс болж таван хүн нас барж, арав гаруй хүн шархадсан байдаг. Гэтэл тав биш зургаан хүн нас барчихлаа. Энийг жагсагчид нас барсан, цагдаа хүн биш гэж ойлгож болохгүй. Цагдаа ч хүн. Цагдаа нар ард түмнийг хүчээр бороохойдоогүй. Аргагүйн эрхэнд хүч хэрэглэсэн. Энэ бүхний цаана увайгүй улс төрчид байгаа. Бид цагдаа нарыг эрхийнхээ төлөө тэмцээч гэж уриалмаар байна. Болохгүй бол ажлаасаа халагд. Та нар авсан гэмтлээсээ болоод хэдэн жилийн дараа өнхрөөд өгвөл яана. Гэмтэл гэдэг аюултай. Би гайгүй ээ гээд сарын цалингаа аваад явж байсан цагдаа нас барчихлаа. Энэ мэтчилэн асуудал хүндэрч байна. Тийм болохоор цагдаа нартай нэгдэж тэмцэх хэрэгтэй. Нэг нь формын хувцас өмссөн, нөгөөх нь ард хүмүүс. Бугд л адилхан Монгол Улсын Үндсэн хуульд зааснаар амьд явах эрхтэй. Бид төрийн муугаас болж хоорондоо хагарч болохгүй. Харин хүний амийг буудаж хөнөөсөн цагдаа нарын асуудал бол тусдаа зүйл. Тэд сэжигтнээр татагдаад байгаа. Хэн буудсан, хэний буунаас ямар хонгио гарсныг тогтоосон байдаг. Ард түмнээ чулуу шидэж, цонх хагаллаа гэж хориод ялыг нь эдлүүлж байгаа. Харин цагдаа нараа хүн буудсан гээд шалгаж байна. Энэ нь ард түмэн цагдаа хоёрыг хагаралдуулж байгаа хэрэг юм.Энгийн иргэн хэрэг хийхэд ял хүлээдэг. Харин төрд байгаа луйварчид ял хүлээхгүй байгаа нь учир дутагдалтай. Төр буу шагайж байхад ард түмэн чулуу барихгүй өөр юу барих юм.

-Үймээний хэрэгт холбогдон ял эдлэж байгаа хүүхдүүдийн асуудал яаж шийдэгдэх бол?

-Тухайн үед Эрүүгийн хуулийн 145,147,179 гэсэн зүйл ангиар ялласан байдаг. Үүнд “Чи хулгай хийсэн, дээрэм хийсэн, уриалан дуудсан” гэсэн зүйл ангиуд багтана. Гэтэл хулгай хийсэн гэдэг нь газар хэвтэж байсан шокаладыг авч идсэн, намын байр руу хүүхдүүдийг цагдаа нар оруулчихаад гарахад нь “чи хулгай хийсэн” гээд барьж авсан байх жишээтэй. Цагдаагийнхан “Ийшээ орж болохгүй ээ” гээд оруулаагүй бол тийм зүйл болохгүй. Нэг үгээр хэлбэл, цагдаа нар Монгол Улсын нэрийн өмнөөс ажилласан гэдэг ч үнэндээ МАН-ын өмнөөс л ажилласан хэрэг. Өнөөдрийн байдлаар есөн хүүхэд ямар ч үндэслэлгүйгээр хэлмэгдсэн байгаа. Тухайн үед 15-17 насны хүүхдүүд байсан. Одоо бол насанд хүрсэн л дээ. Гэхдээ бид насанд хүрээгүй байх үеэр нь асуудлыг авч Спортын төв ордны тэр хавиар машин хөмрүүлж, шатаагаад явж байсан. Онц байдал зарласан үед танхайраад явсан хүмүүс хэн байв. Иргэдийг танхайчууд болгон харагдуулах гэсэн оролдлого юм.

-Хар машинтай хүмүүс иргэд рүү буудсан, цагдаагийн машин биш гээд л янз бүрийн яриа байдаг. Энэ тал дээр?

