Монгол Улсад хөгжлийн бодлого алдагдсан гэсэн үг. Өнөөдөр Монголд 200 өрх гэр бүл буюу 1000 хүн л мөнгө хийж байна.

Харин бусад нь гудамжинд гарсан. Үүнийг “Алт” хөтөлбөрөөс харж болно. Намайг Үндэсний хөгжлийн дэд сайдаар ажиллаж байхад буюу 1991 онд оросууд монголоос явж байлаа. Тэр үед оросууд 600 гаруй эдийн засгийн ач холбогдолтой уурхайн судалгааг манайд өгсөн юм. Өнөөдөр бид зөвхөн хоёр ордын тухай л ярьж байна. Бусад нь хаачсан бэ. Өгөөд дууссан байх. Өнөөдрийн эрх баригчдаас 600 гаруй орд хаачсан бэ гэж асуухад л унаж байна даа. Монголчууд одоо 600 гаруй ордын зөвхөн нэг ордын 10 хувийг л авах асуудлыг ярьж байна.  Үлдсэн 599 орд хаачив аа. Ийм л төр засагтай улс орон болоод байна. Монгол Улс 600 гаруй ордтой гэж бүртгэгдэх үед Монгол Улс дэлхийд баяжиж байгаа биш хамгийн баян орны тоонд орсон.  УИХ-ын гишүүн Д.Энхбат интернэт, компьютерийн мэргэжилтэй. 15 жил энэ мэргэжлээрээ ажилласан хүн. Харин социализмын жилүүдэд улсын төлөвлөгөөний комисст ажиллаж байсан бөгөөд 1990-ээд оны шилжилтийн үед Үндэсний хөгжлийн яамны дэд сайдаар ажиллаж, улс орны эдийн засагтай холбоотой чухал ажлуудыг шийдэлцэж явсан нэгэн. Соросын санд нийгмийн ажил хийсэн гээд түүний намтар арвин. Харин өөрийнх нь хэлснээр улс төрд ороод таван  жилийн нүүр үзэж байгаа аж.  “МОНЦАМЭ мэдээ” сонины  “Редакцийн зочин”-оор уригдсан эрхэм гишүүн улстөрийн гурав дагч хүчин, парламент дахь ногоон үзэл, монголын уул уурхай, төрийн эрх барих дээд байгууллагатай холбоотой сэдвүүдээр илэн далангүй ярилцлаа. “Редакцийн зочин”-ы ярилцлагад МОНЦАМЭ агентлагийн дарга Т.Баасансүрэн, “МОНЦАМЭ мэдээ” сонины ерөнхий эрхлэгч Б.Номинчимэд, сэтгүүлч Ш.Эрдэнэчимэг, Г.Энхмандуул нар оролцлоо.

“Ногоон” гэхэд Ерөнхийлөгч, Ерөнхий сайд нар цочихгүй шүү
-МНН-нь парламентад суудалтай улстөрийн нам. Та яагаад “Ногоон” үзлийг баримтлах болсон бэ. Энэ сэдвээр яриагаа эхлэх үү?
Ардчиллын 20 жилийн хугацаанд монголчууд зог тусаж зах зээлийг ойлгосон. Өөрөөр хэлбэл, муу явбал муу, сайн явбал сайн нийгэм гэдгийг мэдэрсэн. Товчоор хэлбэл боломж.  Харин чадавх биш. Чадавхийг бид өөрсдөө гаргах хэрэгтэй гэдгийг ойлгосноор дараагийн 20 жил бид яаж явах вэ гэдэг асуулт гарч ирсэн. Өөрөөр хэлбэл, дэлхийн 6 тэрбум хүний дунд 3 сая хүн юугаараа илүү явах юм гэдэг нь чухал болсон. Манай улс хуучнаар ЗХУ-ын тэтгэлэг дор, дараа нь донор орнуудын нөлөөнд хэсэг явсан. Энэ мөчид Монгол Улсын хөгжлийн ерөнхий үзэл баримтлал гарч ирсэн. Иймд би бодож байгаад ногоон гэдэг чиглэлийг сонгосон юм. Ногоон үзэл, байгаль хамгаалах хоёр ялгаатай. Байгаль хамгаалах асуудлыг ХIХ зууны төгсгөлөөс ярьж эхэлсэн. Тодруулбал, Үйлдвэржилт, хот байгуулалтын хортой үр дагаврын эсрэг тэмцэж байсан тэр үеэс эхлэлтэй. Харин  1970-аад оноос НҮБ-ын хүрээнд ялангуяа Скандиновын орнуудын хүрээнд тогтвортой хөгжил гэсэн ойлголт гарч ирсэн. Энэ нь ирээдүйгээ сүйтгэх замаар яваад хэрэггүй гэсэн ойлголт юм. Өнөөдөр уул уухайн үйлдвэрлэл эрхэлж, газар шороогоо сэндийчин мөнгө олж байна. Гэвч үүуул уурхайн үйлдвэрлэлийн  100 жилийн хугацаанд авч, өгч байгааг нь бодоод үзэхэд алдаж байгаа нь их. Хүн төрөлхтөн нэгэнт болоод өнгөрсөн зүйлийн хойноос тэмцэх нь хэцүү байдаг. Улс орноо нэг хэсэг нь сүйтгэдэг, нөгөө хэсэг нь түүний эсрэг тэмцдэг байж болохгүй . Өөрөөр хэлбэл, уул уурхайн компаниуд сүйтгэдэг, ард түмэн нь тэмцдэг байж болохгүй гэдгийг ойлгосон. Ингээд дэлхий даяар ногоон үзэл гарч ирсэн. Энэ үзэл нь анхнаасаа үйлдвэр байгуулж, зураг төслийг нь хийхдээ хаягдал бүтээгдэхүүнийг хэрхэн боловсруулж, гол, нуурыг сэргээж, ногоон байгууламж байгуулахаа төлөвлөдөг. Өөрөөр хэлбэл анхнаасаа хот байгуулахдаа ногоон хот байгуулахыг л хэлдэг. Тиймээс төрийн үзэл нь ногоон байх хэрэгтэй юм. Гэтэл юм сүйдсэний дараа  хэсэг байгаль хамгаалагч араас нь тэмцээд төр нь тэмцдэггүй байж болохгүй.

