1904 оны хаврын адаг сарын шинийн гуравны үүр шөнө хагацах цагаар Цастын орон Түвдийн нийслэл Лхас хотоос найман луустай долоон хүн сэмхэн оргон гарчээ. Тэд гурван өдөр, гурван шөнө жолоо таталгүй явж Дээд Монголын Хүрлэг бэйсийнд очсон нь шарын шашны хаан XIII далай лам Түвдэнжамц, түүний дагалт таван сойвон, буриад Агваан лхаарамба нар байв.

Түвд оронд англи цэрэг түрэмгийлж орж ирсэн тул Далай лам ийн ойн гарч, уг нь Авгаан хамбын үгэнд орж Баатар Цагаан хааныг зорьсон билээ. /Энэ цагийн Далай ламын байдал ч мөн тэр үеийн тунигт тавилангаас өөрцгүй мэт. Эрхэм уншигч авгай миний цуврал эсээг эрх биш энэ цагтай холбон тунгаахыг хүснэ/ Харин Хүрлэг бэйс “Далай ламын заяаг чи мэддэг юм биш, би мэднэ” гэж Авгаан хамбыг загнаад Богд Жавзундамба залран суугаа Их хүрээг зорин тэмцсэн байна.

Далай лам заларч яваа сургаар өргөлчин, мөргөлчин нийлсэн ихийн их цуваа 1905 оны өвлийн тэргүүн “зул” сарын хоринд Хүрээнээ ирсэн гэж Борын Жамбал гуай академич Ц.Дамдинсүрэнд хуучилсан байна.

Богдын Хүрээ хөл алдан угтжээ. Долгойтын аманд гэр майхан барин тосож, хүрээнд ирсэн хойно нь Ганданд тав, долдугаар Богдын суврага байсан хашаанд гэр майхан барин төвхнүүлжээ. Тэнд хөлтэй нь хөлхөж, хөлгүй нь мөлхөж очсон ч мөргөлчид адис авч чадсангүй. Учир нь хар царайлсан түвдүүд суран ташуураар нүүр нүдгүй балбаад амьд бурханд ойртуулсангүй.

Харин VIII Богд Жавзундамба нэг их хөл болсонгүй. Тэр ч байтугай ойрын хүмүүстээ “Би бол Жавзундамба гэж Монголд албан ёсоор заяагдаж суугаа лам юм. Далай лам их боловч тэндээс зугатаж миний албаны газар амь хоргодож ирсэн хүн болно. Тэгэхлээр далай лам надад амгалангийн хадаг илгээж болно” гэж тунирхан өгүүлж суусан сураг байдаг.

/1970-аад оны үед Далай ламыг ирэхэд тухайн үеийн нам, төрийн удирдагчид “Гандан хийдийн гавьж Гомбожав хамба урьсан болохоос бид уриагүй” гэж байв. Түүх ямар амархан давтагдана вэ. Гэтэл XIII Далай лам Түвдэнжамц “…Жавзундамба өөрөө тосож ирэхгүй яасан юм бэ. Би шашны хаан хүн. Жавзандамба надад амгалангийн хадаг барьж болох байсан” гэж хариу туньсан явдал гарчээ.

Амьд бурхдын энэ арцалдаан Хүрээ даяарын ярианы сэдэв болж лам нар “Далай лам уригдаж ирсэн хүн биш учраас Богд тосохгүй байх нь зөв” гэлцэж байв. Харин хоёр бурханыг холын холоос ч гэлээ нүд цавчилгүй харж байсан нь Чин улсын төр байлаа. 1900-гаад оны эхээр “Синьчжэн” /Шинэ засгийн бодлого/ гэдэг шинэчлэл эхэлж, уг бодлогыг хэрэгжүүлэх “Ду бань чжэнь чу” хэмээх яам ид ажлаа эхлэх үеэр Далай лам Лхасаас оргож гарсан хэрэг мандав.

Чин улс Далай ламаа халх Монголд алдах сонирхол байсангүй. Цаашилбал цагаан хааны зүг ч оргож мэдэх цадиггүй бурхны дэргэд тусгай амбан илгээсэн байна. Амбан нэртэй манаач алхах гишгэх бүрийг цагдаж байсан тул Түвдэнжамц ч, Авгаанлувсан ч бие биедээ таагүй хандаж буй маяг үзүүлж “нохойтож” байсан бололтой юм.

