-Та сүүлийн үед Үндсэн хуулийн цэцийг ажилтай болгож байгаа хүний нэг. Өмнө нь иргэн Ламжав гуай тэднийг зүгээр суулгадаггүй байсан. Үндсэн хуулиар мэргэшээд нарийн өө сэвийг нь хараад байна уу. Эсвэл таны хообий юу?

-Би 2005 оноос энэ салбар руу нэлээд идэвхтэй орсон л доо. Үндсэн хууль бол болж байна. Гэтэл туслах хуулиад нь Үндсэн хуулийг, ардчиллын бусад үнэт зүйлсийг хэрчээд хаячихаж байгаа юм. Ингэж хэрчүүлээд байхаар эдийн засгийн, хувь хүний эрх чөлөө, шүүх засаглал байхгүй болж байна. Энэ бүгдэд эмзэг хандаж, анхны юмаа бариад харахад болохоо байчихаж. Тэгээд Үндсэн хуульдаа засвар хийх болж байна. Өнөөдөр Үндсэн хуулийн Ажлын хэсэг гарч ажиллаж байна л даа.

Сая Польш руу явахын өмнө уг Ажлын хэсэг хэд хэдэн удаа хуралдлаа. Буруу болгоныг Үндсэн хууль руу чихэж болохгүй. Манайхан юм л бол Үндсэн хууль болохгүй гэдэг. Тийм биш юм аа. Үндсэн хуулийг дагаж гарсан хуулиуд нь хэр зэрэг амь бөхтэй байна вэ гэдэг чухал. Үндсэн хуулийг харахад бидний татварын мөнгийг яаж цуглуулах вэ гэсэн асуудал гарч ирдэг. Бидний татварын мөнгө цуглачихсан байгаа.

Түүний зарцуулалтыг хянах талаар заалт Үндсэн хуульд байдаггүй. Үндсэн хуульд өөрчлөлт оруулах нэг шалтгаан бол энэ. Үндсэн хуульд газрын хэвлийн баялаг, ой мод, ус нийтийн өмч гэж тусгасан. Энэ нь ард түмний мэдэлд төрийн хамгаалалтад байна, энэ бол төрийн өмч гэж заасан байгаа. Төрийн өмч юм бол эзнийг нь тодорхойлох хэрэгтэй. Гэтэл Төр ба орон нутгийн өмчийн тухай тусдаа хуульд үүнийг бүр шал өөрөөр, эзэнгүй хаячихсан байгаа. Би өнөөдөр нэг хуулийн төсөл дээр ажиллаж байна л даа. Төрийн ба нийтийн хамааралтай өмч гэж юуг хэлэх тухай хууль байгаа юм. Энэ хуулийг УИХ-ын нэг гишүүн хэлэлцүүлэх юм.

Сүүлийн 20 жилд төрийн өмч гэж нэг зүйлийг тодорхойлсон мөртлөө эзнийг нь тодорхойлоогүй, эзэнгүй байдаг. Ингэснээс болж газрын хэвлийн баялагийг дуртай нь ухаж байна. Гадаадынхан тэнэг биш. Тэд эхлээд Үндсэн хуулийг маань дараа нь гол хууль, тэгээд Эрүүгийн болон Иргэний хуулийг судлаад “Энэ бол яах аргагүй төрийн өмч юм байна. Төр нь хэн бэ гэхээр УИХ-ын дарга, Ерөнхийлөгч, Ерөнхий сайд юм байна. Тэд л мэдэх юм байна. Тэр гуравтай ярихад л болно гэсэн дүгнэлтэд хүрч байгаа юм.

-Компаниудад Тавантолгойн хувьцааны 10 хувийг өгнө гэсэн. Гэтэл нэг хэсэг нь тэр 10 хувийг үгүй болгоно гэж ярьж байгаа. Энэ талаар таны байр суурийг сонсъё.