-Одоохондоо тэр бол нууц. Эзэн нь тодорхой байгаа. Хүмүүс янз бүрээр ярьдаг. Хар өнгөтэй, хурц гэрэлтэй байна уу гэдэг нь асуудал биш. Тухайн үед Эргүүл хамгаалалтын газрын дарга Ш.Батсүх гэдэг нөхөр тусгай тасгийн цагдаа нарт буу өгч гаргахдаа ямар унаагаар яв гэсэн, эмч нь хэн байх ёстой, хэдэн буу авсан гэдгээ тэмдэглэсэн байх ёстой. Тэр нь тодорхой бус байдаг.

-Үймээнд холбогдсон иргэдийн шүүх хурал шударга бус явагдсан гэлцдэг. Та шүүх хурал д оролцож байсан хүний хувьд юу хэлэх вэ?

-Шүүх хурлыг авч үзвэл намын байранд гал тавьсан гэх нэг ч хүн байдаггүй юм. “Чи Энэ галыг тавьсан болохоор ийм ял өглөө” гэж хэлээгүй. “Чи тэнд байсан учраас гал тавьсан байх учиртай” хэмээн ял ногдуулж байсан. Гэтэл машин шатаасан, хөмөрсөн хүнийг яллаагүй байгаа нь хачирхалтай санагддаг.

-Долдугаар сарын 1-ний хэргээс болж хохирогчид бий болсон. Нас барсан болон бэртэж, гэмтсэн хүмүүсийн ар гэр, намын байрны түрээслэгчид гээд нэлээд хохирогч байгаа. Гэтэл “Би машинаа шатаалгачихлаа” гэж хэн ч гарч ирээгүй?

-Би өнгөрсөн аравдугаар сард төрийн буруутай үйл ажиллагаанаас болж хохирсон иргэдийн эрх ашгийг хамгаалах үүднээс Хохирогчдын холбоо байгуулсан юм. Манай холбоонд олон хүн ханддаг. Тухайлбал, МАХН-ын төв байр шатсаны хохирол нь 11 тэрбум төгрөг болсон. Гэтэл намын байрны өмнө хоёр, шөнө 4-5 машин шатсан байдаг. Энэ машины эзэд нөхөн төлбөрөө авъя гэж гарч ирээгүй. Шатсан машинуудаас хоёр нь асуудалтай байгаа. Учир нь хоёр машинаас их хэмжээний мөнгө гарч ирсэн. Дутуу шатсан мөнгийг прокурорт шалгаж байх учиртай. Гэтэл өнөөдрийг болтол шалгахгүй байна. Зургаан машин эгнээд зогсч байхад гурвыг нь шатааж байх жишээтэй. Шатаах гэж байсан юм бол бүгдийг нь л шатаана биз дээ. Үймээн самууны дараа намын байр руу орж үзсэн л дээ. Гэтэл гурван давхарт гарсан гал яаж таван давхарт гарсан байх вэ. Дөрвөн давхар нь бараг шатаагүй байсан. Гурван давхраас дээш гал яаж гарсныг шалгах учиртай.

-Нас барсан таван хүний нэг нь намын байранд угаартсан байдаг. Ар гэрийнхний нь яриагаар бол бусдын гарт амиа алдсан гэлцдэг?

-Намын байранд нас барсан Н.Ганбаатар угаартаж үхээгүй. Хүн ямар нөхцөлд угаартдаг юм гэхээр унтаж байхдаа болон хүний эрхэнд өөрийгөө хамгаалах боломжгүй үедээ угаартна. Бусад үед амь авар гээд орилно биз дээ. Ар гэрийнхэн нь “Цагдаа нар талийгаачийг паарнаас гавалсан” гэж хэлдэг. Н.Ганбаатар бол угаартаж Н.Ганбаатар бол угаартаж үхсэн. Шалтгаан нь согтуу байсан гэж шүүх дүгнэж гаргасан. Хэрвээ талийгаач сог­туу байсан юм бол гадаа зогсоод үгээ хэлж чадахгүй шүү дээ. Талийгаачийн тархи нь цөмөрсөн байсныг гэрийнхэн нь хэлж байсан. Харин бусад талийгаачид бол жагсаал цуглаанд оролцоогүй иргэд. Жагсаалыг харж зогсоод, ажлаа тарж яваад амиа алдсан байдаг. Саяхан О.Магнай долдугаар са­рын 1-нд үүрэгт ажлаа намын хаалт байдлаар хийсэн 13 хүний нэрийг Америк болон Европын холбооны оронд илгээсэн байгаа. Энэ хүмүүсийн нэрийг О.Магнай гаргаагүй. Иргэдийн судалгаанаас үндэслэн гаргасан юм.