Ц.Дамдинсүрэн эрдэмтэнд Ж.Бор гуайн өгүүлсэн нь “…Тэр үдэш Далай ламын ордны дэргэдүүр явж байтал далай ламын хөлөгний цоохор морь өдөр эмээлтэй байсан, одоо мөн эмээлтэй хэвээр байв. Далай лам морь унахдаа сайн, хэдэн цоохор морийг ээлжлэн унадаг байсан.

- Далай лам урд шөнө хаашаа заларсан бэ?
- Хаашаа заларсаныг хэн мэднэ

- Хэдийд заларч ирсэн бэ?
- Үүрээрзаларч ирсэн… гэж бараа болооч түвд хариулав.

Үүнээс хойш Далай лам, Богдтой уулзсан гэж хүмүүс жиг, жуг яриад байдаг болсон. Би тэр шөнө Далай ламыг Богдтой уулзсан гэж боддог” гэжээ.
Хүрээний амбан “Далай лам хаачив”, “Богд яачив” гэж нүд чих тавьж өдөр шөнөгүй мөрдсөн ч амьд бурхад уулзаж чадсан нь яагаад ч юм, сүсэгтэн олныг баярлуулсан байна.

Далай ламыг харгалзах амбан оготор Сандаг мэтийн заншлаач нарыгөдрийн 10 лангаар хөлсөлж ордны үүд, харшийн хаалга мануулсан ч шашны хоёр хаан золгон уулзалдсан нь Хүрээ даяарын бахархан ярих сэдэв болсон байна. Чин улсын төрд сөгдөж, үг дуугүй захирагдаж ирсэн хоёр зуун жилийн ноёрхолд амьд бурхад цэг тавих мэт үндэсний үзэлт, үндэсний ноёд баядын урам зоригийг бадраав.

Энэ бүхнийг Чин улсын төр ч зүгээр харж суусангүй. Хоёр амбан Бээжин зүгээс хатуу донго хүртэж, Далай ламын амь нас дээсэн дөрөөн дээр дэнжигнэх болсон байж мэдэх юм. Учир нь Далай лам, Богд хоёр Бээжингийн нүднээс далд шилэн тугданд нэг, Дасганы овоон дээр бас нэг уулзаж санал бодлоо солилцсон нь Чин улсын төрийг галзуурахад ганц хуруу дутуу болгов.

Орон даяар эргэлзээ тээнэгэлзэл бүрхсэн энэ үед Оройн дээд богд Жавзундамба “Миний санахад хуврагууд явдал мөр ариухан, номлол бүтээл арвидахыг сүүлдээ сануулж үйлдэхийн туршил урьд нь байсан билээ. Өнөө маргааш шинжлэхийн цагт хуврагууд урьд цагийнхаас маш олон болсон. Их жүгнэй номыг үйлдэн зохиохын шалтгаан бүрдсэн.

Мөн ч зарим нэг нь энэ насны хүслийн эрдмийн үйлдвэрээр гутсан учир номд хичээгчин цөөхөн” гэж “Үйлийн үр хуурмаг-гүй” хэмээх зарлигтаа айлдсан байна. Хуврага лам дэндүү олон болсон ч хутагт багшдаа үнэн нь цөөхөн болжээ. Чухам ийм үед халхын ноёдоос М.Ханддорж чин ван тодорч, өөрийн хошуу Дайчин вангийн хүрээнд Далай ламыг залж алт мөнгийг нь төдийгүй амь насыг нь аварсан гэлцэнэ.

Далай лам монголчууд бидний хувьд бурхан юм. Харин зарим нэг улс гүрний хувьд буг мэт санагддаг нь нууц биш. Энэ зоримог алхам Чин төрийн уур хилэнгийн галыг өөр дээрээ дуудсан хэрэг байв. Гал дуудсан вангийн хувь заяа хэрхэн хаашаа эргэхийг хэн мэдэж.

Т.Зөнбилэг
Эх сурвалж: “Монголын үнэн”

Далай лам буг уу, бурхан уу
Tweet
Bolod.mn

Сэтгэгдэл (18)

Уншигчдын оруулсан сэтгэгдлийн талаар манай сайт хариуцлага хvлээхгvй болохыг анхаарна уу.
Үгийн санд шүүлтүүр хийсэн болно

Зочин
(door setgegdel bichsen joohon uhaantai hund) Uls ornii terguun ni uhvel tegeed hen ulsiin udirdah ym amid baijiij erh chuluuniihuu tuluu zutgen biz de tanai ger buliig chin bugdiin hun alah geed irvel chi ger bulee orhihgui tsug bna geed aluulhuu teneg hun bol tegeh baih harin uhaant hun ali boloh amid garaad tuslamj oloh gediin tuslamj olsnoor ger bulee avardagiin

