шалтгаан нөхцлийн талаар иж бүрэн судалгааг 2011 оны эхээр хийж дуусчээ. Судалгааны үр дүнгийн талаар ЦЕГ-ын даргын зөвлөлийн хурлаар хэлэлцээд, дотооддоо явуулж буй үйл ажиллагаандаа үнэлэлт дүгнэлт өгч, цаашид ажиллах чиглэлээ тодорхойлж, улмаар ХЗДХЯ, Гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх ажлыг зохицуулах зөвлөл болон холбогдох байгууллагад хүргүүлжээ. Харин судалгаанд энэ төрлийн гэмт хэрэг өнөөдөр ямар нөхцөл байдалтай байгааг иргэддээ мэдээлэл өгөх үүднээс тус төвийн криминологи судалгаа хариуцсан ахлах байцаагч, цагдаагийн ахлах дэслэгч Б.Мөнхдоржтой ярилцлаа.

-Мал хулгайлах гэмт хэргийн гаралт өнөөдөр ямар түвшинд байна вэ?
- Сүүлийн 10 жилийн хугацаанд мал хулгайлах гэмт хэрэг буурах хандлагатай байгаа нь судалгаанаас харагдсан. Өнгөрөгч 2010 онд л гэхэд улсын хэмжээнд энэ төрлийн гэмт хэрэг 1070 бүртгэгдэв. Ер нь энэ гэмт хэргийн 94 орчим хувь нь орон нутагт үйлдэгдсэн байгаа юм.

-Тоон үзүүлэлт бодит байдалтай хэр нийцэж байгаа бол?
-Тоон үзүүлэлтийн хувьд буурсан байгаа байдлыг мал хулгайлах гэмт хэргийн үйлдэл улам нууц далд болж, нарийн зохион байгуулалтад шилжсэнтэй холбон үзэж болох юм. Нөгөөтэйгүүр, малаа хулгайд алдсан иргэд өөрсдөө цагдаагийн байгууллагад хандах хандлагатай холбоотой болов уу. Өөрөөр хэлбэл, малаа алдчихлаа гээд цагдаагийн байгууллагад бүртгүүлсэн тоог л дээр дурьдаж байгаа болохоос алдчихсан хэрнээ мэдэгдэгдээгүй, бүртгүүлээгүй тохиолдлыг тооцох боломж хомс юм аа.

-Орон нутагт аль аймгуудад илүү ихээр энэ гэмт хэрэг үйлдэгддэг бол?
-Хамгийн их тохиолдол Хэнтий аймагт бүртгэгддэг. Цаашлаад Төв, Архангай, Дорнод, Увс, Сэлэнгэ, Өвөрхангай, Булган аймгуудад бусдаас илүү гардаг юм. Хэнтий аймагт яагаад их байдаг гэхээр тус аймгийг Мянганы зам дайран гардагтай, мөн хэд хэдэн аймагтай хил залгаа оршдог, “олны хөлний газар” болсонтой нь холбож үздэг. Засмал зам өнгөрч байгаа учраас хулгайч нарт хурдан зугтах боломж олддог байх.

Сүүлийн жилүүдэд мөн хурдан морины чиглэлийн, үржүүлэг угсаа сайтай морьдыг хил дамнуулан худалдаалж буйтай холбоотойгоор хил орчмын аймгуудад гэмт хэргийн тохиолдол нэмэгдэх хандлага ажиглагдах болсон.

-Чухам яг хэдийд малын хулгай голдуу гардаг вэ?
-Мал хулгайлах гэмт хэрэг ерөнхийдөө бүлэг зохион байгуулалтын хэлбэрт шилжээд байна. Тодруулбал, хүүхэд оролцсон, согтуугаар, галт зэвсгээр, үгсэн тохиролцсон зэрэг нь бүртгэгдсэн боловч бага, харин дийлэнхийг нь бүлгээр үйлдсэн байгаа юм. Үүний 70-80 хувь нь бэлчээр дээр, 60 гаруй хувь нь шөнө орой буюу 22.00-06.00 хооронд үйлдэгдсэн байдаг. Тэгэхээр малыг хариуллагагүй, хээр гарах, бэлчээрт байх үед нь мөн шөнө орой, хүний хөл тасарсан цагаар голдуу хулгайлж байгаа нь харагдаж байна.

