хүлээж байгаа нь мэдээж. Зарим нэг нь наадмынхаа бэлтгэлийг аль хэдийнэ базаагаад эхэлж. Хөвсгөл, Булган, Архангай, Өвөрхангай, Төв аймгийн малчид хамгийн тарган малаа сорлож түүвэрлэн ачаад ирцгээсэн байна. Наадмын хонь ямар үнэтэй байгааг сонирхохоор Нисэхийн цагаан хаалганы дэнжийг зорилоо. Өглөө энд хонь, ямаа туусан хүн битүү байжээ. Харин үд дунд бүгд алга болчихсон байв. Учрыг тодруулбал, нийслэлд мал оруулж ирэхийг хориглосон учраас хотоос гаргасан гэнэ. Шалгалт чанга байгаа аж. Тиймээс 22-ын товчооны зүг хөдөллөө. Энд зам хаалттай, мал ч байхгүй байв. Замын цагдаагийн ярьснаар 22-ын товчоон дээр ч мал худалдахыг хоригложээ. Тодруулбал, энэ жилээс эхлэн наадмын хонийг 22-ын товчоон дээр худалдахгүй, "Эмээлт" түүхий эдийн захын орчим төвлөрүүлэх шийдвэр гарсан юм байна. Тийшээ явахын тулд зам хаалттай учраас баруун тийшээ салж шороон замаар хэсэг яваад засмал замтай нийлэв. Товчооноос арваад км явахад хүн малгүй багширч харагдана. Архангай аймгийн Өгийнуураас ирсэн малчинтай уулзлаа. Тэд өглөө иржээ. Товчоон дээр мал заруулахгүй хэмээн нааш нь хөөсөн гэнэ. Малчид арилжаагаа хийгээд завгүй байв.

Хэдэн хором саатахад дөрвөн хонь худалдчихлаа. Эднийх 50-иад малтай ирээд өглөөнөөс хойш талыг нь худалдаад байгаа нь энэ аж. Орой гэхэд бүх малаа дуусгаад нутаг буцах юм байна. Төлөг 50 мянга, шүдлэн эр хонь 75 мянга, сувай эм хонь 95-100 мянга, соёолон эр хонь 120 мянга, тарган ямаа 60-70 мянга, хэр тааруу нь 45 мянган төгрөгийн үнэтэй байв. Зарим газраа тарган эр хонь 140 мянган төгрөг ч хүрчээ. Шатахуун олдохгүй үнэтэй байгаа учраас малын үнэ хямдрахгүй гэж тэд онцлов. Өнгөрсөн жилийн өдийд хамгийн тарган хонь 100 мянган төгрөг хүрч байжээ. Гэхдээ зургадугаар сарын 25 гэхэд хөдөөнөөс хонь, ямаа их орж ирж үнэ нь төдий чинээ хямдраад ирнэ гэж ярьж байлаа. Малчин Батаа "Архангай аймагт ногоо сайн гарч мал цадаад тарган гэж жигтэйхээн. Сайхан зун болж байна. Арваад хоногийн дараа мал улам л таргална. Манайх хамгийн тарган хонио түүвэрлээд ирсэн. Одоо л зарахгүй бол наадам дөхөөд үнэ нь хямдардаг. Тэгээд бусад малчдаас өрсч хэдэн төгрөг цуглуулах санаатай ирсэн юм. Харин 22-ын товчоон дээр мал байлгахгүй гээд хөөж туугаад хэцүү байна. Хүмүүс ч мал байхгүй байна гээд товчоо хүрээд буцаад байгаа сурагтай" гэж ярилаа. Тэд Архангай аймгаас наашаагаа ирэхэд 100 мянган төгрөг дизель түлшинд зарцуулсан гэнэ. Ирж очихын 200 мянган төгрөг хэрэгтэй гэж тооцжээ. Түлш олдохгүй нэг литр нь 2500 төгрөгийн үнэтэй байгаа учраас зардал их гарч байна хэмээв.

Харин Сэлэнгэ аймгаас ирсэн малчин 500 гаруй хонь, ямаатай иржээ. "Эмээлт" дээр ирээд дөрөв хоносон байна. 22-ын товчоон дээр зогсдог байхад өдөрт 50-60 мал худалддаг байсан бол одоо энд 20 гаруй тооны мал худалдаж байгаа гэлээ. Хүмүүст наадмынхаа хонийг Эмээлт рүү явах замаас аваарай гээд сайн заагаад өгөөрэй гэж биднээс гуйлаа. Энд нийтдээ 1200 гаруй мал бэлчиж байв. Хэд хоногоос зам дагуу ч мал байлгахгүй юм байна. Эмээлтэд наадмын мал худалдах хашаа бэлдсэн тул тэнд байршуулах аж. Гэхдээ тэр хашаанд мал тогтохын эцэсгүй жижиг, тэгээд ч хүмүүст харагдахгүй гээд малчид дурамжхан байна лээ.