-Тэгэхээр та  монголын төрийг ногоон бодлоготой болгохын төлөө зорьж байна уу? 
-Австралийн парламентын ногоон намынхан хүчтэй байдаг. Намайг албан томилолтоор явж байхад  Австралийн нүүрсний уурхайн том төслийг эхлүүлхээр ярилцаж байлаа. Гэтэл тэднийх яг монголчуудын эсрэг зүйлийг ярьж байсан. Өөрөөр хэлбэл, яаж ухахаа бус харин 50 жилийн дараа нүүрсээ ухуулсан газарт ямар ногоон хотхон байгуулах тухай уурхайнхантай тохирч байсан. Уурхайн эзэд тав, арав, хорин жилийн дараа уурхай ямар байх талаар фермерүүдтэй тохиролцдог. Нутгийн фермерүүд ч уурхай байгуулахад их баяртай байдаг. Учир нь тавин жилийн дараа нүүрсний том уурхайн нүхэнд маш том нууртай болж, эргэн тойрон нь дэд бүтэц байгуулснаар тухайн орон нутагт гайхалтай хөгжил ирнэ. Австралид нүүрс зөөж байгаа автомашин болгон битүү хучлагатай явдаг бөгөөд урд нь тоос гаргахгүй гээд ус шүршдэг. Үнэхээр харж байхад зам дээр ганц ч нүүрс унаагүй байдаг шүү. Үүнээс уул уурхай нь ногоон байж болох нь харагдаж байгаа юм. Бусад бүх салбар ногоон байж болно. Жишээлбэл, манай чихэр боовны үйлдвэр ногоон байна гэвэл анхнаасаа органик бодисоор үйлдвэрлэл эрхлэх хэрэгтэй болно. Тиймээс өнөөдөр нь сүйтгэчихээд маргааш нь засах зүйл хөгжил рүү явуулахгүй. Улс орны хөгжил нэг л байх хэрэгтэй. Иймд 21 дүгээр зууны улстөр ногоон үзэл рүү явах юм байна гэсэн бодолтойгоор ажиллаад явж байна. Өнөөдөр манай улс уул уурхайн хөгжлийн зам дээр ирээд байна. Монголчууд бурханаас заяасан уул уурхайн баялагтай улс. Ганцхан жигнүүрийн нөгөө талд өөр зүйл байх учиртай. Жигнүүрийн нөгөө талд байх сайн зүйл нь юу юм бэ? Дараа үеийнхнээ хохироож гол усаа бохирдуулж, сүйтгэсээр байх уу. Энэ их баялаг нь зөвхөн өнөөдөр амьдарч байгаа монголчуудын баялаг гэж хэн хэлээд байгаа юм гэсэн олон асуулт байна. Үнэхээр монголчуудын өмч ч дараа дараагийн үеийнхний өмч шүү дээ. Өнөөдөр бид байгалийн баялгаа зараад жип авч унаад л, бүгдийг нь хятадуудад зараад орон сууц болгочих эрхтэй юу. Энэ нь эргээд улстөрийн, нийгмийн, хүний эрхийн асуудлыг босгодог. Ингээд энэ бүхнийг иж бүрнээр нь аваад үзэхэд монголын төрд ногоон нам дуу хоолойгоо оруулах ганц зорилго бий нь харагддаг. Бидний асуулт бол уул уурхай жигнүүрийн нэг талд байгаа бол нөгөөд нь юу байна вэ гэсэн зүйл юм. Өөрөөр хэлбэл, нөгөө тал нь давах учиртай. Эцсийн эцэст гуч, тавин жилийн дараа нөгөө тал нь илүү байх ёстой. Харамсалтай нь өнөөдөр монголд жигнүүрийн нөгөө талд юу ч харагдахгүй байна. Тиймээс өөрчлөх хэрэгтэй, өөрчлөхийн төлөө ч явж байна.  

-УИХ-д намаа төлөөлөөд гурван жилийн хугацаа өнгөрч байна. Энэ хугацаанд та бүхэн ногоон үзлийг монголын төрийн бодлогод хэр тусгуулж чадав. Харахад хүлээж авахгүй мэт санагдаж байна. Төрийн эрх барьж байгаа хүмүүс эх орондоо хайртай л хүмүүс байдаг болов уу. Гэвч тэдэнд энэ үзэл “мангаа” мэт санагдаж болзошгүй юм?
-Манайд хоёр асуудал байна. Нэгдүгээрт, МНН дөнгөж хоёр жил хагас гаруй болж байна. Анх 1990-ээд онд ногоон намыг байгуулж байхдаа өөр зорилгоор байгуулж байсан юм билээ. Илэн далангүй хэлбэл, тухайн үед төр засгийн эсрэг юм хийвэл дараа нь гэнэт баривчлагдаад хэцүү болж мэднэ. Тиймээс байгалиа л хамгаалсан гээд байгуулчихъя гэж нэлээд айсан байдалтайгаар үүсгэсэн гэдгийг ахмад гишүүд хэлдэг. Ерөнхийлөгчийн сонгуульд Ц.Элбэгдорж Ерөнхийлөгч таван гол зорилготой орсон. Өнөөдөр хамгийн гол хэрэгжиж байгаа бодлого нь ногоон бодлого. Ерөнхийлөгчид байгаль орчны чиглэлээр манай намын гишүүн зөвлөж байна. Парламент дахь эхний нэг жилийг  манай нам хүмүүстэй танилцаж, бусадтай ойлголцох гэж  үрсэн болов уу. Харин дараагийн жил Ерөнхийлөгчтэй илүү тулж ажилласан. Өнөөдөр Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж, Ерөнхий сайд С.Батболд нар ногоон гээд ярихад цочихгүй шүү. Харин яаж үүнийг ажил болгох вэ гэдэг чухал байна. Ер нь улстөрийн намуудын ямар ч гишүүн ногоон хэрэгтэй гэдгийг мэднэ. Гэтэл яг хийх болохоороо мартчихдаг. Учир нь бушуухан л уурхайгаа ухмаар байдаг. Тавантолгойн нүүрсийг төмөр замаар зөөх ёстой гэдгийг бүгд мэдэж байгаа. Гэтэл ногоон ярьж байхад нөгөө талд нь мөнгө цухуйдаг. Тиймээс мөнгөө сонгодог. Энэ бол манай төрийн тогтолцоо ногоон тал руу шахахгүй байгаатай холбоотой. Учир нь ногооноор явбал мөнгө олдоггүй, ногоон бишээр явбал мөнгө олддог. Мэдээж хэрэг бид хувь хүнийг шүүмжлэлгүй яахав. Гэхдээ ногооноор явбал зам байхгүй, хүрнээр явбал засмал замтай байгаагийнх гэсэн асуудал байна. Энэ бол лидерүүдийн хамгийн хэцүү үүрэг учраас ойлгуулахын төлөө ажиллах хэрэгтэй. 