-Малаа хариуллагагүй орхино гэдэг нь малчдаас өөрсдөөс нь шалтгаалах зүйл биш үү?
-Хэдэн арван жил өсгөж, үржүүлсэн малаа хулгайчийн гарт алдахгүй байхад малчдын өөрсдийнх нь сонор сэрэмж үнэхээр чухал. Гэтэл малчид малаа хариулахгүйгээр зогсохгүй олон хоног эзэнгүй орхиж, бүр олдохгүй болоод эхлэхээр нь хайн сурагласан болж цаг алдаад, эцэст нь цагдаагийн байгууллагад ханддаг. Энэ нь цагдаагийнханд эрж хайх, халуун мөрөөр нь орох орох асар чухал хугацааг алдаж, шалгах илрүүлэхэд нь улам хүндрэл үүсгэдэг. Тэгэхээр малаа байнгын хариуллага, маллагаатай байлгаж, сонор сэрэмжээ дээшлүүлэн, хужир, оторт явбал тогтмол харж хандан, хөршийн, хот айлын хэлбэрээр малаа малладаг болох хэрэгтэй байна.

-Малаа нэгэнт алдчихсан бол эргэж олох найдвар хэр байдаг бол?
-Цагдаагийн байгууллага 2007 оноос хойш гэмт хэргийн халдлагад өртөж хохирсон иргэд, байгууллагын мэдээллийн санг бүрдүүлж эхэлсэн. Үүнээс харахад мал хулгайлах гэмт хэрэгт 2008-2010 онд 3600 хүн хохирч, 4.7 тэрбум төгрөгний хохирол учирснаас цагдаагийн байгууллага хэрэг бүртгэх, мөрдөн шалгах ажиллагааны явцад 2.5 тэрбумыг нь нөхөн төлүүлсэн байна. Эндээс дүгнэвэл малын хулгайн гэмт хэргийн хохирогчдын хохирлыг нэлээд үр дүнтэй барагдуулж чадсан байгаа юм. Гэхдээ л энэ төрлийн гэмт хэргийг таслан зогсоох бууруулахад чамгүй бэрхшээлтэй хэвээр байна.

-Иргэд малаа алдчихсан хэрнээ зарим нэг шалтгаанаар цагдаагийн байгууллагад ханддаггүй гэсэн. Энэ ямар шалтгаантай юм бол? Сүрдүүлэг дарамтаас айдаг юм болов уу?
-Жишээ татвал, хөдөө суманд нэг айл малаа алдчихлаа гэхэд цагдаад хандалгүйгээр өөрсдөө сураг тавиад яваад, хэн авсаныг нь дам сонсчихоод шууд уулзаад хувийн тохироо хийчихдэг юм. Алдсан малаа хэд нугалуулаад авчихвал цагдаад хандахгүй шүү дээ. Нөгөөтэйгүүр малчдын хууль эрхзүйн мэдлэг дутмаг байна. Тийм учраас малаа алдчихсан мөртөө цагдаагийн байгууллагаас жийрхэж, хэлж мэдүүлсэн ч олж авч чадахгүй байх гэж боддог юм. Энэ хайхрамжгүй байдал нь гэмт хэрэгтнүүдийг өөгшүүлэх, цаашлаад илрүүлэх боломжтой хэргийг нуун дарагдуулах, эцсийн эцэст өөрсдөө хүч хөдөлмөрөөрөө хохирч үлдэхэд хүргэдэг.

