Эх дэлхийг эзэгнэж явахдаа анхны улс дамнасан «Торгоны зам»-ыг нээж, харьяа улс орнуудынхаа татвар, албан гувчуурыг түүгээрээ дамжуулан хураан авч, анхны дипломат харилцаа тогтоон их хааны бүрэн эрхт элчийн «Гэрэгэ» нэвтрүүлсэн нь өдгөөгийн Бүрэн эрхт элчин сайдууд болтлоо хөгжиж дэлхийн элч нэрийг өргөж яваа билээ.

Монголчуудын гаргасан зах зээлийн өргөн зам өнөөдрийн даяарчлалын алтан харгуй болж, дэлхийн томоохон хөрөнгийн биржийн сүлжээ болтлоо дэлгэрэн тэлснийг эдийн засагчид бараг хүлээн зөвшөөрөөд байна. Бид л монгол сэтгэлгээгээрээ тэмээн жинг төмөр замын «эцэг», морин өртөөг шуудан холбооны «эх», хааны элчийг «Элчин сайд» хэмээн хий хөөрцөглөн боддогоос хэтрэхгүй байгаагаас бус яг гараараа хийж босгочихсон нь тааруу. Олон жилийн нүүдлийн соёл иргэншил маань ч биднийг суурин бүтээн байгуулантаас жаахан хойш нь чангаасан явдал байна.

Уг нь, бие дааж өөрийнхөө соёл иргэншлийг бүтээгээд 228 гаруй жил болж байгаа АНУ биш 2220 жилийихээ түүхийг тэмдэглэж байгаа Монголын эзэнт гүрэн дэлхийг тэргүүлж явах учиртай байсансан. Америкийг анхны газар нутгаа эзэмшиж, алт эрдэнэсээ ухаж, төмөр замаа тавьж, модон байшингаа барьж, ковбой малгайгаа хийж байх 200 жилийн үед монголчууд манжийн талхинд орж 200 гаруй жилийн хоцрогдолд орсноор өдгөө өөрийн төмөр зам ч үгүй, өөрийн төмөр хүлэг ч үгүй байгаа нь нууц биш.

Ядахдаа л гоймон хийчих үйлдвэр үгүй, оймс нэхэх ч үйлдвэргүй сууж байгаа минь харамсам. Гэтэл өдгөө бид дэлхийн хурдаас хоцрохооргүй төмөр хүлгийг нь хэдэн арваар, хэдэн зуун мянгаар нь хэрэглэж, хөлөө дүүжлэх хэрэглүүр болгочихоод явна. Тэгэхээс ч аргагүй. Айл бүхний гадаа төмөр хүлэг сойлттой, хүн бүхний халаасанд жолоочийн үнэмлэх хавчуулаастай байгаа шүү дээ. Харин ч хөдөөний хэдэн борчуул маань л хүлэг морио алдан онон хэрэглэж байна. Олон малтнууд маань төмөр хүлэг том жижгээр нь сойж, малаа түүгээрээ хариулдаг болсон байна лээ.

Хүлэг морь бол сүүлийн жилүүдэд ердөө наадам, уралдааны «унаа» болсон байх шив. Улс төрчдөөс эхлээд баярхах эрчүүдийн «шоу» тоглолтын амьд үзмэр нь морь болж, албан тушаал, эрх ямба руу ахих моод нь ч морь болчихоод байиа. Мориороо ингэж л тоглох болж дээ. Үүний эсрэг хэн талд нь төмөр хүлгийн гангараа эрчээ авлаа. Тэрхүү төмөр хүлэг нь даанч монголын маань горхи, булгийн усаар ундаалдаггүй. Сүү, тараг, айргаар маань ч цангаагаа тайлдаггүй. өрдөө л газрын дорх шингэн алт хэмээх нефтээр хооллодог эд.

