Монголын театрын урлагийг үндэслэн, унаган авьяасаараа урлагт хүчин зүтгэхдээ алтан

үеийнхэн мэргэжилтэй боловсон хүчин бэлтгэхийг хүсэж байсан нь лавтай биз ээ. Эх орондоо бэлтгэгдэж, агуу авьяастнуудын нөмөр нөөлөгт хүмүүжсэн залуу уран бүтээлчид XX зууны театрт гарцаагүй хэрэгтэй байсан юм.

Тийм ч учраас Улсын багшийн дээд сургуулийн дэргэд кино жүжигчний ангийг анх нээж, орон даяар авьяаслаг залуусыг эрж сурсаар 22-23 хүнийг сонгон нэг анги бүрдүүлсэн гэдэг. Дотоодод бэлтгэгдсэн анхны мэргэжлийн жүжигчдийн нэг, ардын жүжигчин Д.Мэндбаярыг “Ардын цэнгэлдэх-80”-ын хойморт урилаа.

“Отелло” жүжгийн Дездемон, “Гарваа” жүжгийн Гарваа, “Эдлэх ёсгүй эрх” телевизийн жүжгийн Бадамлянхуа хатан, “Мандухай цэцэн хатан” уран сайхны киноны Юнгэн хатан зэрэг олон сайхан дүрээрээ ард түмнийхээ зүрх сэтгэлд хоногшин өдгөө хүртэл уран бүтээлээ туурвиж, судалгаа шинжилгээ хийн, хойч үеэ бэлтгэж яваа энэ эрхэм хүн ангийнхнаа ийн дурсаж байна.

-Танай ангийнхан Ул сын төв театр хоёр хувааг дан, Драмын театр өрх тусгаарласан тэр жил төг ссөн. Нэг ангид хэдүүл сурч, хэдэн жүжигчин төгсөж байв?

-1963 онд 20-иулаа буюу 10 эмэгтэй, 10 эрэгтэй кино жү- жигчний ангийг төг сөж байлаа. Монголын соёл урлаг, тэр дундаа театрт дээд боловсролтой анхны жүжигчин болж хөл тавьсандаа баяртай бай даг. Манай ангийнхны улбаагаар өнөө хүртэл мэргэжлийн боловс он хүчнээ дотооддоо бэлтгэж байна. Бид 1963-1993 онд Монголын театрын бүх уран бүтээлийг нуруундаа үүрч явсан.

Энэ үүргээ ч амжилттай биелүүлсэн. Манай ангийнхан цөм Монгол Улсын соё- лын тэргүүний ажилтан болсон. Бид ний дунд манай театрын даргаар олон жил ажилласан эрдэмтэн, доктор Б.Зориг, “Нүгэл буян” киноны ламын дүрээр үзэгч - дийн танил болсон, гавьяат жү- жигчин Ж.Бужгар, ардын жү жигчин Лхамхүү, гавьяат жүжиг чин Мягмар, Сэлэнгэ нарын ал дарт ан бий. Эзэмшсэн мэр гэж лийнхээ үр дүнг үзэж, ажил лаж байсан байгууллагынхаа нүүр царай болсон уран бүтээлчид. Нэг хэсэг нь хөдөө орон нутгийн театрт ч ажилласан

-Та нарыг сургууль төгсөхөөс өмнө театрт гадаадад сур гууль төгссөн уран бүтээлч ажил лаж байгаагүй юм уу?

-Үгүй ээ. “Алтан үеийнхэн” буюу Н.Цэгмид, Гомбосүрэн, Жиг мэд дорж, Лоовой, Хандсүрэн на рыг 50-иад настай байх үед нь бид төг сөж, театрт ирж байлаа. Тийм ч учраас театрын бүх жүжгийн залуучуудын дүр бидэнд ногд сон. Алтан үеийнхнийхээ хүү- хэд, дүү, хайртай хүн нь болж хамтран тоглож байв. Манай ахмад жүжигчид байгалиас заяасан гайхамшигтай авьяастай байсан учраас 1931 оноос биднийг төгсөж ирэх хүртэл театрын уран бүтээлийн ачааны хүндийг үүрч явсан.

-Тухайн үед дээд сургуульд хэдэн жил сурч, төгссөн бэ. Та нарт ямар багш нар хичээл зааж байв?