Засгийн газрын хуралдаан компанийн захирлуудын хурал шиг болдог
-Танай намыг ИЗН-тай нэгдсэнийг сонгуультай холбож ойлгодог. Та ямар тайлбар хэлэх вэ?
-Манай намыг ИЗН-тай нэгдсэнийг хүмүүс сонгуультай холбож хэлдэг. Үүнийг бид дутуу ойлгуулаад байх шиг байна. Ногоон намын логон дээ цагаан, ногоон арга билгийн загас байдаг. Цагаан нь хүн, ногоон нь байгаль юм. Тэгэхээр хүн нь хаана байгаа юм гэсэн асуулт гардаг.Нинжа нар буюу гар аргаар алт олборлогчдын тухай ярилцъя. Арав гаруй жилийн өмнө Засгийн газраас “Алт” хөтөлбөрийг зарласан. Гэхдээ монголын Засгийн газар маш том стратегийн алдаа хийсэн. Яг үнэндээ хөтөлбөрт алтны арван компани л оролцсоноос биш монголын ард түмэн оролцоогүй. Товчоор хэлбэл, хөгжилд хүн болгоныг оролцуулах нийгмийн бодлого хэрэгжээгүй. Тэгээд монголын Засгийн газар бизнесийнх болж хувирсан. Монголын ард түмэн бүгдээрээ оролцох сонирхолтой учраас түмпэнтэй нь түмпэнтэйгээ, бульдозертой нь түүнтэйгээ оролцсон хэрэг юм. Миний хувьд гар аргаар алт олборлогчидтой олон удаа уулзаж байсан. Хүмүүс тэнд хүсээд мөнгөн ус, цианит зуураад суугаад байгаа юм биш. Өөр сонголт байхгүй шүү дээ. Өөрөөр хэлбэл, огт оролцохгүй байх, эсвэл мөнгөн ус зуураад сууж байх л сонголт байсан. Энэ бүгдийг харахад Монгол Улсад хөгжлийн бодлого алдагдсан гэсэн үг. Өнөөдөр Монголд 200 өрх гэр бүл буюу 1000 хүн л мөнгө хийж байна. Харин бусад нь гудамжинд гарсан. Үүнийг “Алт” хөтөлбөрөөс харж болно. Тиймээс өнөөдөр Хүн төвтэй улстөр, эдийн засаг, нийгмийн бодлого 100 хувь хаягдаад том бизнес төвтэй бодлого л явж байна. Хүн төвтэй бодлого буцаад улс орны хөгжлийн асуудал, ногоон үзэлтэй холбогдож байгаа юм. Тиймээс манай хоёр нам нэгдэхээс өөр аргагүй улстөрийн шийдвэр гарсан. Сонирхуулж хэлэхэд миний хувьд МНН-д элсэхээс өмнө иргэний холбоо нэрийн дор ажиллаж байсан бөгөөд дараа нь Иргэний эвсэл гээд явж байсан. МАН, АН хоёрыг би муу хэлмээргүй байна. Гэхдээ улстөрч, иргэн хүний хувьд дүгнээд хэлэхэд энэ хоёр нам нь том компаниудын нам. Би том компаниудад дургүй биш. Гэхдээ том компани нь хоёр сая хүнтэйгээ хамт явсан цагт дэлхийд гарч ирнэ. Монголын том бизнесмэнүүд урт хугацаанд сэтгэхгүй байна. Өнөөдөр захын компанийн захирал манайд олигтойхон гагнуурчин олдохгүй байна гэдэг. Дурын компанийн захирлын өрөөнд ороход өрөө нь орчин үеийн жигтэйхэн тохилог байдаг.  Харамсалтай нь захирлууд гоё өрөөнөөсөө гараад л хогон дундуур алхдаг. Нөгөө л хог түүдэг хүмүүстэйгээ хамт бохир агаар амьсгалаад явахаас хойш өрөөгөө хэчнээн гоёод ямар нэмэр байна вэ. Миний хувьд худалдаа аж үйлдвэрийн танхимд болсон уулзалтын үеэр монголын шилдэг 30 компанийн захиралтай уулзсан юм. Тэдэнд би ” Та бүхэн өнөөдөр талбай дээр Баасан, Батзандан жагсаж байна гээд шоолж байна. Харин 10 жилийн дараа та нар жагсана шүү. Яагаад гэвэл, монголын төрд та нар авлига өгөөд сургачихлаа. Өөрөөр хэлбэл, чонын бэлтрэг тэжээж байна. Удахгүй Бээжин хотын дурын дэлгүүрийн эзэн та нараас илүү мөнгө өгнө. Тэр үед та нарын жагсах ээлж ирнэ шүү” гэж хэлж байлаа. Одооноос төрийг хэн их мөнгөтэй нь удирддаг тогтолцоонд оруулбал хэдэн жилийн дараа бүр их мөнгөтэй хүмүүс орж ирнэ. Одоо ч зах нь цухуйж байна. Тиймээс ирээдүйгээ бодвол мөнгөний засаглалыг өөрчлөх л хэрэгтэй. Харамсалтай нь бид өнөөдөр уул уурхай, алтны солиорлын үедээ орсон байна. Гэхдээ асуудал нь орсон, ороогүйдээ биш юм. Харин Монгол Улсыг авч яваа улстөрчид үүнд орохгүй байх учиртай. Тиймээс өнгөрсөн жилийн эдийн засгийн форум дээр би уул уурхайг давж харах хэрэгтэй гэсэн ганц үг хэлсэн. Монгол Улсыг уул уурхайн хайрцган дотор харж болохгүй шүү дээ. Хэл уран зохиол, шинжлэх ухаан, боловсрол, эрүүл мэнд, спорт гээд Монгол Улсад чухал зүйл бий. Харамсалтай нь өнөөдөр Засгийн газрын хуралдааныг харж байхад уул уурхайн компаниудын захирал нар суусан юм шиг л зүйл ярьдаг.  

-Угаасаа сууж байгаа биш үү?
-Сууж байгаа. Гэхдээ би тэр хүмүүсийг өмнө нь уул уурхайн компаниудын захирал байсан гэж буруутгаагүй. Тэр хүмүүс өнөөдөр монголын төрийн томчуул болсон юм бол дараагийнхаа ажлыг хийх хэрэгтэй. Өөрөөр хэлбэл, төрийн тэр суудал дээр компанийн захирал шиг аашилж болохгүй. Хүмүүс ингэж ярихаар шүүмжиллээ гэдэг. Тэгэхээр нь би шүүмжлэхгүй тэгээд өөр яах юм гэж хариулдаг. Сөрөг хүчин буюу Засгийн эрх бариагүй улс төрийн хүчний үүрэг нь энэ юм. Бид нарыг уяаны нохой л гэдэг биз дээ. Хүн ирэхээр, чоно ирэхээр хуцаж л байдаг. Бид монголын ард түмний өмнө уяаны нохойны үүрэг гүйцэтгэх учиртай. Магадгүй биднийг уналгын морь болговол тэр үед зүтгэх хэрэгтэй. Хуцаад байж болохгүй шүү дээ. Үнэхээр үргэлж хуцах хэцүү юм. Гэхдээ монголын парламент хаалттай байна. 