-Малын хулгайн гэмт хэргийн талаар маш олон арга хэмжээ авч, аян зохиодог ч яагаад үр дүн гарсан харагддаггүй юм бэ?
-Мал хулгайлах гэмт хэргийн шалтгаан нөхцлийг ерөнхийлөн дүгнэвэл, манай улсын нийгэм, эдийн засгийн олон таагүй хүчин зүйлс, тэр дундаа ажилгүйдэл, ядуурал, иргэдийн бэлэнчлэх сэтгэлгээтэй шууд холбоотой байдаг. Сүүлийн үед зах зээл дээр мал, махны эрэлт хэрэгцээ өсч, үнэ нэмэгдэн, үүнийг дагаад махны ченж гэгч бизнес эрхлэгчид олноор бий болсон. Тэдэн дунд хөдөө орон нутагт мал, махыг өндөр үнээр, бэлэн мөнгөөр худалдан авч, энэ ажилдаа тухайн нутгийн ажилгүй залуучуудыг мөнгө, тамхи, архи зэргээр “урамшуулаад” сүлжээндээ татан оруулж ажиллууддаг хэсэг ч бий. Ер нь мал хулгайлах гэмт хэрэгт ийм сүлжээ олноор гарч ирж, малын тухай зохих сэдлэгтэй нэгнийг сүлжээндээ оруулан, хэний мал, хэдийд, хаана бэлчээрч гарч, хэн хариулж, аль үеэр эзэнгүй байна гэх зэргийг ажиглуулж, тэр нь хулгайлах малаа туудаг, нядалдаг, ачдаг жишээ олон байна.

-Мал махны ченжүүд өөрсдөө хулгайн малын мах авахаар захиалга өгдөг хэрэг үү?
-Тийм. Бага зардлаар олж авч, ашиг олохын төлөө хулгайн гэмт хэргийг захиалдаг болоод байна гэсэн үг.

-Тэгвэл энэ төрлийн гэмт хэргийг илрүүллээ гэхэд гол түлхэц болж, захиалга өгсөн ченжүүдэд ямар хариуцлага хүлээлгэж байгаа вэ?
-Хулгайн гэмт хэрэгт хамтран оролцсон, үйлдсэн гэдгээрээ хариуц¬лага хүлээнэ. Гэхдээ Эрүүгийн хуулийн “Алдуул мал, гээгдүүл, санамсаргүй олдсон эд зүйлсийг завших” гэсэн хөнгөн гэмт хэргийн заалтыг завших хандлага ажиглагддаг. Учир нь энэ заалтаар ихдээ л зургаан сар хүртэл баривчлах шийтгэл авдаг юм. Үүнийг ялгаж салгаж, турхирсан ченжүүдийг улам чанга шийтгэдэг болгох хэрэгтэй байгаа. Мөн хулгайн мал тээвэрлэсэн тээврийн хэрэгслийг хураах, улсын орлого болгох хариуцлага байдаг. Сүүлийн үед бага оврын микро, портер машинаар малыг бэлчээр дээрээс нь ачаад, машин дотроо мэргэжлийн түвшинд махалж, машиныхаа дугуй, номер дугаарыг солих ч тохиолдол илэрч байгаа учир хүний өөрийн гэлтгүй ийм зөрчил гаргасан тээврийн хэрэгсэлд хариуцлага хүлээлгэдэг. Тиймээс өөрсдийн болгоомжгүйгээс гэмт хэрэгт татагдан эд хөрөнгөө хураалгахгүй байлгахын тулд тээврийн жолооч нар ч хариуцлага өндөртэй байх ёстой юм.

-Гэхдээ л хариуцлага хүлээлгэх заалтууд харьцангуй муу байгаа юм биш үү?
-Манайхаас хийсэн иж бүрэн судалгаанаас хэд хэдэн дүгнэлт гарсан л даа. Нэн тэргүүнд энэ төрлийн гэмт хэрэгтэй тэмцэх эрхзүйн орчин цогц бус, хууль тогтоомжийн хэрэгжилт хангалтгүй байна. Үндсэн хуулинд “мал сүрэг бол үндэсний баялаг бөгөөд төрийн хамгаалалтад байна” гэж заасан ч төрийн хамгаалалтад бүрэн орж чадаагүй, зөвхөн зах зээлийн эрэлт хэрэгцээнээс үүдэж, хулгайд өртөж байна. Мөн үүнтэй тэмцэхэд хүн хүч, боломж дутмаг байна.