-Дөрвөн жил сурч, төгссөн. Ардын жүжигчин Н.Цэгмид гуай болон Буриадаас ирсэн Клара ангийн багш бай лаа. Тайзны ярианы багшаар Гом босүрэн гуай ажиллаж, кино урла гийн талаарх хичээлийг Дорж палам гуай зааж байлаа. Теат рын түүхийг Оюун багш заах жи шээтэй. Төгссөнөөсөө хойш ч тэдэн тэй олон арван жил хамтран ажил - лаж, үргэлж суралцаж ирсэн. Ахмадуудын хормойноос зүүг дэж, хамтран ажиллаж байсан уч раас бид азтай.

-Театрын залуу жүжигчдийг ахмадууд нэг нэгээр нь даан авч шавь болгодог байсан гэж дуулсан.

-Тийм ээ. Хандсүрэн гуай намайг дааж авсан. Түү нээс гадна Ичинхорлоо, Гомбосүрэн, Оюун гуай на р театрт оч сон өдрөөс бидэнд зааж сур гаж байлаа. Ардын жү жиг чин, зохиолч, орчуулагч, най руу лагч, театрын уран сайхны удирдагч Оюун гуайн удирдлага дор, тэр хүний урын сангийн бодлогоор бидний ур чад вар маш хурдан дээшилсэн. Үндэсний жүжгийн зохиол байхг үй үед дэлхийн сонгодгуудыг тайзнаа амилуулахаар болж, жү жигчдээ байнгын ажилтай байл гасан.

Отелло”, “Лир ван”, “Гамлет” зэрэг жүжгээр залуу, ахмад жүжигчдийг холбож, хүчийг нь сорьсон. Бидэнд ахадсан жүжгийг тавьж, тэр зэрэгт хүргэхийн төлөө зааж сургасан учраас бид азтай. Манай ангийнхнаас Лхамхүү, Бужгар, Бад рах, Нарантуяа бид тав анх театрт томилолтоор ирсэн юм. 2-3 жилийн дараа Хүүхдийн театр болон киноноос Сэлэнгэ, Батсүх нар шилжиж ирсэн.

-Хамгийн анх тайзнаа ямар жүжигт тоглож байв?

-Хамгийн азтай нь бид сургууль төгсөхдөө Алексей Парисын зо хиол “Хоёр эх” буюу “Афродит” жүжгээр дипломоо хамгаалж, би 16 настай Кейт охины дүрд тоглосон. Театрынхан тэр жүжгийг үзээд биднийг төдийгүй жүж гийг тоглуулж байв. Аав, ээжийн дүрд тоглож байсан оюутнуудын оронд ахмадуудыг тоглуулаад энэ жүжгийг театрын тайзнаа амилуулсан учраас би анхнаасаа л гол дүрд тоглосон хэрэг.

Хар эхэд Цэвээнжав, цагаан эхэд Хандсүрэн гуай тог лож байсан. Үүнээс гадна энэ жү жигт тог лосныхоо дараа буюу 1963 оны найм дугаар сард бри га даар явлаа. Тухайн үед “Энэ хүүхнүүд үү” киноны зохио лоор театрт “Итгэж болно” гэдэг жүжиг тоглодог байсан юм.

“Итгэж болно”, “Арвай хээ рийн талд” жүжигт нарийн бичгийн дарга, найз охины дүрд тоглож хөдөө орон нут гаар явахдаа ахмадуудаа хэрхэн ажиллаж, уран бүтээлээ үзэгчдэд хүргэж байгаагаас суралцсан. Нэг сар орчим бригадаар явж ирээд Ч.Чимидийн “Яндангийн дуу” жүж гийн Ба дам би чээчийн дүрд тоглосон. Тэр цагаас хойш театр, кино, телевизийн дэл гэц болон клипийг оруулаад 200- гаад дүр бүтээжээ.

Гэнэн хонгор, томоогүй, эрх дураараа охин, анхны хайр дурлалтайгаа учирсан бүсгүй, амьдрал үзэж төлөвшсөн гэрийн эзэгтэй, эх орон, нийгмийнхээ төлөө тэмцэж буй улстөрч, хувьсгалч эмэгтэй, ээж, эмээгийн гээд олон дүр бүтээсэн дээ. Эмээгийн дүрийг хүмүүс нэг их анзаардаггүй ч эмээ гэдэг гэр бүлд ямар их үүрэгтэй гээч. Бүгдийг нь нэгэн дор цуглуулдаг хүчтэн шүү дээ. Ажлаа хийж явахад үр хүүхдийг минь эмээ нар л өсгөнө. Одоо ихэвчлэн тэр сайхан эмээ нарын дүрд л тоглож байна даа.

