Баяр наадам дөхөхөөр давхар “баярладаг” хүмүүс бол хорих ангид ял эдэлж байгаа хүмүүжигчид байдаг. Тодруулбал,

аль нэг баяр, түүхт ойг тохиолдуулан “үй олноор” нь Өршөөлийн хуульд хамруулдаг жишиг манай улсад тогтоод байгаа. Үүнтэйгээ зэрэгцээд нийгэмд айдас хүйдэс үүсдэг нь нууц биш. Тэгвэл ингэж “бөөндөж” өршөөдөг үзэгдэл эрх зүйн хувьд хэр оновчтой, олон улсын жишигт үүнийг яаж зохицуулдаг талаар бүтэн жилийн хугацаа шаардсан томоохон судалгааг Хуульзүйн үндэсний хүрээлэн хийж дуусчээ. Судалгааны үр дүн хэрхэн гарсан талаар тус хүрээлэнгийн Эрүүгийн эрх зүй, криминологийн секторын эрдэм шинжилгээний ажилтан Г.Батчимэгээс тодрууллаа.

-Өршөөлийн хуулийн тухай судалгаа хийх болсон шалтгаан нь юу байв?
-Төрийн эрх барих дээд байгууллагын гаргасан Өршөөл үзүүлэх тухай шийдвэрийн биелэлтийг хангах ажиллагааг зохион байгуулахад Засгийн газар, шүүх болон шүүх эрх мэдлийг хэрэгжүүлэхэд оролцдог бусад байгууллага ямар үүрэг оролцоотой байхыг судалж, үндэсний хууль тогтоомжийг боловсронгуй болгох зорилгоор энэ судалгааг хийж дуусгалаа. Хуулийн төслийн санаа нь бол өршөөл үзүүлэх ерөнхий журмын тухай хуулийн ажиллагаа. Энэ процесс ажиллагааг хэн яаж хэрэгжүүлдэг байх вэ гэдгийг судалсан. Судалгаандаа гадаадын зарим улсыг оролцуулж, Өршөөлийн хуулийн эрх зүйн зохицуулалт хэрхэн хангагдаж байдгийг мөн жишиж үзлээ.

-Манай улс хэдий үеэс хүмүүжигчдэд өршөөл үзүүлж эхэлсэн юм бэ?
-Судалгаандаа нэн тэргүүнд Монгол Улсын өршөөл үзүүлэх хууль тогтоомжийн хөгжлийн түүхэн уламжлалаас өнөөг хүртэлх бүхий л дүрэм журам, явцыг оруулсан. Манай улс хамгийн анх өршөөл үзүүлэх тухай хуульчилсан нь Богд хааныг хаан ширээнд суухад бүх ялтан, шийтгэгдэж, сэрдэгдэж байгаа хүнийг өршөөн суллаж байсан тэр үйл явдал байсан юм. Тэр бүх ажиллагааг Шүүх яам гардан явуулахад Богд хаан “Өршөөлд хамруулчихаад шууд суллан явуулах биш, залуучуудыг цэргийн албанд хөгшин настайчуудыг харьяа ноёдын албат зарцаар ажиллуулсугай” гэсэн тушаал гаргасан байдаг. Энэ нь юу гэхээр өршөөгдсөн хүмүүжигчдийг нийгэмшүүлэх процессийг монголд анх Богд хаан хийж байсныг нотолж байгаа юм.

-Одоогийн Өршөөлийн хуульд иймэрхүү заалт байдаггүй шүү дээ.
-Тийм. Манай улсад анхны үндсэн хууль 1924 онд батлагдсанаас хойш Өршөөл үзүүлэх явц хуульчлагдаж эхэлсэн байдаг. Гэхдээ Богд хаанаас хойш дахин энэ мэтээр суллагдсан хүмүүсийг нийгэмшүүлэх, бодитой, үр дүнтэй амьдруулах арга хэмжээ байгаагүй юм билээ. Социализмын үе 1940-80-аад онуудын Өршөөл үзүүлэх тухай тогтоолуудад л “сурч боловсрох ажилд оруулах нөхцлөөр хангасугай” гэж оруулсан байдаг. Харин ардчиллаас хойш буюу 1990 оноос хойшхи Өршөөлийн хуулиудад нийгэмшүүлэх талаар огт дурдагдахаа больсон.
-Сүүлийн жилүүдэд шил шилээ даран гарах болсон Өршөөлийн хуулиудад сайжруулан шинэчилсэн зүйл байдаг уу?
-1990-2009 онд гарсан Өршөөл үзүүлэх тухай хуулиуд бүгд ижил шахуу, бие биенийгээ хуулбарласан байгаа. Зарим нэг ял эсвэл өршөөлд хамрагдах субьектийг хамруулж, мөн насыг нь нааш цааш болгож өгснөөрөө л ялгаатайгаас бус нэн шаардлагатай зүйл заалт орохгүй хэвээр байна.