Тэрхүү нефть гэгч шингэн алтыг бид нэрж сурсангүй. Газрын маань дор нефть гэгч шингэн багагүй байгаа нь тодорхой боллоо. Тэглээ гээд сүүлийн 20 жилд мөнөөх нефтээ бид нэг ч грамм нэрсэнгүй. Дорнод Монголын талд нефть соруулах гээд зоочихсон ган цамхгууд хол тавих зайгүй өрөөстэй. Ухаад, өрөмдөөд байгаа хэрнээ усан алтаа нэрж чадахгүй суугаа нь хачирхам. Дорнодын талаар давхихад нефть бус нефтийн шаар тээж яваа гэсэн л тайлбар өгөх өмнөд хоршийн жолооч нар алхам тутам тааралдана.

Тэд Халх голын хил давсан гарамны цаахан Амгаланбаатар гээд нүсэр хот байгуулчихсан байх нь мөнөөх нефтийн шаараар босгосон юм уу гэлтэй оройн нарнаар нүд гялбуулан толилзох юм билээ. Нефтийн хаягдлаар хот байгуулж чадаж байгаа нь хятад ухааных юм уу? Цэвэр нефть гарахыг хүлээгээд, цоргоор ус шиг сад тавихыг харзнаад гараа эвхээд суугаа нь монгол ухаан юм уу? Энэчлэн 20 жил нефтийн үлгэр ярьж суух хооронд Монгол Улс маань нефтийн хараат байдалд орж, сүүлдээ нефтийн өлсгөлөнд нэрвэгдэх нь байна.

Эл байдлыг саяхан анзаарч УИХ, Засгийн газрын хүрээнд жаахан бужигнаж эхлэв шив. Тэгэхдээ бие биеэ хий хардах нь бас дагалдаж байгааг юу гэх вэ? Сүүлийн үөд нэхийгээ элдэж чадахаа байчихаад малын гол түүхий эд болсон түүнийгээ шууд хятад руу ачаалаад зоож дуусахад хүрч, бас л Засгийн газар бонд гаргаж бохир нэхийгээ ядаж угаая гээд сууж байх шиг байна. Нэхийгээ элдэж чадахгүй байж нефть нэрнэ гэдэг ч гонжийнжоо байх аа гээд гэдийх ноход ч гараад ирэх төлөвтэй. Үгүй байх аа.

Үйлдвэржилтийн төлөө зүтгэж байгаа л бол нэхийгээ ч элдэе, нефтээ ч нэрье л дээ. Бидэнд тйим боломж байгаа нь нэгэнт харагдаж, нооц нь ч гарын дор, газрыи хэвлийд бургиж байна. Энэ удаа нефть нэрэх тухай, шингэн алт үйлдвэрлэж болох асуудлыг хөндлөө. Монгол улс жилд 300 мянган тонн нефть олборлодог. Нефть боловсоруулах үйлдвэр барилаа гэхэд хамгийн түрүүнд түүхий эд чухал. Манайд одоогоор 200 гаруй сая тонн нефтийн нөөц бий гэж Эрдэс баялагийн мэргэжлийн зөвлөл бүртгэн авчээ.

Үүний ашиглах боломжтой нөөц одоогийн тооцоогоор 23 сая тонн хэмээн мэргэжилтнүүд хэлж байна. Энэ нь өнөөгийн хэрэглээгээр тооцвол манай улсын шатахууны хэрэгцээг 20 жил хангах ажээ. Дорнод аймгийн Тамсагийн сав газрын Тосон уулын ордын нефтийн нөөцнь 119 сая тонн, Үүний 13-14 сая тонн нь олборлох боломжтой нөөц гэж ЭБЭХЯ-ны мэргэжилтнүүд үздэг.

Үүнээс «Петро чайна Дачин Тамсаг» компани эхлээд оруулсан хөрөнгөө нөхнө. Тэгээд үлдсэнийг нь Монголын Засгийн газартай хийсэн Бүтээгдэхүүн хуваах гэрээний дагуу хуваах юм. Ингээд манай улсад дээрх нефтийи 24 хувь нь ноогдоно гэсэн тооцоо бий. Өөрөөр хэлбэл, манайд гурван сая тонн нефтийн ашиг л үлдэх нь. Өнөөдөр манай улс жилд 300 мянган тонн нефть олборлож буй билээ. Үүнийг бүгдийг нь боловсрууллаа гэхэд манай шатахууны хэрэглээг хангаж чадахгүй аж.

