Өр тавин байж бариулсан Дөргөний усан цахилгаан с танц өдгөө Монголын олон нуурын

 экосистемд мөхөл даллаж эхэлснийг БОАЖ-ын сайд та анзаарав уу. Тодруулбал, Чоно харайхын гол дээр барьсан станц хоорондоо усан холбоо бү хий Хар-Ус нуур, Дөргөн нуур, Хар нуур, Айраг, Хяргас нуурын экосистемд сөрг өөр нөлөөлж эхэлснийг дуулгая. Уг станцыг барьж эхлэх үед эхний ээлжинд Далай нуур, Чоно харайхын голын экосистемийн тэнцвэрт харьцаа алдаг дана гэж эрдэмтдийн анхааруулж байсан нь хий хоосон сүрдүүлэг байсангүй.

Таамаг эхнээсээ биелсээр. ...Эрчим хүчний газрынхны тодорхойлсноор ойрын жилүүдэд хэд хэдэн томоохон усан цахилгаан станц барьчихвал дэлхий дахины шинэ хандлага ногоон үзэл баримтлалыг хэрэгж үүлэхэд чухал үүрэг гүйцэтгэх юм гэнэ. Ногоон үзэл баримтлал гэж чухам юу хэлээд байгааг ингэхэд эрчим хүчний салбарынхан маань ойлгодог юм болов уу. Усан цахилгаан станцын тухайд дэлхий дахины чиг хандлага өдгөө хэрхэн өөрчлөгдөж буйг мэдэхгүй байна уу, эсвэл мэдэн будилж сууна уу.

Угаас Монгол орон гадаргын усны нөөцөөр хомс, хуурай, эмзэг эко системтэй, нөхөн төлжиж, ургаж сэргэхдээ удаан байдаг байга лийн тогтоцтой орон. Түүнчлэн монголчуудын амьдралын хэв маягийг Канад, Шинэ Зеланд, Норвеги зэрэг ой, усаар “хахсан” чийглэг уур амьсгалтай улс оронтой харьцуулах аргагүй. Байгалийн энэ нөөцөө эдгээр улс орон усан цахилгаан станц барин ашиглаж байна. Гэхдээ энэ нь тийм ч зөв шийдэл биш гэдгийг тэд ухаарч эхэлсэн.

32 тэрбум төгрөгийн өр ба үзүүлэнгийн ҮНЭЛГЭЭ

Түүх сөхье. 2000 он. Ховд аймгийн Дөргөн сумын нутагт орших Чоно харайхын гол дээр усан цахилгаан станц байгуулах төслийг 2000 онд УИХ-аар батлав. Монголын Засгийн газарт хөнгөлөлттэй зээлээр “Дөрг өн УЦС”-ыг хятадууд барьж, 2008 онд хүлээлгэн өгсөн.

Уг станцын өртөг нь 26.5 сая ам.доллар буюу төгрөгөөр тооцвол 32 орчим тэрбум. Зардлаа ашиглалтад орсноос хойш 10 жилийн дараа нөхөөд, ашигтай ажиллаж эхэлнэ хэмээн тооцсон “Дөргөн УЦС”-ын шид өнөөдрийг хүртэл гараагүйгээр барахгүй дэлхийд данстай эко бүс нутагт заналхийлж эхлэв.

Юун ашигтай ажиллах манатай. 2005 он. Дэлхийн байгаль хамгаалах сан (WWF)-гийн Монгол дахь хөтөлбөрийн газрын шаардлагаар “Дөргөн УЦС” байгуулах төслийн байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын нарийвчилсан үнэлгээг “АлтанЭко” компани хийж, батлуулсан түүхтэй. Уг нь баруун бүс нутгийг цахилгаанаар хангахад УЦС ач холбогдолтой. Гэхдээ байгаль орчинд үзүүлэх сөрөг нөлөө нь үүнээс илүү байв.

Тухайн үед гаргаж байсан эрдэмтдийн дүгнэлтийг нэхэн санъя. “...Чоно харайхад станц барьснаар гол мөрний ай савын тодорхой хэсэг усанд автаж, голын экосистем нуурынх болж өөрчлөгдөнө. Өөрөөр хэлбэл, голын амьтан, ургамлын зүйл нуурынх болж солигдоно гэсэн үг. Энэ явцад амьтан, ургамлын зүйлийн тоо багасч, зарим нь бүрмөсөн устаж үгүй болно.

