Тэрээр нас сүүдэр 85 хүрч байна. Циркийн тайзны эхний шонг татаж байхдаа Монголын урлагийг “Дэлхийн энтэй болгоно” хэмээн мөрөөдөж, цэнхэр байшингаа хувийн өмч болоход хүүгээ алдсан мэт харуусч байсан нэгэн.

Түүнийг циркийнхний “аав” гэж нэрлэмээр. Учир нь “Шинэ цирк” төвийн Д.Зоригт, “Циркус Монголиа”-гийн Хадагаа, н.Батболд, “Монгол цирк”, “Нарны цирк”- ийнхэн, алиалагч, гавъяат жүжигчин Д.Батсүх зэрэг энэ урлагт хүчин зүтгэж яваа уран бүтээлч бүхэн түүний шавь.

Мөн түүний гэргий Д.Нина нь тэнцвэрийн төрөлд Монголын номер нэг тамирчин байсан гэдэг. Хүү Ш.Энхбаяр, Ш.Энх-Амгалан нар нь ч циркийн амьдралаар замнаж яваа. Тэд аавынхаа хийдэг шидэх банзны төрлийг нь өвлөн, баяжуулж уран бүтээл хийх болсон. Ач охин Э.Цолмон нь эмээгийнхээ гүйцэтгэдэг тэнцвэрийн төрөл болон уран нугаралтад хүчээ сорьж эхэлжээ.

БИД АРД ТҮМНЭЭ ЦИРКТ ДУРЛУУЛЖ ЧАДСАН

-Таны амьдрал тэр чигээрээ цирктэй холбоотой юм. Энэ урлагтай өнгөрөөсөн он жилийнхээ тухай дурсахгүй юу?
-16 настайдаа циркийн сургуулиа төгсөөд өдийг хүртэл энэ замаар явлаа. Сурагч, оюутан, жүжигчин багш, сургуулийн захирлыг нь хүртэл хийж үзлээ. МУИС-ийн нийгмийн ангид суралцаж байсан ч хаяад циркт орж байсан. Тэр сонголт ч зөв байлаа. Яагаад гэвэл Монголын цирк мандан бадарч байсан юм. Циркийн үзэгчид намайг алгаа тосоод хүлээж авсан. Харин одоо их хэцүү болжээ. Юу ч мэдэхгүй хэдэн хүмүүс байрыг маань булаагаад авчихсан. Би ч яах вэ, энэ урлагийн төлөө зүтгэж яваа залуучуудаа хараад өрөвдөх юм.

-1970-аад онд Монголд циркийн урлаг ид мандаж байсан гэдэг. Та тэдний дунд явсан биз?
-Сайхан байсан. Цирк гэдэг эзэнтэй, байртай, гаргадаг амжилттай, нэр хүндтэй байлаа. 100-гаад жүжигчин хүчин зүтгэдэг. Залуу үеэ бэлтгэдэг сургууль нь чанартай, тэр сургуулийг төгссөн хүн хаана ч гологддоггүй байв. Тэр хэмжээгээрээ орохыг хүссэн хүүхэд олон. Ерөнхийдөө бид ард түмнээ энэ урлагт дурлуулж чадсан юм шүү.

-Та циркийн сургуулийн захирлаар ажиллаж байсан гэдэг. Жүжигчдийг бэлтгэж, тэднийг базаж ажиллахад ямар байв?
-Би гимнастик, акробатын хүн. Дарийн Дамдин, Намхай, Мажигсүрэн, нартай хамтран шидэх банзны төрлийг Монголдоо анх бий болгосон. Шавиар баян хүн дээ. 1972-1995 оны циркийн сургуулийн төгсөгчид бүгд миний “гарын хүүхдүүд”. Тэгээд бодохоор би циркийн эхэн үеийг бичилцэж байсан бол одоо шавь, үр хүүхдүүд маань дараа үеийг нь бий болгох хувьтай байж.

П.Шаравдорж гуайн сэтгэл хөдөлж, нулимс унагалаа. Түүний хүү Ш.Энх-Амгалан нь аавыгаа харж хамт байдаг гэнэ. Тэрээр “Аав маань циркийн талаар ярихаар уйлах гээд байдаг болсон. Жаахан сэтгэлийг нь тайвшруулж байгаад ярь” гэлээ. Бид хоёр хэсэг чимээгүй суусны эцэст яриагаа үргэлжлүүлэв.

ХӨГШИРСӨН Ч СЭТГЭЛ ЗҮРХ ТАЙЗАН ДЭЭРЭЭ...