-Үймээнд оролцсон иргэдэд чулуу зөөвөрлөж өгсөн гэх асуудал яригддаг?

-Үнэндээ бол Б.Жаргалсайханыг чулуу зөөвөрлөсөн гэж ярьдаг. Гэхдээ чулуу шидье гэвэл хаанаас л бол хаанаас олдоно. Мөн МАХН-ынхан ч бас холбоотой гэлцдэг. Энэ бүгдийг 0:0 болгохын тулд нууцалсан байгаа..

-Хохирсон иргэдэд төрөөс мөнгөн тэттэмж олгосон. Энэ нь иргэдийг хуурах төдий зүйл болоод өнгөрлөө?

-Нас барсан хүмүүсийн ар гэрийнхэнд мөнгөн тэтгэмж өгсөн. Харин цагдаа нарт цалинг нь өгсөн байгаа. Цалин өгнө гэдэг гал унтраасан хэрэг. Өгөөгүй байсан бол цагдаа нар жагсаал хийх байсан шүү дээ. Хөөрхийс цалингаараа юу хийх билээ. Гурил будаагаа аваад л дуусна. Эмчилгээний зардалд ч хүрэхгүй. Хохирсон цагдаа нартай хамтарч ажиллах бодолтой байна. Харин хүн буудсан хүмүүс яллагдах учир­тай. Цагдаа нарын өмгөөлөгч нь хангалтгүй байгаа. Бас хэн нэгний захиалгаар яавал цагдаа нарыг хүн алсан болгох вэ гэсэн даалгавартай ажиллаж байна. Тэд хүн буудсан нь бас тушаал биелүүлсэн нь үнэн. Хэргээ үнэн зөвөөр нь хүлээгээд гараад ирээч гэж хэлмээр байна. Прокурор н.Алтанхуяг, Н.Сагсай нар “Цагдаа хүн буудсан нь тодорхой, гэхдээ хэнийг оносон нь тодорхой бус” гэх үндэслэлээр хэргийг хаасан. Үүний цаана цагдаа нар “хүн буудсанаа хүлээсэн” гэх утга гарч ирнэ. Гэтэл одоо байцаагдаж байгаа цагдаа нар үнэнээ хүлээх гэхээр мэдүүлэг нь зөрчих гээд хэцүү байдалд орчихсон.

-Одоогийн байдлаар үймээний хэргээр хэдэн хүн ял эдэлж байгаа бол. Өршөөлийн хуульд хамрагдах боломж бий болов уу?