Нас насны онцлогтой, бүх сайхан дүрд тоглосондоо баяртай явдаг. Тэр тусмаа би наймдугаар ангиа төгсөөд, есдүгээр ангид 3-4-хөн хоног суугаад л кино жүжигчний ангид орсон хүн. Хүмүүс аравдугаар анги төгсөөд их сургуульд ордог байхад, би тийм л азтай байж.

Манай ангиас Зоригоо, Бадрах бид гурав, нөгөө ангиас Батсүх, их сургуулийн хятад хэлний ангиас Бужгар, англи хэлний ангиас Хайнзан, Лхамхүү гээд харилцан адилгүй насны 20 хүн кино жүжигчний анги төгссөн юм.

-Наймдугаар анги төгсөөд л дээд сургуульд орсон гэхээр их том алхсан байна шүү. Хэрхэн ийм аз тохиов?

-18, дөрөвдүгээр дунд сургууль хоёр салах үед би 18 дугаар сургуульдаа үлдсэн юм. Би төмөр замын тосгоны хүүхэд шүү дээ. Төмөр зам хөндлөн гарч, сургуульдаа оччихоод, эргээд гэртээ ирдэг байлаа.

Тухайн үед үндэсний мэргэжлийн жүжигчин бэлтгэх анхны анги нээхийн тулд нэлээд том ажил өрнүүлж, орон даяар шалгаруулалт явуулсан юм билээ. Яг тэр зорилгоор Н.Цэгмид, Гомбосүрэн, буриад багш Клара нар манай сургуульд ирээд анги бүрээр орж хүүхдүүдийг сонгон авахад нь тэдний хараанд өртсөн хэрэг.

-Дуулуулж, бүжиглүүлж шалгасан уу?

-Хичээлийн дундуур гурван хүн орж ирээд самбарын өмнөөс хойд талын хана хүртэл яваад, бидний дундаас “тэр, тэр бос” гэж заасан. Тэгээд ийм учиртай анги нээх гэж байгаа та нар сонирхож байвал шалгалт өгөөрэй гэсэн. Хичээл тарсны дараа захирал дуудаад Дуурийн театрт очоорой гэлээ.

Би тэр үед дуурь гэж урлаг байдгийг ч мэддэггүй байсан. Дуу, бүжиг, хөгжмөөр л урлагийг төсөөлж байсан хүн энэ ангид ороод драм гэж тусдаа зүйл болохыг мэдсэн. Би аавтайгаа өссөн л дөө. Төмөр замын тосгоноос тө дий хол явж үзээгүй учраас Дуурийн театр руу хэрхэн очи хоо ч мэдэхгүй. Бусад маань на дад “Төмөр замаас автобусанд суугаад Ленин клуб гэж газар буугаад хойшоо харахаар ягаан өнгөтэй байшин байгаа” гэж зааж өгсөн.

Яваад очтол Э.Оюун багш нарын гурван хүн суучихсан хүүхэд, залуусаас янз бүрийн юм асуугаад л сонсгоод, бүжиглүүлж байв. Би угаасаа бүжиглэх дуртай байсан учраас их сайн бүжиглэсэн шиг байгаа юм. Дараа нь дуул гэлээ. Уг нь долдугаар анги хүртлээ концертод дуулдаг бай сан ч нэг удаа ангийн маань хүүхэд “Та заримдаа их дээшээ дуугарах юм аа” гэснээс болоод дуулахаа болиод, хоолойгоо хураачихсан юм. Шалгаж байсан хүмүүст “Би дуулж чадахгүй, дуулахгүй” гэж хэлтэл Э.Оюун багш “Уг нь энэ их адтай юм.

Яаж ийгээд дуулуулчих юмсан” гэснээ “Аав чинь тэнд ирчихээд чамайг хайгаад олохгүй байна, чи аавыгаа дуудаач” гэдэг юм байна. Тэгснээ “Тэр цонхны цаагуур өнгөрөөд явчихлаа шүү дээ” гэхээр нь би үнэмшээд “Аав аа” гэж хашгираад уйлчихсан.

