Хэл зохиолын хүрээлэн сүүлийн жилүүдэд ахмад эрдэмтдийн бүтээлийг олон түмний хүртээл болгох, судалгааны эргэлтэд оруулах чиглэлээр тодорхой ажил санаачилж байгаа аж. ШУА-ийн тэргүүлэгчдийн хурлаар Хэл зохиолын хүрээлэнгээс гарсан саналыг дэмжиж грант олгож Б.Ринчений зөвхөн эрдэм шинжилгээний бүтээлийг нэгтгэн хэвлүүлэх шийдвэр гарчээ. Хэл зохиолын хүрээлэнгийн эрдэмтэн нарийн бичгийн дарга, доктор Э.Пүрэвжав жилийн өмнө их эрдэмтний эрдэм шинжилгээний бүтээлүүдийг нэгтгэн хэвлүүлэх санал тавьсан бөгөөд ийнхүү биеллээ олж өдгөө хоёр боть ном хэвлүүлсэн. Номыг эмхэтгэн хэвлүүлэхэд тусалсан бүх хүмүүст талархлаа илэрхийлэв. Тэрбээр Б.Ринчен академич Монголд олон юмны анхдагч. 1926 онд ОХУ-д сурсан анхны оюутны нэг. Анхны Монгол Улсын шинжлэх ухааны доктор, анхны академийн гишүүн. Б.Ринчен 1927-1977 он хүртэл 50 жил Хэлний хүрээлэн, Судар бичгийн хүрээлэнд ажилласан. Түүний бүтээлийг өөрсдийн олдсон хэмжээнд жагсаалт хийхэд 900 гаруй нэгж бүтээл болсон гэлээ. Эрдэм шинжилгээний бүтээл нь 32 боть хэвлүүлэх бүрэн боломжтой. Жагсаалтад байгаа бүтээлийнх нь 12 ном нь гадаадад гарчихсан. Зарим бүтээл нь сургаас цаашгүй болжээ. Тийм учраас дараа дараагийн ботиудыг эрэн сурвалжилж, хэвлэн хойч үедээ үлдээх ажилд сайхан сэтгэлээр тус дэм болох хүмүүс байвал хамтарч ажиллахад бэлэн байгаагаа номыг эмхэтгэгч хэлэв. “Эрдэм шинжилгээний бүтээлийн чуулган” 2 боть номын дээжийг түүний хүү академич Р.Барсболд, ШУА-ийн ерөнхийлөгч академич Б.Энхтүвшин нарт өргөн барив.
Академич Б.Ринчен монгол хэл шинжлэл, монгол хэл бичгийн ухаан, монгол нэр томьёо судлал, монгол утга зохиол судлал, монгол ардын билиг судлал, монгол угсаатны зүй, монгол бөө судлал, шашин судлал, эх түүх судлал, урлаг судлал, утга соёл судлал, монгол ардын зан заншил судлал, монгол түүхэн сурвалж судлал тэргүүтэн монгол судлалын бараг л бүх салбараар эрдэм шинжилгээний өгүүлэл, тэмдэглэл, нийтлэл, товхимол, эмхтгэл, дээж бичиг, ном, судалгааны ганц сэдэвт бүтээл туурвиж хэвлүүлсэн нь шинжлэх ухааны нарийн үндэслэлтэй, гярхай ажиглалт, нягт дүгнэлттэй, уншиж танилцсан хэн хүний анхаарал сонирхлыг ямагт татсан байдгаараа нэн өвөрмөц онцлогтой байдаг аж. Түүний монгол хэл судлалд үнэт хувь нэмрээ оруулсан “Монгол бичгийн хэлний зүй” хэмээх 4 боть суурь судалгааны бүтээл, “Монгол нутаг дахь хадны бичээс, гэрэлт хөшөөний зүйл”, “Монгол ард улсын хамниган аялгуу”, “Монгол ард улсын угсаатны судлал, хэл шинжлэлийн атлас” зэрэг бүтээлийг хэвлүүлж байсан бол “Монгол ардын аман зохиол судлал” хэмээх 5 боть судалгааны цуврал бүтээл, монгол бөө судлалаар гурван боть эрдэм шинжилгээний бүтээлүүдийг нь ХБНГУ-д нийтлүүлсэн байдаг аж. Эдгээр ном бол монгол судлалд тэр болгон дахин давтагдашгүй хосгүй ховор бүтээл туурвил гэж дотоод, гадаадын монголч эрдэмтэд үнэлэн цэгнэдэг байна. Их эрдэмтэн монгол судлалын чиглэлээр хэдэн зуун өгүүллийг монгол, орос, англи, франц, герман, польш хэлээр бичиж нийтлүүлжээ. Гадаад хэвлүүлсэн судалгааны өгүүлэл, бүтээлүүд нь эдүгээ “Эрээд олдошгүй эрдэнэ, Сураад олдошгүй сувд” лугаа адил олдохуйяа ховор болжээ. Монгол судлалын хүрээнд эдүгээ болтол, түүний туурвиж хэвлүүлсэн эрдэм шинжилгээний өгүүлэл, бүтээлийн бүрэн түүвэр нь хэвлэгдэж хараахан гараагүй байгаа. Ийнхүү бүтэн хагас зуун жил ШУА-д тасралтгүй үр бүтээлтэй ажилласан ахмад судлаач, эрдэмтний зөвхөн эрдэм шинжилгээний бүтээл туурвилын дээжсийг нь ийнхүү анх удаа ботилон хэвлүүлж, түмэн олны хүртээл болгож байна. Их эрдэмтэн, академич Еншөөбү овогт Б.Ринчен бол эх орондоо төдийгүй дэлхий дахинаа Монгол судлалыг хөгжүүлэхэд үлэмжийн их гавьяа байгуулсан, үеийн үед дуурсагдах агуу их эрдэмтэн мөнөөсөө мөн билээ. Академич Б.Ринчений “Эрдэм шинжилгээний бүтээлийн чуулган” номын нээлтийн ёслолд уригдан ирсэн эрдэмтэн, академичид их эрдэмтний тухай дурсамж яриа өрнүүлэв.