Хамгийн аюултай нь Чоно харайхын голыг тусгаарлан хоёр хэсэгт хувааснаар зарим төрлийн загас болон усны ёроолын амьтад устана. Энэ нь цаашлаад биологийн олон янз байдал, экосистемд сөргөөр нөлөөлнө” хэмээн дурдсаныг ямар ч тэнэг нь ойлгох биз ээ. Үнэндээ монголчуудын нэг бахархал болсон Чоно харайхын голын экосистем ийнхүү хэсэг хугацаанд эрчим хүч үйлдвэрлэхийн тулд өөрөө аажмаар сүйрэх нь энэ дүгнэлтээс тодорхой харагдаж байв.

Цаашлаад Чоно харайхын гол Монгол орны ширүүн урсгалтай, нэн цэнгэг устай голын данснаас бүрмөс өн хасагдаж ч мэдэх нөхцөл бүрдэхийг зургаан жилийн өмнө мэргэжилтнүүд сануулж байсан юм. Гэвч УЦС-ыг барьсан. Уг нь нарийвчилсан үнэлгээнд тусгасан зөвлөмжийг зааврын дагуу хэрэгжүүлбэл сөрөг нөлөөллийг бага боловч бууруулах учиртай байлаа.

Харамсалтай нь, нарийвчилсан үнэлгээ хийсэн зузаан хавтас үзүүлэнгийн материал төдийгөөс хэтэрсэнгүй. Станцыг барих явцад биологичдын хамгийн их санаа зовж байсан асуудал нь загасны нүүдэл. Олон мянган загас үржлийнхээ үед Чоно харайхын голоор дээш өгсдөг. Тэдэнд явж сурсан ганц л жим бий. Харин энэ гарц 2008 оноос станцын 230 метр урт, 17 метр өндөр далангаар хаагдсан. Голын усыг ингэж далангаар хашихад загасны нүүдлийн горим алдагдахаас гадна олонх нь турбинд цохигдон үхдэг аж.

Түүнчлэн станц барьснаар шинээр үүссэн нуурын эрэг усанд идэгдэж нурдаг учир байнгын булингартай байх болсныг нутгийн малчид баталж байна. Энэ ямар хөнөөлтэйг та мэдэх үү. Усны урсгалын горим ийн алдагдсанаас голын усны дээд бүлээссэн хэсэг нь гүний хүйтэн устай холилдож чадахгүй.

Гүний ус хүчилтөрөгчөөр хомсдож, улмаар амьтан ургамал, усны шавьж хорхой, бичил биетнүүд үхэж эхэлнэ гэсэн үг. Ийм хүчилтөрөгч багатай гүний ус турбинаар дамжин гарахдаа хүчилтөрөгчөөр баяждаггүй тул далангаас доош голын тодорхой хэсгийг амьдралгүй болгочихдог аж.

Энэ нь цаашлаад голын эргийн хад чулуунд агуулагдсан зарим нэг элементтэй урвалд орж, байгальд хор хөн өөл учруулдаг нь тогтоогджээ. Өөрөөр хэлбэл, голын ус амьг үй болно гэсэн үг. Энэ сүйрэл биш гэж үү.

Зургаар молигодож байгалийг золиосолсон нь

“Дөргөн УЦС” барих төслийг гүйцэтгэж буй Хятадын компани анх Чоно харайхын голын загасны нүүдлийг лифтээр зохицуулна хэмээн тусгажээ.

Өөрөөр хэлбэл, түрсээ шахахаар нүүдэллэн ирсэн загаснуудыг бөөгнүүлж “түгжиж” аваад лифтээр дээш зөөж, далангийн нөгөө талд гаргах юм гэнэ. Энэ нь олон арван жилийн өмнө бусад оронд бүтэлгүйтээд, бүр мартагдсан арга байсан гээд бод доо. Ингээд нарийвчилсан үнэлгээнд тусгасан шаардлагын дагуу суваг барихаар болов.

Сувгийн өргөн болон гүн нь хоёр, урт нь 694 метр. Энэ хооронд 16 метрийн зайтай 36 бассейн байхаар төлөвлөсөн юм. Чухам тэр үед “Яг энэ загвараар бид барина. Загасны нүүдэлд санаа зоволтгүй, энэ бол шилдэг жишээ болно” хэмээн толгой дохин, инээд алдан амлаж байсан инженерийн царай одоо ч нүдэнд харагдаж байна. Гэтэл үнэндээ нүглийн нүдийг гурилаар хуурна гэгч болжээ.