-“Монгол-999” компани байгуулагдаж ард түмэнд хувьцаа өгүүлсэн юм. Мөн компаниудад 10 хувийн хувьцаа олгохоор болсон. Гэтэл нэг хэсэг этгээд энэ 10 хувийг байхгүй болгоно гэнэ. Энэ бол маш том алдаа. Бид 20 жил болж байж 2.7 сая хүнтэй зах зээлийн эрэлт бол жижиг тогоо гэдгийг ойлгосон. Хэчнээн ажиллаад, хэрэлдээд хэлэлцээд, авлига энэ тэрээр явлаа ч манай энэ тогоо ерөөсөө өргөсөхгүй байна. Гэтэл бидэнд дэлхийн эдийн засаг руу гарах нэг гарц бий болсон. Энэ бол уул уурхай.

Түүгээрээ бид гараад ирэхээр манай эдийн засгийн тогоо гэнэт хэдэн мянга дахин томорч байгаа юм. Энэ том тогоон дээр дэлхийн хэмжээнд тоглох мэргэжилтэн, бизнесмэн, санхүүч, нягтлан бодогч, улстөрчид хэрэгтэй болсон. Өмнө нь бид жижиг тогооныхоо хэмжээгээр сэтгэдэг. Тэнд орж ирж байгаа зүйл нь бага байсан. Одоо дэлхийн тогоотой болсон. Тиймээс бид дэлхийн хэмжээнд сэтгэх шаардлагатай боллоо. Тэгэхийн тулд нэн тэргүүнд монгол хүнээ, монгол аж ахуйн нэгжээ дэлхийн зиндаанд гаргах хэрэгтэй. Бас суралцах ёстой. Суралцахын тулд монгол хүн хүчтэй, монгол компани хүчтэй байх ёстой.

Тийм учраас бүх компани хамтран жилийн өмнө “Монгол-999”-ийг байгуулсан. Газрын хэвлийн баялагаар өөрсдөө мөнгө босгоё л доо. Өнгөрсөн жилээс өмнө 20 гаруй тэрбум долларыг гаднын 10 гаруй компани босгоод авсан байсан. Тэд манай баялагийг аваачаад актив хөрөнгө болгож, тэндээсээ мөнгө босгож, үйлдвэр байгуулан ажиллуулж, бидэнд жаахан татвар өгсөн болоод зарим нь огт өгөхгүй алга болсон шүү дээ.

Бид зөндөө суралцлаа. “Бороо гоулд”-ын 40 тн алтнаас, “Цайрт минерал”-аас суралцлаа. Оюутолгойнхоо тал хэсгээр суралцлаа. Одоо төлбөр хангалттай. Энэ бүгдийг монгол компаниуд, монгол бизнесмэнүүд хийе гэж гарч ирсэн. Үүний дүнд 10 хувийн хувьцаа гаргах асуудал гарч ирсэн. Гэтэл өнөөдөр түүнийг байхгүй болгох талаар улстөрийн шоу хийж эхэллээ.

Эцсийн эцэст хувьцаа гэдэг зүйлийг мөнгө төлж авдаг юм. Үнэгүй юм бол үнэгүй л байдаг. Үүнийг манай 1990 оны хувьчлалын үеэр үнэгүй зүйл их авсан хүмүүсийн туршлагаас харж болно. Компаниудын 10 хувийг гаргаж ирэх хэрэгтэй. Түүнийг нь манай компаниуд нэрлэгдсэн үнэ болох таван сая нь байна уу, 10 сая нь байна уу түүгээр нь авах хэрэгтэй. Дараа нь олон улсын зах зээлд гаргахад 100-гаас хэдэн зуу дахин өсөж байна.

Зөвхөн Оюутолгойн гэрээг барьцаалж янз бүр болгосоор байсан. Энэ гэрээ Монголд ашигтайгаар хийгдсэн. Тухайн үед хоёр тэрбум долларын хөрөнгөтэй байсан “Айвенхоу майнз” жил хагасын өмнө 12 тэрбумын хөрөнгөтэй болж зургаа дахин өсчихлөө.

Тэр их өсөлтөөс монгол хүн юу ч хожоогүй. Уурхайн зарим нэг компани орж ирээд нэг хэсэг нь зах зээл дээр гарч ирж байна. Эхний оруулсан 42 сая долларын хөрөнгө нь сая компаниа үнэлүүлэхэд дөрвөн тэрбум доллар болж байна. 100 дахин өсөж байна. Бид монгол компаниуддаа нэрлэсэн үнийг нь доогуур тогтоогоод тэр зургаа дахин, 100 дахин өсөж байгаа үсрэлтийг амсуулах гээд байгаа юм. Ингэвэл монгол компаниуд үнэ цэнэтэй болох юм. Хоёрдугаарт компаниуд нэрлэгдсэн үнээр хувьцаа авъя.