ШУА-ын ерөнхийлөгч Б.Энхтүвшин :
-Хэл зохиолын хүрээлэнгээс их эрдэмтний бүтээлийг эмхтгэн хэвлүүлсэнд талархал илэрхийлэв.
Цаашид энэ их эрдэмтний бүтээлүүдийг хэвлүүлэх ажлыг бид чадах чинээгээрээ дэмжиж ажиллана. Саяхан би Унгарын ШУА-ын номын сангаар ороход Б.Ринчен гуайн шинжлэх ухааны докторынх нь бүтээл байсан. Унгарын тал тэр бүтээлийг нь манайд олшруулж явуулахаа амласан. Их эрдэмтэд, академичдынхаа бүтээлээр эрдэнийн суварга босгох нь бидний үүрэг.

Академич Р.Барсболд:
-Номтой, эрдэмтэй хүнээ хүндэтгэх нь хөгжлийн муугүй түвшинд хүрч байсан ард түмний ёс заншил хэмээн ойлгодог.
Монголын шинжлэх ухааныг, Монголын судалгааг олон улсын түвшинд гаргасан, Монголын шинжлэх ухаанд үнэтэй хувь нэмэр оруулсан ахмад үеийн нэртэй эрдэмтдийн гавьяаг бахархахгүй байхын аргагүй. Аавын минь бүтээлийг хэвлүүлэхэд дэмжсэн, оролцсон ахмад, залуу эрдэмтэд тэр дундаа ШУА-ын ерөнхийлөгч Б.Энхтүвшин, доктор Э.Пүрэвжавт гүн гүнзгий талархал илэрхийлье. Их эрдэмтэн Исаак Ньютон хэлсэн байдаг. “Хэрэв миний биеэс шинжлэх ухаанд багахан ч хувь нэмэр оруулж чадсан бол өмнөх үеийнхнийхээ мөрийг түшиж байсантай холбоотой” хэмээсэн. Та бүхний өмнөх үеийн эрдэмтдийнхээ бүтээл туурвилыг барих барьцтай, залуу эрдэмтдэд судлах боломж бололцоо олгож буй ажилдаа амжилт гаргахыг хүсье гэлээ.