Бүх зүйлийг тохиролцоогоор хийдэг
-Бүх зүйлийг бүлэг хүмүүсийн эрх ашигт нийцүүлэх шаардлагатай болсноос  тэр шүү дээ?
Бүх зүйлийг хуулиар биш тохиролцоогоор хийж байна. Нэгэнт тохиролцоо учир бүх зүйл нууц, ойлгомжгүй. Би форум нэвтрүүлэг хөтөлж байхдаа зөвшилцөл бол фашизм гэж хэлээд баахан шүүмжлүүлсэн. Хүмүүс нацизмтай андуурдаг. Улстөрийн нэр томъёонд дэлхийд хоёр төрлийн дарангуйллын тогтолцоо байдгийг заасан.Төрийн өмчтэй дарангуйллын тогтолцоог коммунизм гэдэг.Хувийн өмчтэй дарангуйллын тогтолцоог фашизм гэдэг. Ямар үед дарангуйлал үүсдэг вэ. Эрх мэдэл хуулиас дээгүүр гарахаар дарангуйлал болдог. Өөрөөр хэлбэл, эрх барьж байгаа улстөрийн хүчнүүд хуулиас дээгүүр тохирвол дарангуйллын анхны хэлбэр болно. Ямар ч сайн үйлсийн төлөө байсан дарангуйлал болно. Хүмүүс сайн үйлсийн төлөө ингэлээ гэж хэлдэг. Харин би “дундад зууны үед бурханы төлөө бүгдийг түүдэгт шатааж байсан. Бруног шатааж байсан. Үнэхээр сайхан юмны төлөө шатааж байжээ. Тэгвэл биднийг ардчиллын төлөө шатааж болох нээ” гэж хэлдэг. Энэ чинь өөрөө ардчилал биш юм. Сайн юмны төлөө хуулиас дээгүүр ажиллах нь ардчилал биш. Хамтарсан Засгийн газрыг бид эсэргүүцдэг. АН төрийн эрхэнд орох уу, үгүй юу гэдгийг монголын ад түмэн сонгуулиар шийддэг болохоос биш, МАН-ын Удирдах зөвлөл шийддэггүй юм. Гэтэл МАН-ын Удирдах зөвлөл шийдвэр гаргасан. Энэ бол төрийн эрх мэдэл ард түмний гарт байна гэсэн тулгуур зарчмыг зөрчиж байгаа хэрэг юм. Яагаад оруулсан бэ. Учир нь хуцдаг том нохойг хиам өгөөд чимээгүй болгосон байхгүй юу. Яагаад хуцдаг том нохойг чимээгүй болгож байгаа юм. Яагаад гэвэл хуцах нэг юм хийгээд байгаа байхгүй юу. Энэ маш энгийн ойлгомжтой зүйл. Үүнийг нь бид хэлэхээр хүмүүс “Одоо монголчууд та нар нэг хэл амаа ойлголцоод эвтэй найртайгаар Оюутолгой, Тавантолгойгоо явуулах гээд байхад яагаад саад болоод байна вэ” гэдэг. Эвтэй, найртай байна гэдэг чинь байгууллага болгон нэг, хоёрдугаар гарын үсгээ нэг хүнд өгөхийг хэлдэггүй юм. Ямар ч байгууллага нэг, хоёрдугаар гарын үсгээ нэг хүнд өгч эвтэй найртай, үр ашигтай цалин хэмнэж ажилладаггүй юм. Учир нь энэ чинь мөнхийн дүрэм. Диалектик судалдаг бүх хүмүүс мэднэ. Бүх юм нэмэх, хасах цэнэгтэй, өгөө аваатай байдаг. Өнөөдөр эвтэй ч маргааш үгүй болж болно. Харин төр тэгж дагаж хувирдаггүй юм. Төр бол зарчим юм. Энэ нь нэг, хоёрдугаар гарын үсэг тусдаа байх учиртай гэсэн үг. Яг үүнтэй ижил парламентад сөрөг хүчин, эрх барьж байгаа нам хоёр хоорондоо тохирдоггүй, үүнийг нь хуулиар хориглодог. Хэрвээ энэ хоёр тохирвол төрийн тулгуур зарчим алдагдаж, Үндсэн хуулиа зөрчих хэрэг гарна. Хүн төрөлхтөн үүнийг 2500 жилийн өмнөөс мэднэ. Күнзийн сургаалд “Хэрвээ хаан хулгайч бол түшмэд хулгайч байдаг” гэж заасан байдаг. Монголчууд ч “Эх нь булингартай бол адаг нь булингартай” гэж ярьдаг. Миний ойлгож байгаагаар лидер хүний үүрэг бол бусдыг нуруундаа үүрч, бусдын өмнөөс ажиллаж, тэжээх хэрэг биш. Харин лидер хүний нийгэм дэх үүрэг бол нийгэм буюу энэ цагийнхаа үнэ цэнийг авч явах юм. Энэ нь хуулиа хатуу хэрэгжүүлнэ гэсэн үг. Тиймээс бид эхлээд өөрсдөө хуулиа мөрдөө гэсэн зарчим баримтладаг. Манай хоёр нам хамтраад үйл ажиллагаагаа  явуулаад эхэлж байна. Гэхдээ энэ бүхнийг нэг хоёр жилийн дотор шийдвэрлэх хэцүү ч бүтэж байна. Би дөрвөн жилийн өмнө намын гишүүн биш байсан. Дараа нь парламентад суудалгүй намыг суудалтай болгосон. Одоо ИЗН-тай хамтраад явж байна. Алхам алхмаар урагшилж, цаашаа явна. 