Гурван саяар авлаа гэж бодоход шинэчилсэн тоо бүртгэлээр 70 мянган компани тоологдсон. Эндээс 210 тэрбум төгрөг цуглана. Энэ мөнгөөр Тавантолгойд маш их зүйл хийнэ. Тэнд эхний ээлжинд 1.6 тэрбум доллар л хэрэгтэй байгаа. Зөвхөн компаниудаасаа мөнгөө татаж аваад түүгээрээ эхний ажлаа хийгээд ТЭЗҮ-гээ гаргая, олон улсын хөрөнгийн зах зээлд гаргахын тулд 20-хон сая доллар л хэрэгтэй. Дараа нь оператортой гэрээ хийх гэх мэт ажлууд бий. Энэ бол дараагийн ажил. “Монгол-999” бол компаниудаас авсан эхний 210 тэрбумаараа л босчих юм. Гэтэл яагаад энэ ажлыг хийхгүй байна. Энэ бол бас л нэг асуудал.

-Тэгээд яагаад үүнийг хийхгүй байна гэж боддог вэ?

-Асуудал юунд байна гэхээр манай газрын хэвлийн баялаг 2005 оноос өмнө дандаа хаалттай байсан. Зөвхөн улстөртэй ойрхон томчууд тоглодог тоглоом байсан. 2005 оноос иргэний хөдөлгөөнүүд гарч ирснээр уул уурхай ил тод болж, хүн болгон ярьдаг сэдэв боллоо.

Ярьж байна гэдэг өөрөө маш зөв. Юмныхаа эзэн нь гэдгээ бид мэдэрч байгаагийн илрэл. 2009 онд төр засаг амласан мөнгөө өгөхийн тулд Тавантолгойг найм хуваагаад урьдчилгаа мөнгөө аваад маш хурдан тараасан. Компаниуд нэгдсэнээр үүнийг хувьцааны хэлбэрт оруулж, үнэ хүндтэй болгож, дээр нь нийт ард түмэн эзэмшсэн компани гараад ирлээ. Тэгтэл манай Компанийн тухай хууль маань жолдож байна.

Монгол Улсын Компанийн тухай хууль энэ том асуудлыг зохицуулж чадахгүй. Тиймээс энэ хуулийг дахиж авч хэлэлцэх хэрэгтэй. Төрийн нийтийн хамааралтай өмчийг хэр менежмент хийж чадах вэ гэдгээс Монголын ирээдүй, эдийн засгийн бүх хөгжил шалтгаалах юм.

Тэгэхээр бид Компанийн, Иргэний гээд хэд хэдэн хуулийг өөрчлөх шинэчлэх шаардлагатай болсон. Төрийн өмчийг ТӨХ хянана гэж хуульд заасан. Энэ бол маш том алдаа. Монголын төрийн өмчийн 1500 үйлдвэрээс ашигтай нь 20-30-хан. 800-900-гаараа ашиггүй ажилладаг төрийн өмч байна. ТӨХ өөрөө өөрийгөө хянадаг, өөрийнхөө томилсон хүнийг өөрсдөө хянадаг буруу тогтолцоотой.

Одоо Монголын бүх сэхээтэн, мэргэжлийн хүмүүс нь унтах нойргүй ажиллаж, цөмөөрөө цугларч, энэ тухай ярьж, гарах гарцыг олох ёстой болоод байна. Ойр зуурын жижиг сажиг хэрүүлийг бид хаях ёстой. Нэг нь авлаа, нөгөө нь идлээ, чинийх долоо, минийх долоохон гээд хэрэлдэж, хөлөө жийлцэх хэрэггүй. Биднийг хүлээлгүй дэлхий яваад өгч байна. Өнөөдөр бид асар их баялаг дээр маш тэнэг амьдарч байна

-Популист улстөрчид иргэдийн тархийг угаачих шиг боллоо. Монголын бүх иргэнд Тавантолгойн хувьцааны 10 биш 20 хувийг өг гэж байна.

