-Та аль аймаг сумаас гаралтай хүн бэ. Гэр бүлийнхнийхээ тухай яриач?
-Эмээ нь одоо бол Төв аймгийн Сэргэлэн сумын хүн. Урьд Богд Дүнжингаравын өвөр. Манайх Манзушир хийдэд үе дамжин шавилан суусан лам удамтай айл. Би Манзушир овогтой. Намайг зургаан настай, миний дүүг хоёр настай байхад миний ээж бурхан болсон. Дүү маань бас лам хүн бий. Эмээ нь эцэг өвөг дээдсээс уламжилж ирсэн тарни номоо тасралтгүй авч явна. Нэг хэсэг нийгэм өөр, бурхан ч шүтэж болдоггүй байхад цагаан, ногоон дарь эхээ уншаад л үнээгээ саадаг байлаа шүү дээ.

-Ханийнхаа тухай дурсаач. Агваансамдан гэж ямар хүн байв?
-Өвгөн маань Төв аймгийн уугуул. Цэрэгт байхдаа л барилдаж эхэлсэн. Цэргийн цолтой. Сумын наадамд ногт ганзагалж яваад хэдэн даага хөтлөөд л ирдэг хүн байсан. Их бяртай, сайхан ч барилдана. Архи тамхи хэрэглэхгүй, ажилд махруу, тохитой, томоотой, нуруутай хүн байсан даа. Бид хоёр ханилж суугаад энэ олон хүүхэдтэй болоод 40 гаруй жил сайхан л амьдарч ирсэн. Манайх хөдөө малтай байснаа Налайхад нүүж ирээд хань маань аврах ангид, би гал тогоонд ажилладаг байлаа. Налайхад хэдэн жил болж, Хонхорт шилжиж ирээд нэлээд удсан. Дараа нь Багахангайд, Зайсанд байгаад Өлзийт хороонд ирсэн. Эмээ нь Богд Дүнжингарав уулаа л нар зөв, буруу эргээд л яваад байна даа.

-Хүмүүст хэрэгтэй засал номыг уншиж өгөх, архинаас гаргадаг гэж сонссон. Ямар засал хийдэг юм бэ?
-Хань ижлээ, үр хүүхдээ, найз нөхдөө архинаас гаргах гэсэн хүмүүс өдөрт хэдэн арваараа ирдэг байлаа. Олон ч хүнийг архинаас гаргасан. Нэг хүнийг архинаас гаргахын тулд олон цагаар тарни тоолдог юм. Харин одоо нас яваад, чадал барагдаад архины рашаан хийхээ больсон. Шөнөжин суугаад нойр муутай хоночихоор хамаг чадал, тамир барагдаад, даралт ихсээд байх юм. Тэгээд ч нас дээр гарчихаад өдөр шөнөгүй сууж, өөрийгөө ядраалаа гэж хүүхдүүд дургүйцээд байх юм. Би гэртээ бол нэр муутай хүн дээ. /инээв/ “Овоо доо ээж минь буян хийж байна” гэж хэлэх хүн байхгүй шүү. Хүүхдүүдтэйгээ зөрөөд л хүмүүст тусалж өөртөө буян болж суудаг юм. Одоо харин чадал барагдаад хийхээ больсныг олон түмэн мэдэж, ойлгож байгаа. Тиймээс хол газраас мөнгө төгрөг, бензин тосоо үрэн наашаа ирээд хэрэггүй шүү гэдгийг танайхаар дамжуулаад хэлье.

-Таныг олон сайхан хүүхэд төрүүлж өсгөсөн гэдэг?
-Би зургаан охин, таван хүү төрүүлсэн. Даанч хоёр охиноо алдчихсан. Одоо дөрвөн охин, таван хүүтэй. Хүүхдүүд дор дороо айл болоод гараад явчихсан. Барилдах, уралдах дуртай хоёр хүүг маань хүмүүс сайн мэдэх байх. /Даян аварга А.Сүхбат, манлай уяач А.Батсүх/ Барилддаг нь ч юу болж байгаа юм бүү мэд. Уралддаг нь ч одоо бэлтгэлээ хийгээд байна, Уралддаг хүүгийн маань гэр, морины жүчээ манайхтай ойрхон болохоор байнга орж гарч байдаг юм.