-Та МУИС-ийн нийгмийн ангийн хувиараа орхиод циркийг сонгосон гэсэн. Тэр үед их сургуулийн хуваарь авна гэдэг амаргүй байсан биз. Цирк таныг юугаараа татсан юм бэ?
-Багаасаа л дуртай байсан. Миний таньдаг хүүхэд циркийн сургуульд сурдаг байсан. Нэг өдөр уулзах гээд очтол шалгалт авч хүүхэд элсүүлж байгаа гэж сонсогдлоо. Тэгээд шууд шалгуулаад тэнцчихсэн. Циркийн сургууль төгсөж, уран бүтээлч болсныхоо дараа ОХУ-д гурван жил гаруй суралцлаа. Ирээд Циркийн сургуулийн захирлаар ажиллах болсон. Энэ урлаг залуу насных учраас тайзнаас бууж, конторт суух шаардлага гарсан даа. Гэсэн ч сэтгэл зүрх мөнх тайзан дээр байлаа.

-Тэр үед шалгуур хэр өндөр байсан юм бол?
-Тэр үед их сайхан байсан. Цирк ёстой цирк шиг байжээ. Сурч, төгсөөд бие хүн болж төлөвшинө. Хүмүүсийн дунд нэр хүндтэй, хамт олон нь сайхан. Ер нь залуу хүнийг ирлэж, дэмжиж тэтгэсэн сайхан ч үе байсан даа.

-Таныг анх циркийн сургуульд захирлаар ирэхэд сургалт, түүний орчин ямар байв?
-Дөнгөж үндэслэж байгаа цэцэг шиг байсан. Мал олонтой. 120-ийн тэндээс хадлан бэлтгэнэ. Намар болохоор хүүхдүүдээ аваад л хадлангийн талбайд очдог байсан. Циркийн сургууль маань 50 гаруй адуу болон хонь, үхэртэй байлаа. Одоо зарагдаад дууссан. Хоосон байшин л үлджээ.

-Таны ярианаас циркийн хувьчлалд сэтгэл дундуур байдаг нь анзаарагдаад байх юм?
-Тийм ээ. Цэнхэр байшиндаа 100 гаруй жүжигчин бужигнадаг байлаа. Их өргөн цирк байлаа. Харин одоо нэг ч хүн алга. Хэрвээ бид тэр эрчээрээ ажилласан бол хэр өндөрт гарах байсныг хэлэхэд хэцүү юм.

Тэрээр “Цирк маань сайхан байлаа, тэр үед сайхан байлаа” гэсэн үгийг бараг хариулт бүрийнхээ өмнө хэлж байсан. П.Шаравдорж гуайнх төмөр замын саарал байранд олон жил амьдарч байгаа. Нэг давхарт болохоор салхинд гарахад ойр амар байдаг гэлээ. Хүүхдүүд нь ээлж ээлжээр аавыгаа асарч, хоол ундыг нь хийж өгнө.

ЯСНЫ ЦИРКЧИН ЯВЛАА

-Циркийн гэр бүл гэдэг утгаараа хүмүүс их сайхан хүлээж авна биз?
-Тийм ээ. Гэргий маань тэнцвэрийн жүжигчин байлаа. Ер нь тэр үед циркийн сургууль төгсөнө гэдэг нэр төрийн хэрэг байсан. Одоогийн хүүхдүүд од гэж их ярьдаг болж. Тэр үеийн “од” нь циркчид байсан. Хүмүүс энд тэнд явж байхад таньдаг юм.

-Таныг тайзны цирк, эстрад гэсэн шинэ төрлийг сэдсэн гэдэг. Энэ талаараа ярихгүй юу?
-Цирк маань өсөж том болоод жижиг байрандаа багтахаа больсон. Тэгээд дахин нэг төрөл бий болгох шаардлага гарлаа. 1984 онд цирк, эстрадын хамтлаг байгуулсан юм. Манай хамтлагт одоогийн “Харанга” хамтлагийн дуучин Ц.Энхманлай, дуучин Р.Оюун-Эрдэнэ, н.Оюунбилэг нар байлаа. Мөн “Харанга”-ын гитарчин Г.Одсүрэн хөгжимчин байсан. Багийнхан маань хөдөө орон нутгаар их явдаг байсан. 1991 оноос тарж, тус тусдаа уран бүтээл хийх болсон.

-Тэр үеийн циркийн бэлтгэл яаж явагддаг байв?
-Циркчид ажилсаг, бүтээлч хүмүүс байдаг. Өглөө эрт босно. Үдийн 03.00 цаг хүртэл бэлтгэлээ хийнэ. Тэгээд түр амсхийгээд тоглолтдоо ордог байсан. Циркт жаахан удаад амжилт гаргаад ирэхээрээ эргээд орхиж болохгүй. Ясны циркчид болдог бичигдээгүй хууль бий. Учир нь циркийн урлагийг хайрласан бол урваж чаддаггүй юм. Би тэдний нэг юм.

Ийнхүү бидний яриа өндөрлөлөө. П.Шаравдорж гуай “Энэ жил Циркийн 70 жилийн ой гээд шавь нар маань их л ажилтай байх шиг байна. Нэг хэсгийн түүхээ баллуулсан ч хүүхдүүд маань хичээгээд гүйгээд байгаад баярлаж байна” хэмээсээр биднийг үдлээ.

Т.Батсайхан