Загас өнгөрөх мөнөөх “гоё” сувгууд тухайн үед байгалиа хамгаалагчдын эсэргүүцлийг намжаах гэсэн үзүүлбэр байсан бололтой. Сүрэглэн нүүдэллэх байтугай жараахай ч нэвтэрч гарахааргүй жижигхэн нүх байдгийг нутгийнхан халаглан ярьж байна. Уг нь загасанд дамжин өнгөрөх хоолой барих нь сүүлийн үед нэвтрүүлж буй хамгийн гайгүй хувилбар аж. Гэвч үр дүнгүй гэдгийг дэлхий дахинд хэдийнэ хүлээн зөвшөөрчээ. Ийм хувилбарыг сонгосон дэлхийн олон орны янз бүрийн төрөл зүйлийн загас бүрмөсөн устсан байна.

Гэтэл гашуун түүхийг монголчууд өнөөдөр давтаж сууна. Дэлхийн байгаль хамгаалах сан (WWF)-гийн Монгол дахь хөтөлбөрийн газрын ажилтан Н.Энхбаяр тэнд очжээ. Тэрбээр “Усан цахилгаан станцын загас дамжин өнгөрүүлэх суваг байхгүйгээс жишээ нь монгол хадранд мөхлийн аюул нүүрлэжээ. Одоо байгаа хоёрхон хуруу хэртэй онгойлгосон нүхээр их даралттай ус гардаг.

Энэ усыг ямар ч загас нэвтрэн өнгөрч чадахгүй. Станц баригдсан эхний жилд загаснууд энд ирж даралттай усыг сөрж гарч чадалгүй далангийн наана түрсээ шахаад явсан байна. Гэтэл энэ жил байдал бүр дорджээ. Зундаа хүйтэн цэнгэг усанд амьдардаг хадран загас 20 градусаас дээш халдаг нуурын усанд дасан зохицож чадна гэдэгт хэн ч баталгаа өгч чадахгүй.

Дөргөн, Хар нуурын хадран загас энэ жил хаана түрсээ шахсаныг, хэд нь амьдарсныг хэлж мэдэхгүй. Энэ бол станцын тооцоогүй барьсан байгууламжаас болж орчны экосистемд гарч болзошгүй олон аюулын дөнгөж эхлэл юм. Яаж ч бодсон нэгдмэл нэг цул байсан генетикийн популяцыг хүчээр хоёр хуваачихлаа” хэмээн дүгнэлээ.

Хамгийн харамсалтай нь, энэ бүх эрсдэлийг, хор хөнөөлийг, сөрөг үр дагаврыг мэргэжлийн хүмүүс, эрдэмтэн судлаачид батлан гаргаж, сэрэмжлүүлэн анхааруулсаар байхад “Дөргөн УЦС” баригдсан. Угтаа бол энэ нь зөвхөн Чоно харайхын голын асуудал биш юм.

Хоорондоо усан холбоо бүхий нууруудын загасны шилжилт хөдөлгөөнд, цаашлаад цэнгэг усны шавьж хорхойнд хүртэл хамаатай. Түүнчлэн дээр дурдсан нууруудад цаст дэглий, хотон, хар өрөвтас, хушуу галуу, халбаган хушуут гээд олон тооны усны ховор шувууд нүүдэллэн ирж өндөглөдөг. Загасгүй болчихвол тэд харийн орноос зорьж ирээд юу идэх вэ? Ингэж байгалийг бүхэлд нь золиосолж болно гэж үү.

Энэ нутаг дэлхийн хэмжээнд зайлшгүй хадгалан хамгаалж үлдээх 200 эко бүс нутгийн нэг Алтай-Соёны нутагт орших Их нууруудын хотгорын эмзэг экосистемтэй газар, Олон улсын ач холбогдол бүхий ус, намгархаг газрыг хамгаалах конвенцийн бүртгэлд бий.

Рамсарын конвенцоор бид Хар-Ус нуурын орчмыг бүхэлд нь хадгалан хамгаалах, ан амьтдынх нь амьдрах орчныг доройтуулахгүй байх үүрэгтэй гэдгийг сануулахад илүүдэхгүй байх.

Сайд аа, загаснуудын хувь тавилан таны гарт байна

Дэлхийн далангийн хорооноос гаргасан тайланд их хэмжээний хөрөнгө зарцуулдаг 63 томоохон УЦС төлөвлөсн өөс 50 гаруй хувиар бага эрчим хүч үйлдвэрлэж байгааг тогтоожээ.