Иймээс түүхий эдээ бас л гадаадаас авах болж байна. Тэгэхээр шатахууны хараат байдлаас түүхий эдийн хараат руу шилжих дүр зураг гарч байгаа юм. Казахстан болон « Персийн булан»-гийн орнуудаас нефть авах тухай гэрээ хэлцэл хийсэн хэдий ч тээвэрлэж ирэх зам, өртөг нь асуудал болоод байгаа билээ. Ингээд хойд хөршөөсөө л хамгийн хямд зардлаар түүхий эдээ татаж авах сонголт бидэнд үлддэг. Энэ сонголтыг хуучин нийгмийн 70 жилд ч , шинэ нийгмийн 20 жилд хийлээ.

Ганц алхам ахиц гарсангүй. Хойд хөрш маань сайхан зангаа хөдлөхөөр «Танайд нефть нийлүүлж болно. Гэхдээ нефть боловсруулах үйлдвэрийн 60-аас дээш хувийг нь манайх эзэмшинэ. Эсвэл Газрын тосны бүтээгдэхүүний тухай хуульдаа нэмэлт өөрчлөлт оруул» гэсэн болзол тулгадаг хэмээн ЭБЭХЯ-ны мэргэжилтнүүд хэлдэг. Гол судсыг нь барьсан хүмүүс ийнхүү нуман тулгуурт орчихдог бололтой. Хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулах гэдэг тулгалтын цаана бас учир байна.

Чухам үнэндээ Монгол Улсын хэрэглээний 30-аас дээш хувийг хангаж байгаа гадаадын компани Монголд жижиглэн худалдаа эрхлэхийг хориглосон заалт байдаг аж. Хуулийн энэ заалтаа өөрчилвөл нефть ахиухан авчих боломж нээгдэх бололтой.

Дарханд хоёр сая тонн нефть боловсруулна. Сүүлийн үед Монголын нөлөө бүхий хүн бүхэн нефтийн үйлдвэртэй болох асуудлыг хөндөх боллоо. Дор бүрнээ нэг нэг төсөл боловсруулчихаад мөргөлдөөд байгаа ч байж мэднэ. Зөвхөн өнөөдөр бус өмнөх 20 жилд ч иймэрхүү ашиг сонирхлын мөргөлдөөнөөс болоод үйлдвэр байгуудах асуудлыг хойшлуулаад суугаа ч юм шиг сэжиг төрнө. Юутай ч саяхнаас нефтийн үйлдвэр барих асуудлыг хүчтэй ярих болсон нь сайн хэрэг.

Эхний удаа бид гадны тусламж хөрөнгө оруулаптаар л үйлдвэрийн суурь тавих нь тодорхой. Хоёр хөрш амархан суурь тавиад өгөхгүй нь мэдээж. Тиймээс чих зөөлнөөр нь японыг бариад авахад гэмгүй. Япончууд ч дуртай байгаа. Японы «Тоёо инженеринг» компани дэлхийн 50 гаруй улсад 1500 үйлдвэр барьжээ. Тэгээд «Монгол сэкью» комианид жилд хоёр сая тонн нефть боловсруулах үйлдвэрийн техник эдийн засгийн үндэслэл /ТЭЗҮ/-ийг хийж өгсөн байна. Тэгэхдээ Японы Засгийн газрын Олон улсын хамтын ажиллагааны банкны 500 мянган ам.долларын санхүүжилтээр 2008 онд хийжээ.

«Монгол сэкью» компани хамтрагчтайгаа нийлж ҮАБЗ, БОАЖЯ, Сангийн яамны төлөөлөгчдөд 2008 онд хийсэн ТЭЗҮ- ээ танилцуулсан байна. Ингээд тус төслийг хэрэгжүүлэх ёстой гэсэн дүгнэлт гаргасан ч өнөөг хүртэл ажил хэрэг болоогүй ажээ. Тухайн үед дэлхийн зах зээл дээр тоног төхөөрөмж нэлээд өндөр үнэтэй байж. Тэр үеийн тооцоогоор барилга угсралт, тоног төхөөрөмжийи хөрөнгө оруулалт нь нэг тэрбум 60 сая ам.доллар байв. Ингээд жилд дизелийн түлш нэг сая тонн, бөнзин 600 тонн, нисэх оигоцны көросин 60 мянган тонныг үйлдвэрлэнэ.