“Чөтгөрийн тойрог”-т орчихож байгаа юм
-Бүх зүйлийг тохиролцоогоор хийж, дарангуйлал бий болгож байгааг хэллээ. Өнөөдөр Монгол Улсад дарангуйллын засаглалын  шинж тэмдэг үүсэж байгаатай санал нийлэх үү. Хамтарсан Засаг газар байгуулсан зарчим нь Үндсэн хуулиа зөрчиж байгаа болохоор хууль бус Засгийн газар гэж үзэж болох уу?
-Дарангуйллын хамгийн анхны хэлбэрүүд дарамт хэлбэрээр ирдэг. Өөрөөр хэлбэл, шууд улстөрийн шорон, гяндангаар биш. Ганцхан жишээ харъя. Бизнесмэнүүд эрх баригч намд л орохгүй бол тендерт шалгарах нь өнгөрлөө гэдэг. Энэ бол дарамт. Мөн эсрэг юм яривал татварын шалгалт явуулах жишээтэй. Залуус хувийн бизнес ашиггүй байна, төрд оръё гэдэг. Энэ бол мөн л дарамт. Жишээнүүд энэ мэтээр цаашаа үргэлжилнэ. Ямар үед тохиролцооны систем ажилладаг вэ. Би нэг удаа АНУ, Канадын бизнесмэнүүдийн уулзалтад лекц уншиж байсан юм. Гаднынхан надаас та 15 жил бизнес эрхэлсэн хүн Монголд бизнес эрхлэх ямар таатай боломжууд байна вэ гэж асууж байлаа. Би тэдний асуултад хошин байдлаар хариулахад ойлгосон. Монголд бизнес эрхлэх хамгийн алтан дүрэм юу вэ. Нэгдүгээр дүрэм, сайдынхаа компанийг сайн мэдэж ав. Өрсөлдвөл дуусна. Хоёрдугаар дүрэм, сайдын авгайн компанийг сайн мэдэж ав. Гуравдугаар дүрэм, сайдын хүүхдийн компанийг сайн мэдэж ав. Мэдээж тэдэнтэй өрсөлдвөл дуусна. Миний хувьд үүгээр далд төрийн тогтолцоо үүссэн байна гэж хэлэх гэсэн юм. Оросууд телефоны засаглал гэж ярьдаг байсан даа. Өөрөөр хэлбэл, нэг дарга нэг даргадаа утсаар даалгавар өгдөг байсан. Одоо хүмүүс үүнийг энгийн зүйл гэж ойлгодог. Гэтэл энэ нь миний ойлгож байгаагаар нийгмийн соёлыг сөргөөр бүрдүүлж байгаа хэрэг. Өнөөдөр захын хүн л мөнгө өгөхгүй бол ажилд орохгүй, хахууль барихгүй бол ажил бүтэхгүй гэж ойлгож байгаа нь нийгмийн сэтгэлгээ өөрчлөгдсөн хэрэг. Гэтэл энэ ажлыг лидерүүд л хийдэг. Монгол Улсын лидерүүд Монгол Улсыг ийм болгосныхоо хариуцлагыг хүлээх учиртай. Тиймээс дарангуйлал манай улсад эдийн засаг, ахуйн хүрээнд янз бүрийн хэлбэрээр байна гэж хэлж чадна. Монгол Улс ардчилсан орон. Хувь хүний эрх чөлөөн дээр Үндсэн хууль тулгуурласан байдаг. Түүнээс яамны эрх ашигт тулгуурлаагүй, Үндсэн хуулинд ямар ч тийм ойлголт байхгүй. Та нар хотын захиргаан дээр очоод үз дээ. Тэнд очоод харахад ажиллах цагийн хуваарь нь төрийн албан хаагчийн хуваариар байдаг. Өөрөөр хэлбэл, тэр дарга мягмар гарагт дотоод ажилтай, лхагва гарагт тэгнэ гэх зэргээр байдаг. Уг нь иргэн хүндээ зохицсон хуваарь байх учиртай биз дээ. Манай боловсролын хуулийг нээгээд үзэхээр үндсэндээ боловсролын яамны хууль байдаг. Уг нь жинхэнэ боловсролын хууль нь монгол хүний сурч боловсрох эрхийг хамгаалсан байх учиртай. Тодруулбал, бага, дунд, залуу, идэр, ахмад насандаа сурах зарчмыг заасан байх л учиртай. Энэ бүхэн нь төр төвт тогтолцоо буюу хуучин дарангуйллын тогтолцоо байсаар байгааг харуулж байна. Гэтэл Үндсэн хууль нь үүний эсрэг байдаг. Бусад хуулиудыг харахад  ч ижил хүн төвт биш яам төвт байгаа нь харагддаг. Хамтарсан Засгийн газар хууль бус уу гэж байна. Би хуульч хүн биш болохоор миний үгийг улстөрч хүний үг гэж харах болов уу. Гэхдээ энэ Засгийг дөнгөж байгуулсны дараа гавьяат хуульч Б.Чимэд гуайн томоохон өгүүлэл гарсан байсан. Би тэр өгүүллээс уншсанаа хэлье. Төр хэрхэн бүрдэх, төрийн жолоог хэн авч явахыг монголын ард түмэн шийднэ. Энэ бол монгол төрийн тулгуур зарчим. Түүнээс биш хоёр хүн, хоёр нам тохирдоггүй юм гэж өгүүлэлд бичсэн байлаа. Гэвч өнөөдөр хууль хэрэгжүүлэх механизмууд нь ийм алхам хийхээр “чөтгөрийн тойрогт” орчихож байгаа юм. Тийм ч учраас бусад хуулиудын хувьд том асуудал үүсэж байна. Жишээлбэл, шүүхийн тухай хууль байна. Манай намын бүртгэлээс үүдэн ярих зүйл их бий. 

Иргэний зориг ”Ногоон нам арьсан дээрээ үзэж байна
-Иргэний зориг-Ногоон намыг Улсын дээд шүүх бүртгэхгүй байгаа шүү дээ?
-Дөнгөж арав гаруй хоногийн өмнө монголын өрсөлдөх чадварын индекс гарсан. Уул уурхайн чиглэлээр гайгүй  ч бусад үзүүлэлтээр сайжраагүй. Ялангуяа шүүх засаглалын бие даасан байдал гэсэн үзүүлэлтээр дэлхийн 142 орны сүүлээс дөрөвт дүгээрт жагссан байна. Энэ үнэн болохыг Иргэний зориг-Ногоон намыг арьсан дээрээ үзээд явж байна. Парламентад суудалтай, нэг нь арван жил, нөгөө нь хорин жил болсон хоёр нам нь төрийн ордонд их хурлаа хийж, хэвлэл мэдээллээр нэгдсэнээ зарлаж, шийдвэрээ гаргаад байхад шүүх бүртгэхгүй гэж байна. Шүүх бүртгэхгүй байх аргыг олж байгаа юм. Сүүлийн 20 жил Монгол Улсад 50 орчим улстөрийн нам бүртгүүлсэн байдаг. АН арав гаруй намын нэгдэл, Иргэний зориг нам таван намын нэгдэл байх жишээтэй. Энэ бүх бүртгэлийг хамгийн их нь гурав хоногийн дотор бүртгэж байсан юм билээ. Гэтэл бид зургаан сар болж байна. Бидний гол маргаан нь шийдэх боломжгүй байдалд хүргэж байна. Учир нь Улсын дээд шүүхээс маш энгийн мөртлөө  хэцүү тайлбар өгдөг. Энэ нь танай хоёр нам нэгдэхийн тулд дээд шүүхээс хоёр хурлаар орж, хоёр тусдаа тогтоол гаргана. Нэгдүгээр тогтоол нь аль нэг нам нь үйл ажиллагаагаа зогсоох учиртай. Тэгээд хурал хийж, хэвлэл мэдээллээр зарлана. Гэхдээ нөгөө намын болох хурал нь хоёр сар, гурван сар  магадгүй хэзээ ч болж мэднэ гэж байна.

-Хоёулаа зэрэг хурлаа хийж болохгүй юу?
-Хоёр нам нэг өдөр зэрэг хурлаа хийгээд шийдвэрээ гарган, нэг хавтсанд хийгээд манай хоёр нам нэгдэж байна гээд Улсын дээд шүүхэд гардуулсан юм. Гэтэл Улсын дээд шүүх, нэгдүгээрт та нар хоёр хавтсанд хий. Гэхдээ МНН үйл ажиллагаагаа зогсоосон гэдгээ эхлээд Улсын дээд шүүхээр оруул, бүх хурлаар шийдсэний дараа хэвлэл мэдээллээр зарла. Дараа нь ИЗ нам хурлаа зарла гэж байгаа. Гэтэл ИЗН хурлаа зарлаад  сар болно. Улсын дээд шүүх хэлэлцэх гэж мөн л сар болно. Товчоор хэлбэл, хоёр дахь хурал маань хоёр сарын дараа болох гэж байгаа байхгүй юу. Энэ хоёр сарын хугацаанд МНН-ынхан хэн байх юм, нам бусчууд байх уу, УИХ-ын гишүүн Д.Энхбат гэгч нөхөр нь бие даагч байх уу, хоёр сарын хугацаанд манай намын эсэргүүцээд байгаа хэсэг хүнд намыг өгөх үү,  хоёр сарын дараа ИЗН-ыг бүртгэхгүй дахиад зургаан саатуулбал сонгуулийн өмнө бид хаачих уу гэсэн олон асуултыг Улсын дээд шүүхээс асуудаг. Харин Улсын дээд шүүх хоёр байгууллага нэгдэж байгаа учраас аль нэгийнх нь үйл ажиллагаа зогсох нь. Тиймээс хоёр тусдаа хурал хийнэ гэдэг.  