-Үүнийг нууцалдаг юм билээ. Тухайн үед бөөнөөрөө хоригдож байхад нь очиж уулздаг байсан. Хүний эрхийн өмгөөлөгч н.Цэнд-Аюуш гэдэг хүн их тус болсон. Хэн гэдэг хүн ямар орчинд яаж байцаагдаж байна гээд бүх л асуудлыг нь авч хэлэлцдэг. Гэтэл зарим өмгөөлөгч мөнгө харж ажилласан. Би гурван шүүх хуралд ажиглагч байдлаар оролцсон. Шүүх хурал дарангуйлалд явагддаг юм билээ. Шүүхийн гадна ээж нар нь эсэргүүцэж, уйлж унжиж байхад шүүгч нь өмгөөлөгч рүү “Чи уриалан дуудаад байгаа юм биш биз” гэж дарангуйлж байсан. Нэг жишээ хэлье л дээ. “За Галаа чи цагдааг зодсон байна” гээд зураг харуулсан. Тэр зурагт бороохой барьсан цагдаагийн өмнөөс биеэ хамгаалах гээд гараа өргөсөн Галаа зогсч байсан. Хэн нь хэнийгээ зодсон нь тодорхой бус. Тэгээд яллаад явуулсан. Өнөөдөр шүүхийг толгойлосон бүх шүүгч нар хариуцлага хүлээх учиртай. Бид шударга ёсны төлөө тэмцэх болно. Өршөөлийн хуулийг ярихаа больсон. Чи хэрэг хийсэн гээд ялласан, нөгөөх нь хэрэгтэн юм чинь гээд өршөөсөн. Энэ бол буруу үзэл бодол. Өршөөл ярихаасаа илүү цагаатгал ярих учиртай. Бүүр болохгүй бол хэлмэгдсэн 5-6 хүүхдийг гаргаж авна. Тэд хэрэг хийгээгүй учир бид цагаатгах ёстой. Тухайнүед Н.Энхбаяр “Хэн хэлмэгдэнэ тэр цагаадах ёстой” гэж хэлсэн. Би дотроо “Онц байдал зарласан хүн ингэж хэлнэ гэхээр Энэ асуудал маш чухал зүйл байна” гэдгийг ойлгосон. Үүнд МАН-ын энгийн гишүүд дэмжигчдийг буруутгаж болохгүй. Үймээн самууны эх үүсвэрийг тавьсан улс төрийн хүчнээс татгалзах ёстой байсан. Ардчилсан намынхан “Бид өөрсдийгөө дэмжсэн залуусыг шоронд хийчихлээ” гэдгээ мэдэж байгаа. Даанч дуугарах эрхгүй болчихсон.

-Төрийн болон иргэний нийгмийн байгууллагууд нэгдэх тухай яригдаж эхэллээ. Энэ тал дээр ямар байр суурьтай хандаж байна вэ. Зөв шийдэл мөн үү?

-Нэгдэх нь зүйтэй. Орилоод чарлаад байх нь гол биш. Долдугаар сарын 1-нээс хойш чимээгүй байсан нөхдүүд одоо гэнэт орилоод байх хэрэггүй.

-Ард түмэнтэйгээ амь нэг байна гэсэн ерөнхийлөгч өнөөдөр юу хийж байна вэ. Тэрбээр долдугаар сарын 1-ний өдөр талбай дээр иргэдтэй уулзаж байсан шүү дээ?

-Ерөнхийлөгчийн зөвлөхтэй уулзаж байсан. Ардчилсан нийгэмд амьдарч байж бид яагаад хөшөө босгож болохгүй юм вэ гэдэг асуудлаар хандсан. Тэрнээс биш та долдугаар сарын 1-ний өдөр тэгж дуугарч байсан гэж асуугаагүй. Тэгж асуух цаг нь арай болоогүй. Бид тэвчээртэй хүлээж байгаа. Ерөнхийлөгчийн хэлж, ярьж байсан үг бий. Гэтэл өнөөдөр ерөнхийлөгч долдугаар сарын 1-ний асуудлыг яаж хүлээж авах нь гэдэг нэг асуулт юм. Өнгөрсөн долоо хоногт томилосон. Эргээд л хуучин хүмүүсийг гаргаад ирлээ. Эрүүл нийгэм бол хараат бус байдаг. Шүүх цэгцрээд ирвэл тогтолцоо сайжирна. Хөшөө босгох газар маргаантай байгаа. Албан ёсоор өгсөн газар нь эзэнтэй гэсэн.

-Долдугаар сарын 1-ний хэлэлцүүлэг болсон. Хэлэлцүүлэг ямар ч үр дүнд хүрээгүй юм шиг санагддаг?

-Тэр хэлэлцүүлэгт манай холбооны зүгээс тэнцүүгийн тэмдгийн ард юу ч байхгүй гэсэн байр суурьтай ханддаг.