-Дээр олон улсын туршлагаас судалж, харьцуулсан гэж хэлсэн. Энэ талаараа тодруулахгүй юу? -Миний сонирхлыг хамгийн их татсан зүйл бол гадаад орнуудын эрх зүй болон эрдэмтдийн Өршөөл үзүүлэх тухай хуулийн талаарх санал бодол, ном зохиолуудын судалгаа байсан. Судалгаандаа АНУ-ын Техас муж, Канад, ХБНГУ, ОХУ-ын өршөөл үзүүлэх эрх зүйн зохицуулалтыг онцолж оруулсан юм.
Манайхаас нэг том ялгаатай нь байнгын ажиллагаатай Өршөөл үзүүлэх комисс, зөвлөл, хороо ажилладаг. Канад болон АНУ-ын Техас мужид гэхэд тусдаа, бие даасан зөвлөл ажиллаж, ялтнуудын дунд байнгын судалгаа явуулан удаан хянасны эцэст өршөөх эсэхээ шийддэг юм. Зөвлөл нь хүний алдааг ойлгон хүлээн авч, эргэн нийгэмтэй нь хөл нийлүүлдэг таатай нөхцлийг хангах зорилгоор ажиллаж байдаг юм билээ. Зөвлөлийн гишүүд тодорхой хугацаанд сонгогддог ч заавал шүүгч, прокрор, цагдаа байх албагүй, харин эрдэмтэн, багш, тухайн ялтантай байнга харьцдаг сэтгэл зүйч зэрэг байдаг.

-Гадны кинон дээр ялтнуудтай байсхийгээд уулзалт хийж, засарсан эсэхийг нь хэлэлцэж байгаа
гардаг. Энэ нь таны ярьж буй зөвлөл гэсэн үг үү? -Яг тийм. Жишээ нь Канадын зөвлөл үндсэн таван бүс нутгаас тус бүр хоёр хүн ажилладаг. Мөн Өршөөлийн тухай хуулийг хугацаанаас нь өмнө тэнсэн суллах гэж ойлгодог. Энэ нь өршөөл үзүүлж байгаа нэг хэлбэр ч гэлээ зөвлөл нь өөрөө шийдвэр гаргах эрхтэй байдаг юм. Манай Улсад өршөөл үзүүлэх нь УИХ-ын бүрэн эрхийн асуудал байдаг шүү дээ.
Харин Канад, Техасын зөвлөл тухайн хорих ангийн захиргаа, сэтгэл зүйч, цагдаагийн байгууллагаас ялтны мэдээллийг авч танилцаад, түүнд тодорхой болзол тавьж, хугацаа өгдөг. Уг болзолд нь хохирогчид учруулсан хохирлоо барагдуулсан эсэх, ял эдлэх хугацаандаа дотоод журмыг дагаж мөрдсөн байдал гээд олон зүйл бий.
Үүний дараа эрсдлийн менежментийг тодорхойлж өгдөг. Өөрөөр хэлбэл, энэ хүн гараад дахин нийгэмд хор нөлөөтэй гэмт хэрэг үйлдэх магадлалыг хоёр зүйлээр судалдаг аж. Үүнд ялтны нас, үйлдсэн хэрэг, түүний сэдэлт, нийгэмд аюултай байдал, ял эдэлж байхдаа мэргэжил дээшлүүлэх сургалтад шинээр хамрагдсан эсэх, ямар нэгэн зөрчилд холбогдсон эсэхийг харгалзаж үздэг.