Мөн мазут болон бусад дагалдах бүтээгдэхүүн гарах юм. Тэгээд нийт нэг сая 740 мянган тонн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх хүчин чадалтай ажээ. Үйлдвэрийн ашигт ажиллагаа нэг баррель газрын тосны үнэ 100-110 ам.доллар байхад 2014-2024 оны хооронд ямар байхыг ч бас тооцож үзжээ. Энэ тооцоогоор бүтээгдэхүүний бөөний үнийг одоогийнхоос арай багаар бодоход борлуулалтаасаа улсын төсөвт 10 жилд 2 тэрбум 40 сая ам.доллар төлөх болж байна. Манай улсын саалийн ганц үнээ «Эрдэнэт» үйлдвэр улсын төсөвт жилд 230 гаруй тэрбум төгрөг төвлөрүүлдэг.

Харин тус үйлдвэр байгуулагдвал үүнээс 100 орчим тэрбум төгрөгөөр илүү орлого улсын төсөвт оруулах тооцоо гарахаар. Энэ үйлдвэр нийтдээ 400 га талбай эзэлнэ. Түүхий эд болок бүтээгдэхүүн хадгалах агуулах нь л гэхэд 479 мянган шоо метрийн багтаамжтай байх юм. Манай улсын хэмжээнд 360 мянган шоо метр шатахуун хадгалах багтаамжтай агуулах байдаг гэх. Үүнээс гадна Дорнод аймагт Тамсагийн ордыг түшиглэж жилд 100 мянган тонн нефть боловсруулах үйлдвэр барих бэлтгэл ажил ид өрнөж байиа.

Энэ жил барилгын ажил эхлэх сураг бий. Тэгээд 2013 он гэхэд ашиглалтад орох нь. Гэвч үйлдвэр байгуулах хөрөнгө мөнгө дутагдах асуудал гарч магадгүй.
Уг үйлдвэр ашиглалтад орчихвол зүүн гурван аймгийн хэрэгцээг бүрэн хангах юм. Мөн Дорноговь аймагт 2012-2014 онд 200-300 мянган тонн нефть боловсруулах үйлдвэр барих сураг дуулддаг.

Энэ үйлдвэрт орох хөрөнгийг ерөнхийд нь тооцож үзвэл нэг тэрбум орчим ам.доллар шаардагдаж магадгүй гэлцэнэ. Гэхдээ ТЭЗҮ-ийг нь нарийвчлан гаргавал хэдий хэмжээний хөрөнгө орох нь тодорхой болно. Одоогийн байдлаар оруулсан хөрөнгөө 5-8 жилийн хугацаанд нөхөх магадлалтай. Бидэнд одоохон л газрын тосны хайгуулаа эрчимжүүлж, яриад байгаа нефть боловсруулах үйлдвэрүүдээ түүхий эдээр хангахыг өнөөгийн энэ цаг хугацаа, үйл явдал шахуу шаардаж байна шүү дээ.

Хуучнаар ЗХУ-ын геологичдын гаргасан зургаар бол манай орны нутаг дэвсгэрийн зүүн хязгаараас өмнөд говиор дайрч Алтайн нуруу хүртэл уудам нутагт нефть илрэх магадлалтай гэдэг. Ийм их боломж нөөц байсаар байхад хоосон ярьсаар суух уу. Хаяандаа сойсон төмөр хүлгүүдээ цангаасаар байх уу?
Эсхүл ужиг болсон монгол зангаараа «нэхийгээ элдэж чадахгүй байж нефть нэрж чадахгүй дээ» гээд нэг нэгийнхээ хормойноос зуураад гэдийчих үү?

Ж.Батсайхан
Эх сурвалж: “Монцамэ”