Ингээд л намайг энэ ангид элс үүлж авсан даа. Манай ангид харил цан адилгүй насны хүмүүс байсан учраас намын түүхийн шалгалтыг амаар асуусан болоод л авчихсан. Тэнгэр бурхан намайг үүгээр л хоолоо олж иднэ гээд ийм их аз заяасан биз. Одоо тэтгэвэртээ суусан ч тоглох жүжигтээ дуудлагаар оччихоод, бу сад цагт нь кино, телевизийн ажил амжуулаад явж байна.

-Таныг залуу байх үед гол дүрийн төлөөх өрсөлдөөн их байсан уу?

-Бидний үеийн залуусыг театрт ирэх үед хамгийн залуу жү жигчин нь Жамсранжав, Гантөмөр, Цээнямбуу, Жигжид дулам нар байлаа. Тэд биднээс 9-10 насаар ах. Азаар надад дублёрт тоглох зав бай гаагүй. Бүх жүжгийн гол дүрд тоглож байсан. 40 нас хүртлээ олны хэсэгт ч гарч үзээгүй. Нэг бол залуу охинд тоглочихоод, үгүй бол сайхан хүүхэн болчихоод яваад байна шүү дээ. Намайг “Отелло” жүжгийн Дездемонд тоглосноос хойш Сувд, Тунгалаг, Цэрэнпагма гурав энэ дүрийг бүтээж байсан.

-Таны уран бүтээлийн дийлэнх нь драмын жүжгийн дү- рүүд байх. Тэдний дунд эерэг болон эсрэг дүрийн аль нь олон бэ?

-Эерэг буюу зөв талын дүр олон. Хүний зан араншин, үзэл бодлоос л тухайн дүр тодорч гардаг. Тэгэхээр эсрэг дүр гэж хэлж болохгүй л дээ. Ховдог шунал, атаа жөтөөнөөс болоод бусадтай өрсөлдөж, тэрсэлддэг дүр гэвэл “Найрын ширээний ууц”-ын Ханджав, Юнгэн хатан, Бадамлянхуа хатныг хэлж болох юм. Үзэгчид дотно хүлээж авсан учраас тэднийг эсрэг дүр гэж хэлж болохгүй ээ.

-Сонгодог жүжгүүдийн гол дүрийг бүтээхдээ хэрхэн тө- сөөлж, яаж бэлтгэж байв?

-Жүжигчин бүр өөр өөрийн арга барилаар дүрээ амилуулдаг. Гадаад байдлыг дотоод мөн чанартайгаа нэгтгэж байж дүр бүтээх учиртай. “Отелло”-гийн Дез демонд тоглохын тулд би гадаад байдалдаа их анхаарсан. Хүү хэд төрүүлээд удаагүй байсан учраас тарган, гэр хороололд амьдарч байсан учраас нүүрс, үнс үнэртүүлчихсэн, гар нь сайр тай нэгэн байсан. Багагүй хөдөлмөр гаргасны үр дүнд зургаан кг турж, амжилттай тоглоод тухайн жилдээ шилдэг эмэгтэй жү- жигч ний шагнал авдаг юм байна. Дараа нь “Гарваа” жүжгийнхээ Гарваагаар мөн шилдэг уран бүтээл чийн шагнал хүртэж, Э.Оюун баг шийн нэрэмжит анхны шагналыг гардсан.

-Дотооддоо анхны мэргэжлийн жүжигчний ангийг дүүргэсэн уран бүтээлчийн гэр бүл өдгөө ямар ямар жүжигчнээр хүрээгээ тэлэв ээ. Тодруулбал, танай хүүхдүүдээс хэн нь та хоёрын уран бүтээлийг үр гэлжл үүлж байна вэ?

-Бид хоёр гучаа үзээд байна шүү дээ. Том охины маань охин саяхан амаржсан. Үр хүүхдүүдээс минь жүжигчний мэргэжил эзэмш сэн хүн одоогоор алга. Гэх дээ ирээдүйд сайн жү жиг чин гарах магадлалтай. Бид хоёр нэг хүү, хоёр охинтой. Ми ний ганц хүү Гансэрээ “Боловсрол суваг” телевизэд 41 ан гит кино хийж, одоо телевизээр гарч байна. Бэр маань киноных нь продюссерээр ажиллалаа. Охин нь мөн кинонд ач охины дүрд тоглож байна.

Ж.Солонго

onoodor