-Хүн хүч дутмаг гэхээр цагдаа нар хүрэлцдэггүй гэсэн хэрэг үү?
-Мал хулгайлах гэмт хэргийг Эрүүгийн хуулийн дагуу хөнгөн, хүндэвтэр, хүнд гэж ангилдаг. Харин нийт энэ төрлийн гэмт хэргийн 64 хувь нь хүндэвтэр байдаг юм. Үүнийг яагаад онцлоод байна гэхээр суманд ажилладаг хэсгийн төлөөлөгч хүндэвтэр, хүнд гэмт хэргийг мөрдөн шалгах эрхзүйн зохицуулалтгүй учраас заавал аймгийн төвөөс мөрдөн байцаагч томилогдон ирэх болдог. Улмаар гэмт хэргийн халуун мөрөөр орох, шуурхай ажиллах гэх мэтэд хүндрэл үүсч, аймаг сумын хооронд явахад шатахуун түлш, цаг зав гээд олон зүйлийг ихээр гарзаддаг.

Тиймээс яг газар дээр нь ажилладаг хэсгийн төлөөлөгчдийг хүндэвтэр гэмт хэргийг шалгадаг болгохоор зохицуулах хэрэгтэй байна. Мөн ажил үүргээ гүйцэтгэх боломж нөхцлийг сайжруулах, төлөөлөгчдийн тоог нэмэх тулгамдсан шаардлага байгаа юм.

-Цагдаа нь морьтой хөөж, хулгайч нь жийптэй зугтдаг гэж сонссон юм байна?
-Үнэхээр зах зээлийн эрэлт, нийлүүлэлт, мах махан бүтээгдэхүүний үнэ өссөн зэргээс хууль бус аргаар ажилладаг ченжүүд, сүлжээнд нь ажилладаг хулгайч нар нь мэдэгдэхүйц хөрөнгөжсөн байгаа юм. Сүүлийн үеийн хурд хүчтэй жийп машинуудаар зугтаж байгаа хулгайчдын араас хэсгийн төлөөлөгч нь морь сэлгэж унаад, сайжраад л мотоциклоор хөөж байдаг.

-Хулгайн малын махыг нийслэлд оруулж ирэхэд нь таних боломж бий юу?
-Байна. Хамгийн гол нь гарал үүслийн гэрчилгээ үүнийг илтгэж байх ёстой. Гэтэл өнөөдөр гарал үүслийн гэрчилгээг сумын Засаг дарга, малын эмч л халааснаасаа сугалаад, өөрсдөө бичээд өгдөг болоод байна. Зохих журмын дагуу олгохгүйгээр ах дүү, хамаатан садан хэн дуртайдаа өөр аймаг, сумын Засаг дарга ч бичээд өгч байх жишээтэй.

-Тэгвэл яавал гарал үүслийн гэрчилгээ бүрэн утгаараа үүргээ биелүүлэх вэ?
-Энэ гэрчилгээг үнэт цаасны хэлбэрт, тогтоосон стандартаар, нэг загвартай боолгох, доторх мэдээллийг нь дэлгэрэнгүй, хяналт шалгалтыг тогтмол хийж байх хэрэгтэй гэсэн дүгнэлтийг судалгаанаас гаргасан байгаа. Үүн дээр хот, хөдөөгийн шалган нэвтрүүлэх товчоонуудын ажил хангалтгүйг дурдах хэрэгтэй. Нэг том аян явбал сайн ажиллаад бусад үед төдийлөн сайн ажиллахгүй байгаа учир товчоонуудыг бүрэн камержуулах шаардлагатай байна.

-Малын хулгайн гэмт хэргийг бууруулахад өөр юу чухал нөлөө болох бол?
-Мал хулгайлах гэмт хэрэгтэй тэмцэхэд зөвхөн цагдаагийн байгуулга бус нутгийн өөрөө удирдах, төрийн захиргааны байгууллагууд мөн адил үүрэг хариуцлага хүлээх ёстой байдаг юм. Эдгээр байгууллагуудын үйл ажиллагааг идэвхжүүлэх нь гэмт хэргийг бууруулахад чухал нөлөөтэй.