-Энэ буруу. 10 хувийг иргэнд үнэгүй өгч байгаа юм шүү. Газрын хэвлийн баялаг бол төрийн өмч хэвээрээ байгаа. Цаана чинь компани ажиллаж нүүрс гаргаж, боловсруулж цахилгаан станц, төмөр зам барина. Энэ болгонд мөнгө хэрэгтэй. Компаниудын 10 хувийг чинь тэд мөнгөө төлж авна шүү дээ. Эцсийн эцэст хувьцаа гэдэг юу юм бэ. Компани гэдэг бол хөрөнгө нь тоологддог хувьцаанд хуваагддаг ашгийн төлөө байгууллага. Тавантолгойд баригдах үйлдвэрийг хувааж өгөх гэж байна уу, эсвэл доор нь байгаа баялагийг хувааж өгөх гэж байна уу.

Баялаг бол төрийн өмч хэвээрээ ард түмний мэдэлд байгаа. Дээр нь баригдаж байгаа байшин гэвэл үүний нэрлэгдэх үнэ буюу 300 сая төгрөг л байгаа шүү дээ. Энийг тэр хувьцаандаа хуваахад нэг хувьцаанд 30- 40 төгрөг л ногдоно шүү дээ. Гаднынхан яг л ийм жишгээр хийдэг.

Тэр нь яагаад 100 дахин, зургаа дахин өсөөд байдгийн учир юу вэ гэхээр гаднын хөрөнгийн бирж дээр баялгийг тодорхой ашиглах жилээр актив хөрөнгөд авдаг. Тавантолгойн доор 400 тэрбум долларын хөрөнгө байгаа. Түүн дээр лицензийг нь эзэмшсэн гээд 40 сая төгрөгийн төсөл хийгээд ороод ирэхээр хөрөнгийн бирж танайх эхний 10 жилдээ 20 сая тонн нүүрс олборлох юм байна гэж тооцоолж боддог. Харин бид дээр нь баригдах үйлдвэрт хөрөнгөө хийх ёстой. Тэгж байж энэ үйлдвэр босно.

-Батж.Батбаяр болохоор би эзэмшиж байсан 10 хувиа үнэгүй өгчихсөн. Миний 10 хувийг л Монголын бүх иргэнд тараагаад өгчихсөн. Компаниудад 10 хувь өгнө гэж байж болохгүй. Ард түмэнд өгөх ёстой гэж яриад байгаа.

-Батж.Батбаярын явуулж буй процесс эхнээсээ хууль бус байсан. 1960-1970 оны үед төсвөөс мөнгийг нь гаргаж, нийт ард түмний хөрөнгөөр нээсэн уурхайг яахаараа тэр этгээдүүд үнэгүй хувьчилж авсан юм бэ. Яаж өөрийн болгосон юм бэ. Энэ бүгдийг хуулийн дагуу ярих юм бол Батж.Батбаяр ялгүй салсан нь их юм. Тэр хүн PR хийж байгаа юм. Өөр асуудал байхгүй.

Та бүхэн дараагийн асуудлыг хараарай. Бат-Үүлийн ярилцлага дээр гарсан байна лээ. Оюутолгой, Эрдэс баялаг эрчим хүчний сайд Д.Зоригтыг огцруулах тухай, Ашигт малтмалын тухай хуулийн 5.6 дугаар заалтаар Монголын биржид хувьцаагаа зарна гэдэг заалтыг хэрэгжүүлээгүйн төлөө энэ Засгийн газрыг огцруулж болно гэж цэцэрхсэн байна лээ. Уучлаарай тийм зүйл байхгүй. Ашигт малтмалын тухай хуулийн 5.6-г хэзээ ч устгуулж болохгүй шүү гэж би Оюутолгойн гэрээ хийж байх үед хэлж, тэмцэж явсан.

Тэгэхэд бүгд чих дүлий байсан. УИХ ч чих дүлий хэвээр баталсан шүү дээ. Бүр их эмзэглэж байсан зүйл бол Хөрөнгийн бирж энэ асуудлыг огт тоохгүй байсан. Тухайн үед 10 хувийг манай энэ хөрөнгийн биржээр босгоход багаар бодоход 500 сая, цаашлаад тэрбум доллар босох байсан юм.