Академич Б.Цэрэнсодном:
-Би Ринчен багштайгаа 20 гаруй жил нэг дор ажиллажээ. Барсболд академич аугаа их Ньютоны хэлсэн үгнээс ишлэл авч байна. Ньютон гэдэг том хүн өмнөх эрдэмтдийнхээ мөрийг түшиж өсч өндийсөн бол Дорнын эрдэмтэд бид өлмийд нь сөгдөж өөдөө гарч ирсэн уламжлалтай. Би Эрээ багш гэж дууддаг. Багштайгаа Увс, Ховдод 2 сар цуг явсан. Тэр үед хатуу цаг байлаа. Гэлээ гэхдээ хөдөөгийн ард түмэн эрдэм номтой хүнээ ямар их хүндэлдэг дээдэлдэг байсныг бодоход сайхан санагдаж байна. Багштай хамт явж байхад хүүхдэдээ нэр авья, духыг нь үнэрлүүлье гээд бүчдэг. Увс, Ховдоос бид тэр үед асар их олз омогтой ирж байлаа. Ховдын Манхан сумын Ванчиг гэдэг хүнээс тод үсгийн номыг авдар авдраар нь авч ирсэн. Манай шинжилгээний ангид хүн бүр өөр өөрийн хариуцсан үүрэгтэй. Лувсанбалдан гуай бид хоёр тод үсгийн номыг улсад алийг нь өгөх вэ, судалгаанд алийг нь явуулах вэ, орон нутагт ямар нь байх ёстой вэ гэдгийг ялгадаг. Тухайн үед Ховд аймгийн дарга Хавдал гэж казах хүн байлаа. Тод үсгийн номоо авах гэсэн чинь би энэ аймгийн дарга байгаа цагт өгөхгүй гээд суучихлаа. Хавдал, Эрээ багш хоёрын хооронд зөрчил гарлаа. Эрээ багш маргааш өглөө Хавдал даргад бараалхана шүү гэсэн. Очих замдаа номын хадгалалт хамгаалалт нь ямар шуу байх юм бэ дээ гэлээ. Багшаа: хулганы баас их байна лээ гэлээ. Тэр номыг яваандаа хулгана л унших юм байна даа гээд инээж билээ. Хасаг хүн чинь нэг гүрийвэл зөрүүд гэж жигтэйхэн. Очсон дахиад л өгөхгүй гээд байдаг. Багш ч олон юм ярьсангүй. Таны дээр Төв Хороо гэж байдаг байхаа гэж хэлээд гарсан. Намар нь Хавдал дарга өөрөө барьж ирсэн. Ингэж л тод үсгийн олон сайхан номыг бид ШУА-д авч ирж билээ. Эрээ багшийнхаа хатуу, хүтүү үгийг бишгүй сонсож, үгээр алгадуулж явсан минь өдий дайтай явахад минь нөлөөлсөн гэж боддог шүү.

МУИС-ийн МХСС-ийн захирал Ж.Баянсан:
-Өмнөх үеийн ховор бүтээл олдохгүй болсон үед ийм ажил зохион байгуулж эмхтгэж хэвлүүлж байгаа нь цаг үеэ олсон чухал ажил болжээ.
Ринчен гуайн бүтээлийг шинжлэх ухааны үүднээс судлах ажлын эхлэл гэж үзэж байна. Ер нь судлаагүй үлдсэн юм их бий. 32 ботийг яаралтай хэвлэх нь зүйтэй. Сайн санаатай хүмүүсийн хандив тусламжийг авч болно шүү дээ. Үндэсний эрдэмтдийнхээ бүтээлийг ирээдүйд барих барьцтай үлдээх нь үнэхээр чухал.

Хэл зохиолын хүрээлэнгийн эрдэм шинжилгээний ажилтан доктор, профессор Ж.Цолоо:
-Б.Ринчен гуайтай хамт ажиллаж сайн, муу үгийг нь сонсож дуулж явсан хүн. ШУА-д 50 гаруй жил ажиллахдаа 8 захирлын нүүр үзсэн хүн. Бүгд өөр өөрийн өнгө аястай, өөр өөрийн хийсэн бүтээлтэй хүмүүс. Ринчен гуайн эрдэм шинжилгээний бүтээлийг судлах ажил эхлэл төдий явж байна. Энэ хүнд үүсгэсэн юм их бий. Хэл зохиолын хүрээлэнг эрдмийн зөвлөлтэй болгосон. Монгол Улсад анх эрдмийн зөвлөл байгуулж эрдмийн зэрэг хамгаалах ажлыг санаачилж үүсгэсэн байдаг. Монгол хэлний нутгийн аялгуу судлал, монгол нутагт буй хадны сүг зураг судлалыг анх Ринчен гуай хийсэн. Тонюгук, Билгээ хааны хөшөөний монгол орчуулгыг хийсэн. ШУА-ийн хэвлэх үйлдвэрийг үүсгэн байгуулсан. Хэвлэх үйлдвэр байгуулаад зогсоогүй тоног төхөөрөмжөөр хангах асуудлыг шийдсэн гэх мэтчилэн энэ хүний хийсэн зүйлийг тоочоод барахгүй. Зах зухаас нь хэлж байна. Эндээс эхлээд судлах нь зүйтэй юм гэж бодож байна. Олон улсын монгол судлалд маш их үүрэг гүйцэтгэсэн хүн. Дэлхийн монгол судлалын 4 том эрдэмтэн гадаадад бий. Энэ эрдэмтэд Ринчен гуайн бүтээлийг герман, франц, оросоор орчуулсан байдаг юм. Монголыг дэлхий дахинд таниулахад онцгой гавьяа байгуулсан хүн. Цаашид цуврал хэлбэрээр ном хэвлүүлэхэд өөрийн хүчин чадлын хэмжээгээр тус дэм болоход бэлэн байна.

Д.Идэржаргал