2011-10-21 | 11:33:53 | 82.145.209.140 |

Зочин
дээр санал хусэлтэй бичэж бга хумуус хэнийг пизда гээд бга юум бэ бид тэр далай лам биш шуу дээ туух бол онгорсон он жил тэр хугцааг ам дамжиж бид нар дээр ирж бга учир яаж гуйбуулж бичэж болон монголийн толоо юу хийх бэ гэдэг ээ бод

2011-07-05 | 01:03:03 | 217.117.216.102 |

Зочин
Түвд бол тангууд улс. Тангуудын хаан Далай лам. Улс орноо тусгаар тогтнуулж чадаагүй, зовлонд унасан. Шарын шашин тийм агуу юм бол яагаад улс орон нь өдий болтол тусгаар улс биш байгаа юм бэ.

2011-07-05 | 00:24:52 | 202.70.39.253 |

Зочин
Уе уеийн далай лам нар бол боовоо гараараа саагчидын тэргүүнүүд байсан юм.Мэдэхгүй бол мэдэж ав пизда нар аа!

2011-07-04 | 22:44:58 | 80.82.231.133 |

Зочин
Уе уеийн далай лам нар бол боовоо гараараа саагчидын тэргүүнүүд байсан юм.Мэдэхгүй бол мэдэж ав пизда нар аа!

2011-07-04 | 22:44:57 | 80.82.231.133 |

Зочин
Уе уеийн далай лам нар бол боовоо гараараа саагчидын тэргүүнүүд байсан юм.Мэдэхгүй бол мэдэж ав пизда нар аа!

2011-07-04 | 22:44:54 | 80.82.231.133 |

Зочин
Уе уеийн далай лам нар бол боовоо гараараа саагчидын тэргүүнүүд байсан юм.Мэдэхгүй бол мэдэж ав пизда нар аа!

2011-07-04 | 22:44:48 | 80.82.231.133 |

Зочин
Уе уеийн далай лам нар бол боовоо гараараа саагчидын тэргүүнүүд байсан юм.Мэдэхгүй бол мэдэж ав пизда нар аа!

2011-07-04 | 22:44:33 | 80.82.231.133 |

Зочин
Uls oroniig udirdna gedeg chin uuruu amid baijiij udirddag yum bgaazdee uhchihvel buurch balrsan yum bolno bizdee yaasan teneg zochin be dalai lam unheer gaihamshigtai udirdagch yumdaa gantsaaraa hyatadiinesreg yu hiij bgaag n unheer ali ch talaasaa burhan yumaa

2011-07-04 | 22:38:35 | 66.154.107.163 |

Зочин
Энэ явдлаас болж Ханддорж чин вангийн хүүгийн толгойг бээжинд цаазалсан гэхээр харамсалтай

2011-07-04 | 21:18:30 | 202.131.248.222 |

Зочин
Бурхан ум мани бад ми хум . далай багш бол хятадыг эсрэг тэмцэгч жинхэнэ эх оронч амид бурхан. мэдээ бичсэн Зонбилиг золбин голог хужаа-н шээс дуугай байгаарай

2011-07-04 | 20:47:46 | 183.99.89.132 |

Зочин
Улсийн хаан ни юм бол улсаа удирдаад эх орондоо л байх эстөи биздээ. Эрх мэдэл гэхээр харамгуй авч эрх ямбийг ни эдэлдэг атлаа. харийн дайсан эх нутгаад ни турэмгийлэн орохийн тсагт албат ардаа. журмийн олон шави нараа орхиод ами зулбадаг ни али улсийн торийн эс вэ?!Энэ ни хаан хуний эс зуй мон уу?! эс зуйгуй бол хаан ч буг л биздээ

2011-07-04 | 19:02:55 | 123.121.208.148 |

Зочин
Тэр үеийн байдлаас болож Богд лам Далай лам 2 илт уулзвал бээжин их шахалт өгөж Монгол улс маань хэцүү болно гээд гаднаа бие биедээ их муу юм шиг харагдуулж нууцаар уулзсан гэдэг юм билээ тэрнээс биш яалаа гэж хоорондоо муу байхав дэ

2011-07-04 | 17:48:17 | 203.91.117.4 |

Мэдээ
Гадаад мэдээ
Видео