-Одоо хэнтэйгээ цуг амьдарч байна?
- Нэг охиныг өөртөө туслуулаад хоол ундаа хийлгээд хамт амьдардаг. Гэрт, хашаанд миний хийж чадах ажил бага ч оролцохгүй юм гэж алга. Эмээ нь их завгүй. Өөрөө гардаад хийж чадахгүй ч сэтгэлээрээ хажууд нь байж, зааж зааварлах гэнэ. Заримдаа машин тэрэгтэй хүүхэд ирэхээр суугаад гадуур явдаг юм. Хөгшин болохоор хүүхэд шиг болдог юм байна. /Инээв/

-Хүүхдүүд чинь таныг энд ганцаараа байхад дургүйцэх юм уу?
-Хүүхдүүд намайг хотод амьдар гээд Зайсанд шинэ байр авч өгсөн. Өвөлдөө бол байрандаа байх дуртай. Харин дулаан болохоор агаар салхинд байя гээд тэндээ тогтохгүй, энд л хэдийнэ ирчихнэ шүү дээ. Алтан загасны эмгэн шиг сайхан байранд тогтохгүй байгаа миний л буруу байх. /инээв/

АРД ТҮМНИЙ ХАЙРЫГ ТАТСАН TOM БӨХ БОЛНО ГЭЖ БОДОЖ БАЙСАНГҮЙ

-А.Сүхбат аваргын тухай яриач. Багадаа ямар хүүхэд байв?
-Аварга маань миний найм дахь буюу нэгдүгээр одонгийн хүү шүү дээ. Хөвгүүдээсээ бол яг дундах нь юм. Багадаа хөл удаантай, тайван, гэрийнхээ хамаг ажлыг хийдэг сайн хүү байлаа. Ажилд махруу, юмыг гүйцэд хийж байж санаа нь амарна. Хоол боллоо гээд хийж байсан юмаа орхиод гүйхгүй. Үнээгээ саана, сүү хөөрүүлж, өрөм загсаана, тараг сайхан бүрнэ. Багад нь “Энэ ажил чинь эмэгтэй хүн хийдэг ажил биш шүү, та нар ч бас хийж бай” гэсээр манай хөвгүүд бүгд сурсан. Гарын хүч ихтэй болохоор эрэгтэй хүүхэд үнээ саахдаа илүү сайн байдаг юм. Манай хүүхдүүд архи дарс ууж, амьтан хүнтэй хэрэлдэж намайг зовоогоогүй, бүгдээрээ л хүнтэй эвсэг сайн сайхан л явдаг юм.

-Хэдэн наснаасаа барилдаж эхэлсэн бэ. Дээл хувцсаа ураад ирэхээр та уурлаж байв уу?
-Багасаа л барилдаж, дээл хувцсаа урж явахад нь дургүйцэж байсангүй, Сургуульд байхын секц дугуйлан гэдэг хүүхэд байсан. Аав нь хөвгүүдээ барилдах ёстой шүү гэж хэлдэг байсан юм. Харин ард түмний хайрыг татсан ийм том бөх болчихно гэж бодож байсангүй.

-Аварга аавыгаа амьд байхад барилдаж байсан уу?
-Үгүй. Миний хүү жаахан байсан. Миний уяач хүү А.Батсүхийг аравдугаар ангиа төгсөөд хойшоо сургуульд явсан хойгуур А.Сүхбатыг наймдугаар ангид байхад аав нь бурхан болсон юм.

-Х.Баянмөнх аваргыг дагаад анх барилдаж эхэлсэн. Тэр үед та хэр дэмжиж байв?
-Миний хүү Хонхортоо л барилддаг байлаа. Тэр үед хот орж өргөмжлөл, сайшаалын бичиг барьж ирдэг болохоор нь бөх болох нь дээ гэж дотроо сэм баярлаж л суусан даа.

