-Жилийн жилд төсвөөс геологийн салбарт хэтэрхий бага мөнгө хуваарилдаг.

 Энэ асуудал дээр таны байр суурийг сонсох гэсэн юм?
-Тийм ээ. Монголын төр геологийн салбарт маш бага мөнгө зарцуулдаг. Уг нь улс нь өөрөө төсвөөсөө мөнгө гаргаад геологийн региональ судалгаа явуулах нь чухал. Энэ судалгаанд зураглал, ашигт малтмалын нөөц тогтоох эрлийн ажил чухал байдаг. Уул уурхайн салбар төсөвт асар их мөнгө оруулдаг. Гэсэн хэр нь төр нь эргээд уул уурхайн салбарт маш бага мөнгө зарцуулдаг.

Тодруулбал уул уурхайн салбараас төсвийн дөрөвний нэгийг бүрдүүлдэг. Гэтэл геологи хайгуулын салбартаа хэдэн жилийн өмнө ганц, хоёрхон тэрбум төгрөг зарцуулдаг байсан. Өнөөдөр төсөвт орж байгаа орлого хэдэн арав дахин нэмэгдсэн. Гэтэл геологийн судалгаанд зарцуулж байгаа мөнгө дөнгөж дөрвөн тэрбум төгрөг л болсон.

-Энэ мөнгө геологийн салбарт хэр хэмжээний мөнгө вэ?
-Ердөө л эхний зураглалд гээд багахан ажилд л зориулагдаад дуусах мөнгө. Одоогоор хайгуулын болон ашиглалтын лиценз олгохгүй байгаа. Тиймээс одоо байгаа хайгуулын болон ашиглалтын лицензтэй ажлаа үргэлжлүүлээд дуусгана.

Одоо байгаа газар нутгаа царцаая гэсэн санаачилгыг Монгол улсын Ерөнхийлөгч гаргасан. Тэгээд энэ санал дэмжигдсэн. Учир нь манай нийт газар нутгийн 16-17 хувьд нь хайгуулын лиценз олгогдсон байдаг юм билээ. Тиймээс бусад орнуудад байдаг геологийн албыг Монголд байгуулах нь зөв гэж бодож байна. Геологийнх нь судалгааг хийдэг байх ёстой. Геологийн үүднээс ч тэр, эдийн засаг ашигт малтмалынхаа бааз суурийг бий болгох талаасаа ч улс нь өөрөө судалгаагаа сайн хийх нь илүү чухал.

Ерөнхий мэдээлэл улсад заавал байх ёстой. Тиймээс бусад талбай дээр улсын төсвөөс дөрвөн тэрбум төгрөг биш хэд дахин илүү мөнгө төсөвлөөд улс нь өөрөө Засгийн газрынхаа шугамаар региональ судалгааг хийх хэрэгтэй. Манай улсад 200 мянгын масштабын зураглал гэж ерөнхий зургаар Монголын газар нутгийг тэр чигээр нь гаргасан байгаа. 50 мянгын зургаар тодорхой хэлж мэдэхгүй байна. Гэхдээ 30 гаруй хувь нь л байх. Ер нь нарийвчилсан байдлаар хийгдээгүй.

-Геологийн хайгуулын хуулийг тусгайлан гаргах ёстой гэж салбарынхан ярьдаг?
-Ерөнхийлөгч санаачлаад Ашигт малтмалын хуулийн төслийг бэлдэж байгаа юм билээ. Ажлын хэсэг нь ч нэлээд сайн ажиллаж байгаа юм шиг санагдсан. Гишүүдэд танилцуулгыг нь хийсэн. Иргэний танхимд ч Мэргэжлийн байгууллага холбогдох албаныхны дунд хэлэлцүүлэг хэд хэдэн удаа явуулсан. Одоо нэмэлт өөрчлөлтүүд нь хийгдээд УИХ-аар хэлэлцүүлэгдэх байх. Яг Геологи хайгуулын хууль гээд батлах ёстой эсэх дээр тэр энэ гэж байр сууриа шууд илэрхийлэх боломжгүй байна. Гэхдээ мэргэжлийн байгууллагууд нь өргөн барихаас өмнө саналаа өгөөд оруулах боломжтой байх гэж бодож байна.