ХОНЬ ГАРГАХАД ТАВАН МЯНГАН ТӨГРӨГ ТӨЛДӨГ

Малаа гаргаж чадахгүй, гэдэс дотрыг нь цэвэрлэж үзээгүй хүмүүс бий. Бас орон сууцны айлууд гэртээ хонь гаргахад малын баасны үнэр салдаггүй гээд зарим нь худалдаж авсан малаа энд гаргуулчихдаг байна. Мал нядалж өгдөг хүмүүс ч олон аж. Малчдыг дагаж яваад ажлаа олдог. Нэг хонь гаргахад таван мянган төгрөг төлнө. Яарсан иргэд явдаг учраас 20 минутад гялалзуулчихдаг гэж саймширч байна. Ах, эгч, дүүтэйгээ нийлж гэр бүлээрээ зэрэг ажилладаг болохоор шуурхай ажилладаг гэцгээв. Хонио гаргаж гэдсийг нь цэвэрлээд, махыг нь эвдэж хөргөгчинд шууд хийхээр болгоод жижиглээд өгчихнө. Сарын өмнөөс энд мал ачсан машинууд цуварчээ. Төрсөн эхчүүдэд шинэ хонины шөл уулгах, эсвэл гэр бүлээрээ зусланд гарч амрахаар эндээс хонь, ямаагаа аваад явдаг байсан бол одоо наадмын шинэ шөлөө уухаар зорьж ирэх болсон гэж ярилаа.

ГАРАЛ ҮҮСЛИЙН ГЭРЧИЛГЭЭГҮЙ МАЛ ОРУУЛЖ ИРВЭЛ ТОРГОНО

Энд гурван ч цагдаа эргүүлд гарч байв. Цагдаа нар 22-ын точвоо руу мал оруулахгүй байх үүрэгтэй. Наадам дөхөөд ирэхээр 22-ын товчоо дээр мал багталцахгүй болж, замын ачаалал ихэсдэг. Бэлчээр нь ч талхлагдаад авах юмгүй болдог учраас нутгийн иргэд энэ байдлыг цэгцэлж өгөхийг шаарддаг ажээ. Тиймээс Сонгинохайрхан дүүргийн Засаг даргын өнгөрсөн тавдугаар сарын 17-ны 164-р захирамжаар 22-ын товчоон дээр мал заруулахгүй байх шийдвэр гарсан юм байна. Тиймээс гарал үүслийн гэрчилгээгүй мал оруулж ирэх, зөвшөөрөлгүй газар мал худалдвал малыг нь хураан авч, иргэнийг 50 мянга, аж ахуйн нэгжийг 250 мянган төгрөгөөр торгох шийдвэр гарсан байна. Гэхдээ цагдаа нар малчдад сануулга өгч аль болох торгох арга хэмжээг авахгүй байгаа хэмээв. Холоос ирчихсэн малчдад хүндрэлтэй асуудал их байдаг учраас сануулга өгөөд явуулдаг гэлээ. "Эмээлт" хариуцсан цагдаагийн хэсгийн байцаагч ахмад Ш.Амарсайрхан "Нийслэлд мал оруулж ирэхийг зөвшөөрсөн хоёр газар байгаа. Эмээлт захаас гадна, Налайхын түүхий эдийн зах дээр мал оруулж ирэхийг зөвшөөрнө. Үүнээс өөр газар мал оруулж ирвэл торгоно" гэв.

ЧЕНЖҮҮД МАЛ БЭЛЧЭЭДЭГ БОЛСОН

Энд өглөө ченжүүд их ирдэг аж. Малчин Г.Дэлгэр "Өглөө нэг ченжид 500 хонио 40 сая төгрөгөөр худалдсан Одоо цөөхөн юм үлдээд байна" хэмээсэн юм. Ченжүүд авсан малаа нядалж хот руу оруулахаас гадна зарим нь тарга тэвээрэг авуулахаар бэлчээрт гаргадаг гэнэ. Малчин хөлслөөд арваад хоног бэлчээж тарга тэвээрэг авахуулаад дараа нь нядалж зардаг болсон байна. "Энэ уулаар ченжүүдийн мал нэлээд их байгаа" хэмээн цагдаа нар хүртэл андахгүй ярьж байв. Энд мал нядалгааны зургаан газар байдаг. Өдөрт хэдэн мянган малыг дор нь нядлаад хот руу зөөчихдөг аж. Мах, арьс, толгой шийрийг нь салгаад худалдчихдаг. Сүүлийн үед нэхийний үнэ өсч 14 мянган төгрөгт хүрчээ. Одоо хонь ноос ихтэй учраас нэхийний үнэ ч өндөр байгаа аж.

Х.ЦЭНД-АЮУШ

мэдээ