-Үймээн самууныг шүүх зорилгоор Засгийн газраас ажлын хэсэг томилогдсон. Тэд юу хийв?

-Ажлын дүгнэлт гарсан байдаг. Хүн буудсан болон хэлмэгдсэн хүмүүсийн асуудлыг хянан шалгасан байгаа. Гэтэл үр дүн муутай. Х.Тэмүүжин гишүүн хэлмэгдэлт болсон гэдгийг гаргаж ирсэн нь сайшаалтай. Гэхдээ шүүгч, прокурор хэрхэн ажилласныг гаргаж ирээгүй. Шүүх хуралд оролцож байгаа хүүхдүүд бүтән өдрийн турш дарангуйлалд байсан. Шүүгч нар өөрсдөө цай, кофе зөөж уулгаад, гэтэл хүүхдүүд бие засах ч эрхгүй байсан. Хүүхдүүдийн өмгөөлөгч үг хэлэх гэхээр “Битгий хүүхдийн эрх яриад бай. Чиний эрх мэддэг чинь тэндээ л байгаа биз” гэдэг. Шүүх хурал тарсаны дараа бяцхан долдугаар сарын нэгэн болж байсан. Шүүхийн шийдвэрийг эсэргүүцсэн иргэдийг тараахын тулд цагдаа нарыг дуудсан. Маргааш нь шүүгчийн эрх чөлөөнд халдсан гэх үндэслэлээр хоёр ээжид хариуцлага тооцсон. Үндэслэл нь хүүхдийнхээ төлөө уйлсан гэж байгаа юм. Нэг ээжийг нь 10 мянган төгрөгөөр торгосон байдаг. Эх хүн хүүхдийнхээтөлөө уйлах эрхгүй болчихно гэдэг юу гэсэн үг вэ. 230 гаруй иргэдийг хараад байхад ядуу айлын хүүхдүүд. Тохиолдлоор тэгж таарна гэж байхгүй. Хохирсон иргэд хэлэхдээ “Мөнгөтэй, танил талтай нь суллагдаад гарчихдаг” гэж байсан.

-Үймээнээс болж олон иргэн эрүүл мэндээрээ хохирсон байдаг. Тэр дундаа насанд хүрээгүй хоёр хүүхэд эмчлэгдсэн байгаа. Ар гэрийнхэнтэй нь уулзсан уу?

-Хүүхдүүдийн аавтай уулзаж байсан. Ерөнхийлөгчийн зөвлөх Н.Оюунгэрэл эдгээр хүүхдүүдийг гадаадад эмчлүүлэх ажлыг гүйцэтгэсэн. Гэтэл хүндрэлтэй зүйл их гарсан. Мөнгө нь хүрэлцээгүй гэсэн. Тэд хувиасаа мөнгө гаргаад эмчлүүлэлтэй биш. Тэгвэл асуудал үүснэ биз дээ. Яагаад мөнгө гаргав, ямар учиртай юм гээд л. Энэ хоёр хүүхдээс гадна биед нь сум орсон хүн бий.

-Гэмтэл авсан хэрнээ нуугдаад байгаа иргэд бий?

-Байлгүй яах вэ. Миний мэдэх дөрвөн залуу байгаа. Нэг нь таньдаг эмчээрээ сумаа авахуулсан. Тэд өөрсдийнхөө нэрийг хэлээд ил гарахаас айдаг. Хэрэв ардчилал ялаад хэлмэгдсэн хүмүүсийг цагаатгавал ил гарч ирэх магадлалтай. Үүнээс гадна шархадсан иргэдийг эмчилсэн гэх эмнэлгийн эмч, сувилагч ор сураггүй байгаа биз дээ. Мөн О.Магнайг буруутгаад байсан малгай өмссөн нөхөр хаана байна. Тэд ил гарч чадахгүй л байна шүү дээ. Үүнийг бид нийгмийн өмнө ил болгохын тулд нэгдэх ёстой.

А. Лхагважав Эх сурвалж: “Нийгмийн толь”