Түүнчлэн, Гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх тухай болон Мал хулгайлах гэмт хэрэгтэй тэмцэх тухай хуулиудад гэмт хэргийн талаарх мэдээллийг иргэдээс төлбөртэйгөөр авах заалт байдаг. Гэтэл эдгээр заалт сайн хэрэгжихгүй байна. Мэдээлэл өглөө гэхэд хаанаас, хэнээс, яаж урамшууллаа авах нь тодорхойгүй байдгаас иргэд үнэ цэнэтэй мэдээллийг өгөхгүйд хүргэж байна. Угтаа бол иргэдийн мэдээлэл гэмт хэргийн илрүүлэлтэд чухал нөлөөтэй. Харин Хэнтий аймаг энэ тал дээр дэвшил гаргаж, онц хүнд хэргийн талаар мэдээлэл өгсөн иргэнд 2 сая төгрөг гэх мэтээр урамшуулал олгодог болсон.

-Урамшуулал олголоо ч гэсэн иргэд нутаг усныхаа хулгайчдын талаар мэдээлэл өгөхөөсөө айгаад байдаг юм шиг. Өөрсдийнхөө аюулгүй байдлын үүднээс ч юм уу?
-Энэ яалт ч үгүй дурдах ёстой асуудал. Гэмт хэргийн талаар мэдээлэл өгсөн гэрч, хохирогчийг хамгаалах эрхзүйн зохицуулалт өнөөг хүртэл хангалтгүй байдаг. Малын хулгайн гэмт хэргийг шалгаад дуусдаг, хэргийн материалыг танилцуулдаг, харин тэрнээс нь сэжигтэн этгээд нь мэдээлэл өгсөн хүмүүсийг бүгдийг нь мэдээд авчих боломжтой. Тийм учраас эргээд өөрт нь гай болж магад гэж эмээдэг иргэд олон байдаг. Тийм учраас иргэдийн мэдээллийг чандлан нууцалдаг зохицуулалтыг бий болгохоор ажиллах болсон. Аймаг сум, баг бүрт малчдын бүлэг гээчийг тогтмолжуулах шаардлага их байна. Хот айлаараа, өвөлжөө, хаваржаагаараа нэгдээд хуваарь гарган малаа хариулдаг, хардаг болвол өөрсдийгөө гэмт хэргээс хамгаалах үндэс суурь болно. Үүн дээр малчдын хууль эрхзүйн мэдлэгийг дээшлүүлэх зайлшгүй шаардлага байна. Өнөөдөр телевизоргүй, радиогүй малчин айл байхгүй байхад тэдгээрээр нь тогтмол хугацаатайгаар энэ төрлийн гэмт хэргээс сэрэмжлүүлэх мэдээ мэдээлэл хүргэж, хулгай бүртгэж авах 102 дугаар утас зэргийг байнга сурталчилж байх хэрэгтэй юм.

-Залуучууд гэмт хэргийн бүлэглэлийн сүлжээнд орж байгаа нь орон нутагт ажлын байр байхгүйтэй холбоотой гэж ойлгож болох уу?
-Залуучуудын амьжиргааны түвшин, ирээдүйн баталгаа зэрэг нь ялангуяа хөдөө орон нутагт маш бага байдаг. Суръя гээд их, дээд сургууль нь хангалтгүй, өндөр үнэтэй, ажиллая гээд ажлын байр байхгүй, ажилгүйгээсээ үүдэн орлого цалингүй байгаа нь залуусыг гэмт хэргийн бүлэгт орох, хууль бус аргаар орлогожиход гол түлхэц болж байгаа нь үнэн. Тиймээс алслагдсан сум багийн залуусыг боловсролтой, ажилтай, орлоготой болгох ажил хэр сайн байна, түүний хэрээр гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх ажил ахицтай байх болно.

Б.Ганбилэг

Ахлах дэслэгч Б.Мөнхдорж: Мал хулгайлах гэмт бүлэглэлийг ченжүүд толгойлж байна
Tweet
Bolod.mn