Энэ маргаан дуусахгүй гэж хуульчид хэлдэг.
-УИХ-ын сонгуулийн хуулийг ер нь батлахгүй шинжтэй гэж та хэлж байсан. Энэ асуудалд ямар байр суурьтай байна вэ?
-Энэ хоёр намын явуулж байгаа бодлогын хувьд нэг зүйлийг би эсэргүүцдэг. Мөнгө олох олон сайхан арга бий. Дэлхийд хоёр арга байдгийн нэг нь ард түмэнтэйгээ нийлээд дэлхийн тавцан дээр хүчирхэг болж гарах, нөгөөдөх нь энэ хэдийгээ шулах гэсэн арга. Гэвч манайхан хурдан баяжиж, зөвхөн амиа бодох аргаа сонгож байна. Тийм ч учраас Сонгуулийн хуулиа батлахгүй байна. Ер нь ч батлахгүй хандлагатай байна. Учир нь зөвхөн амиа бодож байгаа юм. Зөвхөн миний тойрог дээр би гарах уу, үгүй юу гэдгээ бодох юм.

Парламентад маш хурдан салхи оруулах хэрэгтэй
-Хоёр намын дарангуйлал хэтэрч байна гэдгийг олон хүн хэлж байна. Энэ давуу эрхийг нь хэрхэн задлах вэ. Эдний үйлдлийг зогсоож чадах уу. Энэ янзаар бол сонгуульд найдлага тавиад хэрэг байна уу?
-Хоёр янзын зам бий. Би мундагтаа хэлж байгаа юм биш. Олон жил ажилласан нийгмийн зүтгэлтнүүдийн хэлж байгааг сонсоход нэг нь гэгээрлийн зам юм.

Гэвч Есүс, Будда, Мухамед гурав нийлээд хоёр мянган жил оролдоод дийлээгүй замыг сонгуулийн өмнө амжуулна гэж байхгүй. Хоёр дахь нь ардчиллынхаа хүчийг ашиглах юм. Бизнесийн алтан дүрэм бий. Ерөөсөө гурван бизнесмэн гурвуулаа муу байж болно. Харин өрсөлдөөн тэднийг сайжруулна. Асуудал гурван хүний сайн мууд биш. Дүрэм нь ил байна. Ялсных нь бараа зарагдаж, ялагдсаных нь бараа зарагдахгүй. Тиймээс өрсөлдөөнийг үргэлж байлгах хэрэгтэй. Энэ зарчмыг улстөрд оруулах хэрэгтэй. Өнөөдөр МАН, АН, ИЗ, МНН-ыг муу байна гэж харааж болно. Үнэхээр ч муу байгаа. Ганцхан өрсөлдөөнийг байхгүй болгочихож байгаа юм. Хэрвээ өрсөлдөөнийг оруулаад худлаа хэлсэн нь унаад, үнэн хэлсэн нь сонгогддог шударга өрсөлдөөний тогтолцоо бий болговол улстөрийн намууд өөрсдөө болгоомжилж эхэлнэ. Миний итгэл үнэмшлээр бол парламентад маш хурдан салхи оруулж, шинэчилж байх хэрэгтэй. Энэ систем рүү орох хэрэгтэй. Монголын парламентад болбол хувь тэнцүүлсэн тогтолцоог нь оруулаад бие биедээ гудамжных энэ тэр гэж нэр зүүхийг нь болиулах хэрэгтэй. Бүгд л 20 жилийн өмнө гудамжных байсан шүү дээ. Парламентад ороод л үзэлцэх хэрэгтэй. Монголын парламент хоёр намынх биш, харин 2,7 сая хүнийх. Монголын парламент хэл ам, хэрүүл тэмцэл ихтэй  хэцүү. Гэхдээ дүрэм нь хатуу байвал яваандаа байгалийнхаа хуулиар цэвэршинэ гэдэгт итгэх хэрэгтэй. Голын урсгалыг урсгах хэрэгтэй. Үүнтэй ижил парламентыг урсгаж, олон улстөрийн намыг оруулах хэрэгтэй.  

-Гэвч хоёр нам дүрмээ ил тод байлгахыг хүсэхгүй байна шүү дээ?
-Наад асуудал чинь чухал. Тийм учраас би монголчуудад Филиппиний зарчмыг дагах хэрэгтэй гэж уриалдаг. Энэ улсад үнэндээ эрх баригчдыг солих кампанит ажил явсан юм. Та Ерөнхий сайд болсон бол ажилгүйдэл ядуурал буурч, амьдрал сайжрах учиртай. Харин та зовлон тоочоод байвал дараагийн хүндээ зайгаа өг гэсэн зарчим. Би УИХ дээр байнга ярьдаг ч хүлээж авдаггүй. Утааг яаж арилгах талаар яриад хэрэггүй. Ганцхан зүйл дээр тохирох хэрэгтэй. Хэрвээ утаа жил тутам нэг хувиар буурахгүй бол Ерөнхий сайд огцор. Харин яаж бууруулах нь тэр хүний асуудал гэдэг. Тэр хүнд эрх мэдэл, мөнгө нь байна. Яах нь дурын асуудал. Би хүн болгонтой уулзаж чаддаг бол нэг л зүйлийг хэлнэ. Өнгөрсөн хорин жилийн хугацаанд ажилгүйдэл ядуурал буурсангүй. Уул уурхай хөгжлөө. Энэ бол газрын баялгийг бурханаас заяаснаар мөнгө болж байна. Тэгэхээр уул уурхайн мөнгийг тусад нь авъя. Энэ бол бурханы ажил болохоос биш Ерөнхий сайдын ажил биш. Эрүүл мэнд, боловсрол, хот байгуулалт унаад өгнө. Тиймээс асуудал тодорхой шүү дээ. Бурхан ажлаа сайн хийсэн. Харин Ерөнхий сайд ажлаа хийсэнгүй.  Энэ зарчмаар явах хэрэгтэй. Тийм ч учраас улстөрийн гуравдагч хүчин Иргэний зориг-Ногоон намыг ард түмэн сонгоосой  гэж улаан цайм хэлдэг юм. Яагаад гэвэл асуудал бидэнд биш юм. Биднийг муу ажиллавал хэдэн жилийн дараа хөөгөөд л явуулах хэрэгтэй. Харин асуудал парламентыг нээлттэй болгоход байна. 