-Урт хугацааны турш байнгын судалгаа хийж байдаг хэрэг үү?
-Тийм ээ. Зөвлөл шинээр томилогдонгуутаа бүх ялтнаа судалж, уулзах эсвэл цахим хэлбэрээр ярилцаж эхэлдэг.
-Өршөөлд хамруулахгүй байх ерөнхий үндэслэл гэж байдаг болов уу?
-Техас мужид үүнийг хуульчилсан байдаг. Бага насны хүүхдийг хүчирхийлсэн, бусдын амь насыг онц хэрцгийгээр бүрэлгэсэн, төрийн албан хаагч эрх мэдлээ урвуулан ашигласан, авлига авсан тохиолдолд Өршөөл үзүүлэх тухай хууль хаалттай. Бусад тохиолдолд болзлоо биелүүлсэн бол хэнд ч нээлттэй байдаг юм.

-Олон улсад өршөөгдсөн ялтныг нийгэмшүүлэх талаас ямар арга хэмжээ авдаг бол?
-Гадаадын туршлагаас харахад нийгэмшүүлэх дөрвөн хэлбэр байгаа. Нийгэм, захиргааны хяналт тогтоох, тусгайлсан алба, ажилтнаар хяналт тавиулах, дэмжлэг үзүүлэх, түр амьдрах орон байртай болгох зэргээр анхаардаг юм.

-Эрдэмтэн, судлаачдын санал, шүүмжлэлийг судалгаандаа оруулсан гэсэн. Өршөөл үзүүлэх нь нийгэмд ямар нөлөөтэй гэж тэд дүгнэдэг бол?
-Өршөөлийн хууль нь ихэнхдээ хугацаанаас нь өмнө тэнсэн суллах, эдлээгүй үлдсэн ялыг хасах, өршөөх гэсэн хэлбэртэй. Харин эрдэмтэн судлаачид энэ асуудлыг сайшааж үздэггүй. Муу хуультай, хатуу чанга ял оноодог улс оронд ялын бодлогыг зөөллөж, эсвэл ард иргэддээ таалагдахын тулд Өршөөл үзүүлэх хуулийг ойр ойрхон гаргадаг. Харин сайн хуультай, хуулиа хэрэглэж чаддаг улс оронд Өршөөлийн хуулийг хэрэгжүүлэх шаардлага байдаггүй гэж дүгнэдэг юм билээ.

-Манай улсын хувьд Өршөөл үзүүлэх хуулийн хэрэгжилт хэр байна вэ?
-Судалгааны дүгнэлтээр манай улсын хувьд Өршөөл үзүүлэх тухай хуулийн эрүүгийн бодлого алдагдан, ойр ойрхон гаргаж байгаа нь ялтнуудыг нийгэмшээгүй байхад суллан дахин гэмт хэрэг хийдэг, мөн ямар нэгэн ойн баяраар юмуу сонгуулийн өмнө гаргаж үнэлэлт авах төдий хэрэглүүр болж хувирсан байна. Тийм учраас л ямар нэгэн судалгаа шинжилгээ хийлгүйгээр өмнөх хуулиудаа шууд хуулаад гаргачихдаг.
Иргэд ч Өршөөлийн хуулийн талаар маш сөрөг бодолтой, ихэнхдээ сургаар нь айдаст автдаг болоод байна. Өршөөлийн хуулийн мөн чанар, ач холбогдлыг ойлголгүйгээр өршөөгдсөн бүх ялтан гэмт хэрэг хийнэ гэсэн муйхар дүгнэлт, хүлээлттэй болжээ. Гэтэл амьдралдаа алдаж гишгэн, түүндээ чин сэтгэлээсээ харамсч ухааран байгаа хүнийг өршөөж, гэр бүл, үр хүүхдэдээ түшиг болж явахад нь тусалж дэмжих чухал ач холбогдолтой. Гэтэл нөгөөтэйгүүр Өршөөлийн хуулийг завшиж наранд гараад дахин хэн нэгнийг хохироочихдог хүнд тэр боломжийг нь олгохгүй байх, үүнийг ялгаж салгахад л байнгын ажиллагаа, судалгаа хэрэгтэй байгаа юм.