Усан цахилгаан станцууд нь байгальд хал багатай боловч гол мөрний цэнгэг усны экосистемийг бүхэлд нь өөрчлөн доройтуулж байгаа нь дэлхийн эрдэмтдийн санааг зовоож байна. Өнөөдрийн байдлаар гэхэд дэлхийн экологид чухал ач холбогдолтой 227 томоохон гол мөрний 60 хувьд нь далан барьж өөрчилжээ. Гэхдээ гол мөрний экосистемд сөрөг нөлөө үзүүлдэг, ашиг багатай УЦС-уудаа дэлхийн олон орон нурааж, нөхөн сэргээлт хийж эхэлсэн байна. Хамгийн ойрын жишээ татъя. БНХАУ-д том, жижиг 3000-аад УЦС бүртгэгджээ. Хятадууд 2000 оноос хойш эдийн засгийн үр ашиг багатай, байгальд сөрөг нөлөөлж буй жижиг оврын станцуудаа ашиглалтаас гаргаж, нураах бодлого барьж эхэлсэн байна.

Гэтэл нутагтаа хэрэггүй, хөнөөлтэй хэмээн үзсэн жижиг УСЦ-ын нэг хувилбар нь манай энэ “Дөргөн УЦС” юм билээ. Хэлэх ч үг алга. Гэтэл одоо иймэрхүү дунд оврын УЦС барих талаар сүүлийн үед манай эрчим хүчний салбарынхан ширүүн дуугарч эхэллээ. Засгийн газрын мөрийн хөтөлбөрт тусгасан заалтын дагуу ойрын жилүүдэд сэргээгдэх эрчим хүчний хангамжийг нэмэгд үүлэх асуудал бий. Үүний дагуу том, дунд чадлын станц барих төлөвлөгөөг хэдийнэ боловсруулаад байна.

Тухайлан дурдвал, Эгийн голын 220 МВт, Шүрэнгийн 200 МВт, Орхон голын 100 МВт, Ховдын Эрдэнэбүрэнгийн 60 МВт, Хөвсг өлийн Чаргайтын 25 МВт гээд усан цахилгаан станц барих төслүүд шил дараалан жагсчээ. Үүний цаана асар их хөрөнгийн асуудал бий. Эндээс бид нэг дүгнэлт хийж болно. “Дөргөн УЦС”-ын хүчин чадал нь ердөө 12 МВт атлаа хөнөөл нь асар их болох шинжтэй. Тэгвэл дээрх станцуудыг баривал босох далан, хамрах хүрээ, хураах ус, сүйтгэх талбай хэд дахин томрохоор байгаа биз.

“Тайшир УЦС” гэж бас нэг гай байна. Усан сан нь дүүрэхгүй байна л гэнэ, малчдын усыг боолоо л гэнэ. Урьд нь баригдсан станцуудын балаг, бүтэлгүй түүх бэлхнээ байсаар атал манайхан сургамж авсангүй. Угтаа бол Монгол орны нөхцөлд усан цахилгаан станц тийм ч тохиромжтой бус гэдгийг шинжлэх ухаан баталчихаад байхад эрчим хүчнийхэн, бүр салбарын сайд нь ойлгохгүй байгааг нь зөвтг өх хувилбар олдохгүй юм. Усгүй, байгальгүй, амьтангүй, ургамалгүй болчихвол хэчнээн тод гэрэл, өдөр, шөнөгүй ашиглах их эрчим хүч байгаад яах ч юм билээ.

...Тэгвэл ядаж Монгол орны ховор загас хадрангаа аврах ажлыг БОАЖ-ын сайд та санаачилж яагаад болохгүй гэж. Нэгэнт ашиглалтад орсон усан цахилгаан станцыг нураая хэмээн одоогоор хэлэх хүн алга. Иймд загаснууд ямар ч саадг үй нүүдэллэх, түрсээ шахах нөхцөлийг бүрдүүлэх суваг хоолойг нэн даруй барих ажлыг үүрэг болгож болно шүү дээ.

Цаашлаад усан цахилгаан станцын тухайд дэлхий нийтийн хандлага хэрхэн өөрчлөгд өж буйг салбарын бодлого боловсруулагчид анхааралдаа авах цаг хэдийнэ болжээ. Чухам энэ асуудалд эдийн засгийн талаас нь бус, экологийн чиг баримжаатай хандах хэрэгтэй байна.

Одоо яригдаж буй усан цахилгаан станцуудыг ажиллуулах байгалийн нөөц байгаа эсэх, эдийн засгийн хэр үр ашигтайг тодорхой судлах нь чухал. Түүнчлэн экосистемд хэр сөрөг нөлөөтэйгөөс нь шалтгаалж заримыг эрс хориглох зэрэг хатуу чанга байр суурь, барих бодлогоо цаг алдалгүй тодорхойлох хэрэгтэй байна.

Хэрэв “Тайширын УЦС”, “Дөргөн УЦС” мэтээр баригдаад, ажиллаад эхэлбэл Чоно харайхын голд нүүрлэж эхэлсэн мөхлийн сүүдэр бусдад ч бас давтагдаж болзошгүй байна.

"Өнөөдөр"