Н.Энхбаяр,М.Энхсайхан нарыг гуравдагч хүчин гэж хардаггүй
-Парламентаас гадна байгаа улстөрийн хүчнүүд нэгдэх хандлагатай байна. Монголын Үндэсний Ардчилсан намын дарга М.Энхсайхан, МАХН-ын дарга Н.Энхбаяр нэгдэж “МАНАН” гэж олны нэрийдсэн улстөрийн гол хоёр хүчинтэй өрсөлдөх нь гэсэн яриаг юу гэж хүлээж авч байна вэ. Та ч сая ИЗН, НН-ын нэгдэл нь улстөрийн гуравдагч хүчин болох тухай ярилаа. Аль нь улстөрийн гуравдагч хүчин болж гарч ирж чадах вэ. Та бүхэн Н.Энхбаяр, М.Энхсайхан нартай нэгдэж хүчирхэг гуравдах хүчнийг бий болгох уу? Эсвэл тусдаа байх уу? 
- Миний зорилго бол нэг дарангуйлагчийг нөгөөгөөр солих биш. Н.Энхбаяр даргаас “Та монголын хамгийн том намын дарга, Ерөнхий сайд, Ерөнхийлөгч, УИХ-ын дарга байсан. Тэгээд хийхгүй яасан юм” гэж нэг л зүйлийг би асуудаг. М.Энхсайхан ч ялгаагүй.  Миний хувьд Н.Энхбаяр, М.Энхсайхан нарыг улстөрийн гуравдагч хүчин гэж хардаггүй. Харин энэ бол өмнөх хүчин буцаж сэргэхийн тулд л ажиллаж байна гэж хардаг. АН-ын хамгийн том асуудал бол МАН-ын байрыг эзлэх гэж оролдсон явдал. Тэдэнд МАН-аас өөр зорилгоор явах санаа байгаагүйд асуудлын гол оршиж байна. Би үүнийг АН-ынханд хэлдэг. Өөрөөр хэлбэл явж явж 20 жилийн дараа хоёр МАН үүсэх гэж байна. Сүүлдээ бараг нэг нам боллоо доо. Тиймээс манай нөхөд “бид МАН-ыг солих гэж улстөрд ороогүй. Харин өөр замыг сонгох” гэж зүтгэж явна гэж ярилцдаг. Би өөр дээрээ л жишээ авъя. Хэрвээ би МАН-д элсэх л байсан бол хаа хамаагүй олны танил болоогүй МНН-д элсэж үйлээ эдлэхгүй биз дээ. Миний хувьд Форум нэвтрүүлгийн дараа МАН, АН-ын аль дуртайд нь элсээд явж болох л байсан. Одоо ингэж үйлээ үзэж явах ямар шаардлага байна вэ. Яагаад гэвэл би болон манай нөхдүүд тийм замаар явахыг хүсээгүй юм. Тийм учраас Н.Энхбаяр, М.Энхсайхан хоёр нэгдэх үү, үгүй юу гэдгийг хоёр замын хаагуур нь явах нь вэ гэдгийг харж байна. Хэрвээ бидний сонгосон замын эсрэг явбал энэ хоёртой нэгдэж яах юм. Үүний оронд шууд “МАНАН”-тайгаа нэгдсэн нь дээр шүү дээ. Нэгэнт л “МАНАН” гэж улстөрийн том хүчинтэй нэгдэхийг хүсээгүйгээс хойш бид зарчмаа баримтлаад хэнтэй ч нэгдэхгүй явж чадна. Тиймээс улстөрийн гуравдагч хүчин үүсэх үү гэдэг нь нэр томъёондоо биш. Харин бид өөр замаар явах уу, үгүй юу гэдэг нь асуудал юм. Иргэн төвтэй ардчилсан тулгуур зарчмаа баримталдаг замаар явах уу? Эсвэл зөвхөн Засгийн эрхийн төлөө өшөө хорсол маягаар явах уу гэдэг ялгаатай. Нэрт эрдэмтэн Эйнштейн “Амжилтын төлөө явахаас илүү зарчмын төлөө” яв гэж хэлсэн. Үүнийг хүмүүс зөв ойлгоосой гэж боддог. Өнөөдөр бид “МАНАН”-г дагаад нэг сайдын суудал авч болно. Эсвэл хэн нэгэнтэй нэгдээд сонгуульд хэдэн суудал илүү авч болох л байсан. Хүмүүс та нар сонгууль ойлгохгүй улстөрч биш аашилж байна гэдэг. Харин би ”луйвардахыг улстөр, шударга явахыг улстөрч биш” гэж хэн хэлээд байна вэ гэж сөргөж асуудаг. Өнөөдөр бид цөөнх байна. Гэвч хүн өөрийнхөөрөө явах хамгийн сайн. Том эрх баригчдыг дагаж луйвар хийж явснаас жижиг намтайгаа зарчмаа баримтлаад явах хэрэгтэй. 

-2012 оны сонгууль эгзэгтэй чухал сонгууль болно гэдгийг хүмүүс мэдэж байгаа. Ирэх сонгуулийн дүн өнөөдрийн энэ шүүмжлэлт бусармаг явдлыг хална. Эсвэл олигархиудын байр суурийг улам бэхжүүлэх хоёр талтай гэж хөндлөнгийн дүгнэлт гарч байна. Олигархиудыг зогсоох улстөрийн гуравдагч хүчин хэрэгтэй. Тиймээс нэгдэх нь зүйтэй гэсэн сонголт эрхгүй гарч ирж байгаа юм биш үү?
-Миний дайсны дайсан бол миний нөхөр гэсэн зарчим байдаг. Д.Энхбатаа чи хэт идеалист байна гэж хүмүүс хэлдэг. Цэргийн тактикт нь эхлээд гол дайснаа дарах. Үүнийг ойлгоно. Манай ИЗ-НН-ын гишүүдийн 90 хувь  нь сэхээтэн, оюунлиг хүмүүс байдаг. МАН, АН-аас ялгагдах гол шинж нь энэ. Миний хувьд МАНАН-гийн зарчмыг “нөгөө” хүмүүс өөрчилнө гэдэгт итгэхгүй байна. Эх суурь, философийг нь тавьсан хүмүүс юм чинь яаж өөрчлөх юм. Өнөөдөр амьд байгаа 2,7 сая хүнээс хамгийн их боломжийг хэнд өгсөн юм. Та бүхэн мэдэж байгаа. Энэ өөрчлөх гээд байгаа хүмүүст  намын дарга, УИХ-ын дарга, Ерөнхийлөгч, Ерөнхий сайдыг бүгдийг өгсөн биз дээ. Хэн ч гомдоогоогүй шүү дээ. Бурхан ч гомдоосонгүй. Гэтэл одоо өөрчилнө гэж гомдоод жагсаад яах юм. 15 жилийн хугацаанд хийхгүй яасан юм. Товчоор хэлбэл, хүнийг хэлснээр нь биш, явж ирсэн замаар нь дүгнэдэг учиртай. Тиймээс итгэхгүй байна. 15 жил мөнгийг чинь аваад юу ч хийгээгүй хүнд чи дахиж мөнгө зээлж өгөх үү. Би лав өгөхгүй. 