-Баянмөнх аварга тантай уулзаад хүүг чинь бөх болгоё гэж байсан уу?
-Үгүй, тийм юм яриагүй.

-Охинтой нь суухад та юу гэж бодож байв. Бэрээ анх яаж хүлээж авсан бэ?
-Би хөдөө байсан болохоор энэ хоёрын тухай мэддэггүй байлаа. Нэг өдөр л X.Баянмөнх ирээд бэр чинь жирэмсэн болсон гэсэн. Тэгээд бэрээ гуйж авсан. Одоо гурван сайхан хүүхэдтэй. Бага нь 14 нас хүрч байгаа.

-Начин цол авсан барилдааныг нь санаж байна уу. Тухайн үед хүүгээрээ бахархсан биз?
-Саналгүй яах вэ. Хүү минь улсын том цолонд хүрлээ гэж бодохоор үнэхээр сайхан байсан. Начин цол гэдэг тийм ч амархан олдохгүй болохоор баярлаж байлаа. Хүүгээ барилдаж байхыг нь харахад сайхан байсан. Хүний ээж юм болохоор өглөө нь цай сүүнийхээ дээжийг өргөөд хараад сууна даа. Барилдааныг нь алгасахгүй үзнэ. Гэхдээ цэнгэлдэх хүрээлэнд очиж нэг ч удаа үзэж байгаагүй. Наадмаар гэртээ зурагтаар хардаг юм. Хүүгээ даваад явж байхыг харахаар аав нь сэрүүн тунгалаг байж хүүгийнхээ барилдахыг харсан бол гэж боддог юм. Хүүгээ хараад нэг баярлаж, аавыг нь байсан бол гэж бодохоор нэг харамсдаг байлаа.

-Тэр үед дархан аварга Б.Бат-Эрдэнэ завсаргүй түрүүлж байсан үе. Тэр том бөхийг анх өвдөг шороодуулсан бөх бол А.Сүхбат байсан?
-Энэ том бөхийг хаяж байгаа юм чинь миний хүү сайн бөх болох нь дээ. Түргэн, хурдтай, авхаалж самбаатай, айхтар сайхан бөх болж байна даа гэж баярлаж суулаа. Зодог тайлахад нь уур их хүрч байсан. Тэглээ гээд яах билээ. Түүнээс хойш зурагт харахаа ч байгаад байна.

-А.Сүхбат аваргын зодог тайлах шийдвэрийг та мэдэж байсан уу?
-Мэдээгүй. Зурагтаар л харсан. “Чамд хоёр ах, муу ээж чинь амьд байна. Бидэнд хэлэхгүй яасан том толгойтой хүн бэ чи, чамайг зодог тайл гэж хэн хэлсэн юм” гээд хүүгээ зөндөө загнасан. Тэгсэн дуугүй байна лээ. “Олон түмэн чамайг барилдчих болов уу гээд горьдоод л байна, миний хүү барилдаач” гэж ч хэлж үзээд дийлээгүй. Барилдахгүй юм билээ. Одоо уур хүрээд хэлэхээ ч байсан.

-Ээжийн хувьд та хүүгээ яагаад зодог тайлсан гэж боддог вэ?
-Ардын хувьсгалын 80 жилийн ойгоор цолыг нь хассан нь жаахан эвгүй санагдсан. Хэрэв тэгэхэд цолыг нь хасаагүй бол хүү минь дархан аварга болох байсан юм. Хүү ч үүнд эмзэглэсэн байх. Өөр миний мэдэхгүй бас бус асуудал байсан болов уу. Аварга маань өвдөж, зовсон ч хэцүү зүйл тохиолдсон ч ээжээсээ таг нуучихна. Ээжийнхээ сэтгэлийг үймүүлэхгүй гээд муу зүйл ярьдаггүй.