-Гэхдээ өршөөлөөр гарсан хүмүүс хэрэг үйлдэх хандлага их байх шиг харагддаг?
-Манайхан бүгд л “энэ шоронгоос суллагдаж байгаа юм чинь ямар этгээд байгаа бол” гэж ирээд, зай барих, гадуурхах, айх хандлагатай байдаг. Гэтэл бүх хүн тийм биш шүү дээ. Тэр дунд сайхан гэрийн эзэн, үр хүүхдийн сайн аав, гэр бүлийн халамжтай хань олон байгаа. 2006 онд 3800 орчим ялтан өршөөгдөхөд 120 нь, 2009 онд 2900 байснаас127 нь дахин гэмт хэрэг хийсэн гэсэн тоо бий. Үүнийг харьцуулаад харсан ч “бүгд” гэсэн ойлголтыг авч хаях хэрэгтэй байгаа юм. Зөвлөл байгуулагдан шалтгаан нөхцлийг судлаад ирэхээр энэ тоо буурна гэсэн үг.

-Манайх Өршөөлийн хууль гаргаж, “бөөндөх” арвин туршлагатай. Гэтэл байнгын зөвлөлгүйгээр яаж шилж, сонгодог хэрэг вэ?
-2009 оны зун Их Монгол Улс байгуулагдсаны 800 жилээр Өршөөлийн хууль гарч 2831 ялтан суллаж байсан. Гэтэл тэр үеэр зөвлөл байгуулагдаж, тавхан хоногийн дотор тэр олон хүнийг Өршөөлд хамруулсан юм.
Дээр нь манай улсын нэг том дутагдал нь Өршөөл үзүүлэхдээ тодорхой болзол нөхцөл тавихгүй байгаа явдал юм. Угаасаа тэр цөөн хоногт болзол тавиад ч амжихгүй биз.

-Ямар болзол байх шаардлагатай вэ?
-Нэн тэргүүнд гэмт хэргээс учирсан хохирлоо барагдуулсан ялтанг л өршөөж баймаар байна. Тэгэхгүй бол “одоо нэг баяраар өршөөгдчихөж магадгүй юм чинь хохирлоо төлсөн ч яалаа байсан яалаа” гэсэн бодолтой болчихоод нээрээ ч аль нэг баяраар өршөөгдөн төлбөр нь цайрчихаад байна. Эсвэл Өршөөлд хамруулахгүй бол өлсгөлөн зарлачихдаг ийм гаж тогтолцооноос салахын тулд эхлээд нөхцөл боломжийг тодорхойлж, хохирлоо төлсөн байх шаардлагыг нийтэд тавьж байх хэрэгтэй .

-Өршөөлд хамрагдахаар бүх өр төлбөр нь цайрчихдаг хэрэг үү? Хохирогчид тэгвэл яах вэ?
-Нэгэнт л өршөөгдөж байгаа бол цайрна. Харин “чи өр төлбөрөө төлчихвөл өршөөгдөх боломж гарч ирнэ” гэх мэтээр болзол тавиад байвал хэн ч гэсэн ажиллаж, хөдөлмөрлөөд эхэлнэ. Хохирол төлөөгүйг өршөөлгүй үлдээх хэрэгтэй. Гэтэл манай улсын Өршөөлийн хуулинд энэ төрлийн ямарч заалт алга. Зөвхөн хугацаа, насыг нь л маш ерөнхий заасан байна.
Манай улсын хувьд УИХ-аас байгуулагдсан түр комиссыг зайлшгүй халж, байнгын ажиллагаатай, эрх хэмжээтэй комисс ажиллуулбал Өршөөл үзүүлэх тухай хуулийг сонгодог утгаар нь хэрэгжүүлж болох юм. Одоо энэ хуулийг хэрхэн хэрэглэх талаар Өршөөл үзүүлэх ерөнхий журмын тухай хуулийг гаргахаар төсөл эхлүүлэх гэж байна. Энэ хууль гарвал өршөөл үзүүлэх явц үйл ажиллагааг боловсронгуй болгож, тодорхойлох юм. Үүнд энэ судалгаа их том ач холбогдолтой. Харин шинэ хууль гарахаас өмнө дахин эх захгүй өршөөлд битгий хамруулаасай гэж найдаж байна.
Н.Гантуяа

montsame