Батж.Батбаяр ингэж худлаа ярьж байхынхаа оронд хамгийн анх лиценз яаж авснаа ил зарла л даа. Ер нь уул уурхайн анхны лицензүүдийг гадаадынханд хууль бусаар шилжүүлсэн хүмүүст эх орноо гэж боддог бол гаргаад хэлчих ёстой. Тэгвэл бид эрүүгийн хэрэг үүсгэж байгаад гадаадынхнаас лицензээ, газар нутгаа буцаагаад авчих бололцоотой. Хэн хэнд хэдэн төгрөгөөр зарсан нь хамаагүй. Тэр бүгдийг нь цайруулаад нөгөө улсуудаас нь газар нутгаа баялагтай авчих ёстой.

-Үндсэний компаниудын нэгдлийг ард түмэн алга ташиж хүлээж авсан. Гэтэл “Монгол-999” чухам юу хийгээд байгаа нь тодорхойгүй, бүдэг бадаг болчихлоо.

-“Монгол-999”-ийн гол зүйл бол нэгдэлдээ байсан. Бидэнд лиценз өгөөгүй, гэхдээ хувьцаа өгөхөөр болсон. Гэхдээ төрийн сүүлд хийсэн бүх тоглоомын дүрэм “Монгол-999” гарсны дүнд бий болсон. Өнөөдрийн энэ хувьцааны асуудал ч тэр нэгдлийн үр дүн.

Хоёрт манай Компанийн тухай хуулиар нэгдэл цаашаа явахааргүй болж байгаа. Ерөөсөө л нээлттэй хувьцаат компани байх л заалт байдаг. Тэгэхээр яах аргагүй нэгдэл маань дахиад нэг компани болж байгаа. Өнөөдөр “Эрдэнэс Тавантолгой” байгуулагдсан ч ТУЗ нь тендерт ямар ч саналын эрхгүй сууж байна.Түүгээр зогсохгүй лицензийг нь хүртэл өгөөгүй. Монгол Улсад хүчин төгөлдөр мөрдөж байгаа Компанийн тухай хууль үйлчлэхгүй байна. Өнөөдрийг хүртэл хамгийн орой дээр сууж байгаа хүмүүсийн хэлснээр бүх зүйлийг шийдэж байна.

Ард түмэнд 21 мянган төгрөг бэлнээр өгч яах юм бэ гэдгийг би Ерөнхий сайдад БНСУ руу хамт явахдаа хэлж байсан. Наана нь өөр олон арга байна шүү дээ. Ард түмэнд хувьцаа хэлбэрээр өгч болно. 21 мянган төгрөгийн оронд талон өгчих. Иргэд талонаа үндэсний компаниуддаа барьж очоод 21 мянгаа аваг. Тэр талоныг нь авсан компаниуд хувьцаанаас нь 10-20 хувиар хямдхан ав.

Тэгэх юм бол нэг удаад засгаас мөнгө гарахгүй, 810 тэрбум төгрөгийг компаниуд өгчих юм гэдгийг хэлсэн. Ингээд компаниуд хоёр жилийн хугацаанд мөнгийг нь эргэлдүүлж, иргэдэд байгаа мөнгийг компаниуд ашиглах ёстой. Хоёрт 21 мянгыг хувьцаа хэлбэрээр тарааж өгснөөр иргэд хувьцааны ойлголтод суралцана. Бид хувьцаа, гэрээ, эрхзүй гэдэг зүйлд суралцах ёстой.

Цаг алдах юм бол гаднынханд тавиад туучихыг үгүй гэхгүй. Бид таван жилийн дараа гэхэд өөр улс болно. Гэхдээ бид эх нутагтаа эзэн хэвээрээ үлдэх хэрэгтэй.

Г.Цолмон

"Өнөөдөр"

Б.Лхагважав: Батж.Батбаяр гишүүн ЛИЦЕНЗИЙН ЛУЙВРААСАА ЯЛГҮЙ САЛСАН НЬ ИХ ЮМ
Tweet
Bolod.mn