-Аваргыг зодог тайлаад ногоон дэвжээн дээрээ уйлж суугааг харсан Монгол хүн бүр нулимс унагасан байх шүү?
-Хүүгээ уйлахыг харах эвгүй юм билээ. Миний хүүд зориулж зохиосон “Нууцхан сэтгэлийн үнэн” дууг нь сонсохоор одоо ч огшоод ирдэг юм.

-Аварга зодог тайлаад өөрийн дэвжээгээ байгуулсан. Та шавь нарынх нь барилдааныг үзсэн үү?
-Хүү минь “Олимп” дэвжээ байгуулаад хүүхдүүд дасгалжуулж байна. Тэр хүүхдүүд нь сайхан л барилдаж байна лээ. Ө.Даваабаатар сайхан барилдаж байсан ч жаахан бэртсэн гэсэн. Энэ зун барилдах байлгүй. Миний хүүгийн энэ сайхан “Олимп” дэвжээнээс олимпийн аварга бөх төрөх байх гэж залбирч суудаг юм.

АВАРГЫГ ЗОДОГ ТАЙЛАХАД НЬ Л НЭГ ЗАГНАСАН

-Танайх бөхийн удамтай юм байна. Харин морь уядаг хүн байсан уу?
-Манай өвгөн барилдах дуртай ч морь уях дургүй хүн байсан. Морийг тэгж өлсгөж яах нь вэ гэдэг байсан юм. Манай энэ хүү /А.Батсүх/ л гоц дурласаар байгаад уяач болсон. Хүү маань Улаанбаатар хотын манлай уяач. Удахгүй улсын манлай уяач болох байх. /ерөөлөөр болж А.Батсүх энэ жил МУ-ын манлай уяач болсон/ Тэднийх таван хүүхэдтэй, бага нь одоо дөрвөн настай.

-Хөвгүүд ээждээ эрх байдаг. Аварга танд эрхэлдэг үү?
-Том хүүхэн, харчуул болсон ч ээждээ ирээд л эрхэлнэ. Хүүхдүүд маань ирэхээсээ цагийн өмнө утасдаж хэлдэг юм. Тэгэхээр нь хоол хийгээд тавина. Бүгдэд нь жаахан юм бэлдэж өгнө. А.Сүхбат маань долоо хоногт нэлээд хэд ирнэ, заримдаа сард нэг ирэх нь ч бий. Ажлынхаа байдлаас болдог юм. Манай аварга, уяач хоёр хуушуурт их дуртай.

-Харин та хүүхдүүддээ эрхэлж байна уу?
-Би нэгдэлд байхдаа саальчин байлаа. 24 жил тогоочоор ажилласан. Одоо 80 мянган төгрөгийн тэтгэвэр авдаг. Тэтгэврийн хэдэн төгрөгөө дуусахаар мөнгөгүй болчихлоо гээд хүүхдүүддээ хэлчихдэг юм. Тэд маань авчраад өгнө дөө. Энэ эрхэлж байгаагийн хэлбэр байх.

-Нэг хүүгээ барилдахыг, нэг хүүгийнхээ уясан морьдыг ирэхийг харахад ээжийн наадам сайхан болдог байсан биз?
-Тэгэлгүй яах вэ. Наадмаас морьдоо хөтлөөд ирэх хүүхдүүдээ тосч үнсээд л, даага нь янцгаахаар гоё байдаг шүү. А.Батсүх хүүгийн минь морьд хурдтай, сайн давхидаг. Багаасаа л морь малд хорхойтой хүүхэд байсан. Хүүхдүүд маань том ахыгаа түшээд Дарханд байдаг. Хотод аварга, уяач бид хэд байдаг ч баяр ёслол болгоноор бөөнөөрөө цугладаг юм.