-Уул уурхайгаас орж ирж байгаа мөнгөний тодорхой хувь нь "Хүний хөгжил сан"-руу ордог. Энэ хэр зөв шийдэл гэж боддог вэ?
-Уул уурхайгаас орж ирж байгаа мөнгөний тодорхой хувь нь боловсрол, эрүүл мэнд, нийгмийн даатгал зэрэг байдлаар зарцуулагдах ёстой. Одоо харин бэлэн мөнгө тараагдах асуудал нь явж байгаа. Уг нь хууль нь муу хууль биш. Тиймээс уул уурхайгаас орж ирж байгаа мөнгийг төсвийн нэгдсэн нэг том саванд хийх биш тусгайлан Хүний хөгжлийн сан гэх зэргээр явах нь зөв гэж бодож байгаа.

-Уул уурхайн салбарыг байгаль орчныг сүйтгэж байна гэдэг талаас нь харах хүн олон байна. Та энэ тал дээр ямар бодолтой явдаг вэ?
-Тийм ээ. Ийм ойлголт бий болсон. Тиймээс Уул уурхайгаас орж байгаа ашгаас тодорхой хувийг байгаль орчны нөхөн сэргээлтийн санд заавал цуглуулах ёстой юм. Би хэд хэдэн гишүүнтэй хамтарч энэ асуудлаар хууль боловсруулж байгаа. Хууль эхний төсөл нь бэлэн болсон одоо саналуудаа авч байгаа. Мэргэжлийн байгууллагуудаас санал авч байгаа л даа. Мөн Засгийн газраас санал авна. Ингээд зургадугаар сарын эхээр л өргөн барих болов уу. Наадмаас өмнө хэлэлцүүлээд авчихвал сайн л байна.

-Нөхөн сэргээлтийн асуудлыг шийдвэрлэнэ гэдэг таатай мэдээ байна. Та энэ хуулийнхаа талаар тодруулахгүй юу?
-Монголд сүүлийн 15 жил нөхөн сэргээлт олигтой хийгдэж чадаагүй. Дээр нь социализмын үеэс үлдсэн нөхөн сэргээгдээгүй газрууд байна. Хамгийн наад захын жишээ гэхэд Налайх. Улс нь өөрөө олборлолт хийж байгаад түүнийхээ нөхөн сэргээж чадаагүй хаячихсан. Мөн дээр нь "нинжа" гэж гар аргаар алт олборлогчдын сүйтгэсэн газрууд байна. Тиймээс Ашигт малтмалын нөөцийг ашигласны төлбөр гэж байдаг. Роялтийн төлбөр зэрэг энэ салбараас орж ирэх мөнгөний 1-3 хувь нь байгаль орчны сандаа цуглардаг байх ёстой гэж боддог. Ингээд бодохоор жилдээ 20-30 тэрбум төгрөг цугларах бүрэн боломжтой. Гэхдээ бид яг эцсийн дүнг нь тавьж амжаагүй байна л даа.

Хаягдсан уурхайнуудын нөхөн сэргээлтээс гадна байгаль орчны чиглэлийн ажлуудыг мөн хийж болно. Одоо дөнгөж орж эхлэх гэж байгаа орлогын тодорхой хэсгийг цоожлоод бариад авчихсан нь зөв гэдэг зорилгоор энэ хуулийг боловсруулсан. Уул уурхайн нүүр царайг хүнээр төсөөлвөл халтар царайтай байна. Нөхөн сэргээлтийг хаа хаанаа хаячихсан. Компаниуд нь ч нөхөн сэргээлтээ хийдэггүй. Засаг нь ч хяналтаа тавьж чаддаггүй. Тийм учраас энэ салбарыг иргэд олон нийт буруугаар ойлгоод байдаг. Мэдээж компаниудыг нөхөн сэргээх хариуцлагаас нь чөлөөлж болохгүй. Нөхөн сэргээлгэх ёстой.

-Монголын газар нутгийн хэчнээн хувь нь нөхөн сэргээгдээгүй бол. Тэр талаар нарийн судлагаа харсан уу?
-Байгаль орчны яам, Ашигт малтмалын хэрэг эрхлэх газар хамтраад өнгөрсөн жил сүйтгэгдсэн газрын судалгааг хийсэн юм билээ. Ингээд хаана ямар газар нөхөн сэргээгдээгүй вэ гэсэн судалгаа гарсан байна лээ. 15 аймгийн 560 га газар эвдрэлд орсон байсан. Тэнд нь олборлолт явуулж байсан компаниудын хойноос нь хөөж хариуцлага хүлээлгэх талаар бодох цаг болсон. Мэдээж дээрх газруудад өмнө хэлсэн улсын нөхөн сэргээх учиртай газрууд ч байгаа.