Усыг хувьчилж болохгүй
-Оюутолгойн гэрээний хувьд ямар байр суурьтай байна. Засгийн газарт гэрээг шинэчилж, УИХ-ын 57 дугаар тогтоолыг хэрэгжүүлэх шаардлага тавьсан шүү дээ?
-Маш энгийн байр суурьтай байгаа. УИХ-ын 57 дугаар тогтоолоор гэрээг ямар зарчмаар хийхийг Засгийн газарт үүрэг болсон. УИХ-аас гарсан тогтоолыг хэрэгжүүлэх шаардлагад 20 гишүүн гарын үсэг зурсан. Гарын үсэг зурсан хүн бүр л өөр өөрийн зорилгоор зурсан болов уу. Зарим нь Д.Зоригт сайдыг огцруулах, зарим нь Засгийн газрыг огцруулах гээд зорилготой байгаа. Харин бид нэгдүгээрт, УИХ-ын шийдвэр бол Монгол Улсын хууль. Тиймээс хуулиа мөрдөхийг Засгийн газраас шаардсан. Хоёрдугаарт, МНН-ын хувьд зуун хувь Засгийн газартай зохицохгүй нэг асуудал байсан. Өмнөговь аймгийн Ханбогд сумын хөндийд усны нөөцийг нэг компанийн мэдэлд өгсөн байсан. Яахав тэр усны нөөцийг тогтоосон байж болно. Харин бид ямарваа нэгэн орон нутгийн усны нөөц, агаарыг гадаадын битгий хэл монголын компанид ч өгч болохгүй гэсэн байр суурьтай байна. Хэдий байгалийн баялаг боловч ус бол хүний эрхийн асуудал. Усыг нь өөр хүн өмчилсөн нутаг тухайн улсынх бүрэн байж чадах уу. Тиймээс бид Оюутолгойн гэрээгээр “Айвенхоу майнз” компанид тэр хавийн гүний усыг давуу эрхээр өгснийг эсэргүүцэж байна. Дэлхийн бүх орны туршлагаар тэнд усны зөвлөл байгуулах учиртай.  Хайгуул хийгээгүй хүмүүс ч гэсэн эрх ашиг нь байвал оролцох ёстой. Харин эдийн засгийн тооцоо хийхдээ хэн өрөмдөж олсноо хийнэ биз. Хэрвээ энэ байдлаар цаашаа явбал удахгүй Туул голыг худалдах нь дээ.

-Саяхны нэг хэвлэлд Сангийн сайд С.Баярцогт ярилцлага өгсөн байна лээ. Тэрбээр Засгийн газар хууль зөрчөөгүй. УИХ-аас тогтоож өгсөн шийдвэрийн дагуу гэрээг явуулж байна. Харин та бүхнийг буруу ярьж байна гэсэн утгатай зүйл ярьсан байна билээ?
-С.Баярцогт нэг сонин логик гаргаж ирсэн байна лээ. Оюутолгой компани өөрийнхөө зардлыг бүрэн нөхтөл хугацаа байна. Бидэнд хугацаа байна гэсэн. Энэ логикийг дунд сургуулийн хүүхдийн жишээн дээр авч тайлбарлая. Нэгдүгээр ангийн хүүхэд “намайг сургууль төгстөл арван жилийн зай байгаа болохоор одоо муу тавиад хэрэггүй” гэж хэлсэнтэй ижил. Бид одоо хийж байгаа зүйлд нь дүн тавьснаас биш ирээдүйд нь тавиагүй шүү дээ.

Хамаг тэнэг үндэстэн монголчууд гэж байна
-Та Хамтарсан Засгийн газрыг бүрдүүлэхдээ хамгийн том хуцдаг нохойнд нь хиам өгөөд дуугүй болгосон. Учир нь хулгай хийх гэж дуугүй болгосон гэсэн. Тэгэхээр нохой хуцахгүй байхыг бодоход хулгайгаа хийчихсэн хэрэг үү, эсвэл ид хийж байна уу? Хоёр толгойгоос гадна стратегийн гэгдэх томоохон орд газруудын хувь заяа хаана явна вэ? 

-Компанийн захирал “Нэг, хоёрдугаар гарын үсгээ нийлүүлчихсэн. Юу болсныг бүү мэд. Ямар ч гэсэн манай нягтлан маш их баяжиж байна. Гэхдээ тайлан тооцоогоо үзүүлэхгүй байна” гэж хэлж байгаа бол асуудал ойлгомжтой. Яг үүн шиг л юм монголын төрд болж байна. Намайг Үндэсний хөгжлийн дэд сайдаар ажиллаж байхад буюу 1991 онд оросууд монголоос явж байлаа. Тэр үед оросууд 600 гаруй эдийн засгийн ач холбогдолтой уурхайн судалгааг манайд өгсөн юм. Өнөөдөр бид зөвхөн хоёр ордын тухай л ярьж байна. Бусад нь хаачсан бэ. Өгөөд дууссан байх. Өнөөдрийн эрх баригчдаас 600 гаруй орд хаачсан бэ гэж асуухад л унаж байна даа. Монголчууд одоо 600 гаруй ордын зөвхөн нэг ордын 10 хувийг л авах асуудлыг ярьж байна. Үлдсэн 599 орд хаачив аа. Ийм л төр засагтай улс орон болоод байна. Монгол Улс 600 гаруй ордтой гэж бүртгэгдэх үед Монгол Улс дэлхийд баяжиж байгаа биш хамгийн баян орны тоонд орсон. Монголд нэг хүнд оногдох валютын хэмжээгээр дэлхийд эхний аравт жагссан. Гэтэл 1997 онд манайх ашигт малтмалын хууль гаргасан. Энэ хуулинд хоёр айхтар заалт бий. Уг заалтын нэг нь Монгол Улсын уул уурхайн лицензийг түрүүлж ирсэн хүн нь авна. Хоёр дахь ноцтой заалт нь нэг хүн хэдийг ч авч болно. Гэтэл дэлхийн хамгийн баян байсан улс баялгаа үнэгүй хувьчилчихсан хэрэг болсон байна. АНУ-ын Стэнфордын их сургуулийн эрдэмтэд  дэлхийн хамгийн тэнэг үндэстэн бол монголчууд гэж бичиж байна. Хүн төрөлхтний 6000 жилийн түүхэнд дайн байлдаан, байгалийн гамшгаас сөнөж сүйдсэн ард түмэн байдаг. Харин монголчууд шиг хамаг баялгаа үнэгүй тараасан ард түмэн байхгүй гэж хэлсэн байна лээ. Энэ ашигт малтмалын хуулийг хэний үед гаргасан юм. М.Энхсайханыг Ерөнхий сайд байх үед гарсан. Н.Энхбаярыг намын дарга байх үед гарсан. Гэтэл тэд өнөөдөр Оюутолгой, Тавантолгой гээд яриад явж байна. Манай дарга нар өөрсдөө жаахан юм идэх гээд хашааны хаалгыг дэлгэчихсэн. Гэтэл дэлхийн томчууд бүгдийг авчихсан. Өнөөдөр манай уул уурхайн лицензийн 60 хувь нь хятадын мэдэлд байна. Хятадууд Монгол Улсын хуулиар авсан болохоор бид хэлэх үггүй шүү дээ.

 Г.Энхмандуул