-Одоо та ач зээ нараа хардаг уу. Амины хүүхэд бий биз?
-Ач зээгээ хардаггүй. “Би та нарыг өсгөх үүргээ биелүүлсэн. Одоо хүүхэд харахгүй гэдэг юм”. Бэрүүд маань надад их сайн. Намайг гэртээ байлгана гэхээр нь би очдоггүй. Хүүхдүүдтэйгээ утсаар яриад л болчихно. Дор дороо ажлаа хийгээд сайн явж байвал болох нь тэр. Жирэмсэн болсон нэгэнд нь өвдөхөөрөө ээждээ хэлээрэй гэдэг. Тэгээд өвдөөд эхлэхээрээ ярина, тэгээд л сайхан төрчихнө. Харин дараа нь очиж хүүхдийг нь угааж, нэр өгдөг юм. Би одоо бол бага хүүгийн “жижигхэн шард” илүү хайртай.

-Танай ач зээ нараас А.Сүхбат аваргыг залгамжилж барилдаж буй хүүхэд бий юу?
-А.Сүхбатын өөрийнх нь, А.Батсүхийн, том хүүгийн маань гээд гурван ач маань барилдаж байгаа. А.Сүхбат маань өөрийнхөө дэвжээнд тэднийг хичээллүүлж дэвээ шаваагаа зааж өгч байгаа болохоор тэр үү барилдаж байгаа нь адилхан харагдах юм билээ.

-Хүүгийнхээ барилдаанаас өөр ямар бөхийн барилдааныг үзэх дуртай вэ?
-Би сүмо үзэх дуртай. Сүмо гарах үед зурагтынхаа өмнө л сууж байдаг юм.

-Уучлаарай, нэг эвгүй зүйл асууя. А.Сүхбат аваргыг эхнэрээсээ саллаа, залуу эхнэр аваад үрийн зулай үнэрлэлээ гэсэн мэдээлэл гарах болсон. Энэ талаар та дуулсан уу?
-Ёстой мэдэхгүй юм./инээв/ Салаад өөр эхнэр авсан бол надад үзүүлмээр юм. Тэгээд энд тэнд цайллага дайллага, баяр ёслол дээр Б.Баясгалан тэр хоёр хамт явж л харагдах юм байна шүү дээ.

-Та хэдэн жилийн өмнө “Саран ээж”-ээр өргөмжлөгдөж байсан. Энэ жил ахиад уригдсан гэв үү?
-Өөрөө юу ч мэдээгүй байтал хүүхдүүд авч яваад л очтол “Саран ээж” болсон. Энэ жил мянган ээжийн баярт очиж оролцсон. Би энэ жилийн “Саран ээж”-д шагнал гардуулсан. Тэнд залуухан олон сайхан ээж нар байна лээ. Гоё арга хэмжээ болсон.

-Олон хөвгүүдийг хатуу гараар өсгөхгүй бол болохгүй гэдэг. Аваргад алганы амт хэр үзүүлдэг байв?
-Би хүүхдүүдээ зоддоггүй. Аваргыг зодог тайлахад нь л нэг загнасан. Миний хүү чинь ээждээ зэмлүүлэхээр юм хийж байгаагүй. Багадаа ч томоотой сайн хүү байсан.

-Та ер нь хүүхдүүдээ ямар арга барилаар хүмүүжүүлдэг байв?
-Хүүхдүүдээ бүгдийг нь цуглуулж байгаад зодсоноос өөрцгүй үг хэлдэг. Харин заримдаа аавд нь ховлочихдог байсан. Тэгсэн харин хүүхдүүд “Хөгшин хүн хов хэлэх муухай байдаг юм” гэж билээ. /инээв/ Аав нь өөрөө тохитой, томоотой хүн болохоор хэр барагтай уурладаггүй байсан шүү. Бидний үед олон хүүхдийнхээ алийг гэх билээ. Том нь жижгээ хараад л хүн болцгоосон. Хүүхдийг багаас нь бие даалгах дуртай. Жаахан юм гээд байвал юу сурах билээ. Эрэгтэй хүүхдүүдийг архи тамхинаас болгоомжил, эмэгтэйчүүдээ хүмүүстэй эв найртай, эвсэг яваарай. Настай хүмүүсийг хүндэлж байх хэрэгтэй. Хүнийг хайрлавал тэр хайр эргээд ирнэ гэж сургадаг юм.

-Ярилцсанд баярлалаа.
-Зүгээр ээ хүү минь.