Энэ дашрамд хэлэхэд уурхайн нөхөн сэргээлтийн үүрэгтэй "Mireco" гэж Солонгосын Засгийн газрын байгууллага байдаг юм билээ. Засгийн газар нь зориуд ийм байгууллага байгуулаад Солонгосын хөгжлийн агентлаг "Койка"-тай хамтран уурхайн нөхөн сэргээлтийн лаборатори гэж байгуулсан. Одоо "Койка"-гийн шугамаар Ашигт малтмалын хэрэг эрхлэх газартай хамтарч ирэх гурван жилийн хугацаанд хэр хэмжээний хохирол учирсан бэ гэдэг тайлан дүгнэлт гаргах юм билээ.

-Уул уурхайн салбарыг иргэдэд эерэг талаас нь ойлгуулах ажил учир дутагдалтай байгаа юм шиг санагддаг?
-Олон зуун газар жижиг жижиг уурхай ухахын оронд цөөхөн хэдэн томоохон уурхайнуудыг ажиллуулбал байгаль орчиндоо ч хал багатай, цөөхөн хүн амтай Монголчуудын хувьд ч ажлын байр бий болох боломжтой. Бид Оюутолгой гэж яриад түүнийгээ тойроод тав зургаан жил гацсан. Тавантолгой дээр мөн л таван жил ярьж байна. Стратегийн орд гэж 15 ордыг баталсан байгаа. Эдгээр орд чинь улс орны эдийн засагт нөлөө бүхий ордууд. Тэгэхээр нэг орд дээр таван жил ярьж байна гэхээр нийтдээ 75 жил ярина гэсэн үг үү. Цөөн хэдэн ордоо урагшлуулаад ажиллуулаад явбал 300 сая хүнтэй Индонез биш, гурван сая хүрэхгүй хүнтэй Монгол улс хангалттай ажлын байр бий болгох боломжтой.

Өнөөдөр хүмүүст ажлын байр, орлого чухал байна. Орлого, цалин нь өндөр байж амьдралд нь хүрэлцэнэ. Тэр хэрээр амьдрал нь сайжирна. Өрх гэрийн амьдрал сайжрах хэрээр эдийн засагт ч эерэг нөлөө гарна. Мэдээж өндөр цалин, хангалттай ажлын байр 1,5 сая төгрөгийн бэлэн мөнгөний амлалтаас чухал шүү дээ.

Засаг нь баян байвал улс орон баян болчих юм шиг ойлголт байгаад байна. Тэгэлгүйгээр иргэн баян бол улс баян гэсэн чигээр явах хэрэгтэй.

-Саяхан Монголын геополитийн хэлэлцүүлэг болсон. Энэ үеэр Монголд цөмийн хог хаягдал булна гэсэн мэдээллийн мөрөөр асуудал яригдсан гэсэн та хэлэлцүүлэгт орсон уу?
-Би яг бүтэн сууж чадаагүй. Гэхдээ Ж.Энхсайхан сайд ярьсан байна лээ. Буруу мэдээлэл авч буруу мэдээллийнхээ үндсэн дээр буруу ойлголт авч буруу дүгнэлт хийж дэлхий даяар цацсан юм билээ гэсэн утгатай ярилцлагыг хэвлэлд өгснийг нь уншсан. Ж.Энхсайхан цөмийн зэвсэггүй улс гэж анх санаачилж батлуулсан хүний нэг. Энэ тал дээрээ ч тууштай явдаг. Цөмийн энергийн агентлагаас Монголыг төлөөлдөг элчин сайд. Тийм учраас энэ асуудалд өөрийн байр сууриа илэрхийлж тэр хэлэлцүүлэгт илтгэл тавьсан байх.

-Ногоон намын дарга байсан Басандорж гуай "Цөмийн хог хаягдлыг Монголд булах асуудлыг Ногоон намыг анх санаачилсан" гэсэн мэдээллийг бусад орны Ногоон намд мэдээлсэн гэж сонсогдсон?
-Тийм зүйл байхгүй. Бид юу гэж тийм юм хийх вэ. Ураныг зөвхөн анхны түвшний боловсруулалт болох шар нунтаг хэлбэрээр гаргах уу, эсвэл ингэж гаргахын оронд түлшийг нь үйлдвэрлэсэн дээр үү гэсэн яриа Засгийн газрын түвшинд явж байсан юм билээ. Түүний л андуураад буруу мэдээлэлсэн юм билээ.
 

Г.Туяа

"Геологи уул  уурхайн мэдээ"