намрын улирал одож буйг анхааруулсаар өвөл хаяанд ирчихэж. Хэдийгээр ид тачигнаж, хүйт ороогүй ч нэг л жиндүү. Өглөө болгон ажилдаа ирэх замдаа эмээгээс бохь чихэрхэн авдаг уламжлалаа энэ удаа ч дагалаа.

Цагийн аясыг үл харгалзан өвөл, хавар, бас намаржин байшингийн нөмөр, булан тохой бараадан жижигхэн хайрцаг өмнө тавин жижиглэнгийн худалдаа хийж суудаг олон хүмуүсийн нэг нь энэ эмээ. Хааяа яагаад хүүхдүүд нь эжийгээхөхөө өвлийн хүйтэнд өдөржин гадаа суухыг нь зөвшөөрдөг юм бол, ямар хүмүүс байдаг юм бол ч гэж бодогдох.

Бас гap дээрээс худалдаа хийхийг хуулиар хориглодгийг мэддэг, бас ч гэж гадаа зарж буй чихэр, цай эрүүл ахуйн хувьд эрсдэлтэй гэж боддог хэрнээ уйгагүй зогсох эмээг харахаар ганц кофе ч болох нь ээ авахгүй бол муу хүн болчих юм шиг санагдаад болдоггүй юм. Өөр тохиолдолд бол авдаггүй л дээ. Тэгсэн атлаа яагаад ч юм бэ эмээгээс юм авах дуртай байдаг.

1990-ээд оны зах зээлийн шуурганаар ажилгүй болж амьдрах аргаа олж ядан басхүү ороо бусгаа цагийн аяст хөл алдсан ч хүнээс гуйхгүйгээр хоногийн хоолоо залгуулах гэж жижиглэнгийн наймаачид суурин газар бүрт байдаг нь нууц биш. Миний л мэдэхээр эмээ ихээ олон жил Хүмүүнлэгийн их сургуулийн буланд зогсож байгаа билээ.

Ажил голж, амьдрал бүрхэг байна хэмээн гомдоллогч олон олон залхаг залуусын дэргэд эмээ ихээ ажилсаг нэгэн шиг санагддаг. Уг нь түүнтэй уулзаж, нэг их сайхан ярилцахсан гэж олонтоо бодсон ч амжилгүй явсаар өнөөдрийг хүрчээ. Тэгээд л гэнэт таньдаггүй атлаа таньдаг эмээтэй уулзахаар шийдсэн юм.

Нээрээ эмээгийн хажуугаар зөрсөн хүн болгон шахуу л түүнээс биеийг нь асууж, даарч байна уу гээд өнгөрнө. Хүмүүнлэгийн оюутнууд цай ч гаргаж өгдөг юм байна билээ. Арга ч үгүй биз дээ. 10 гаруй жил энэ сургуулийн өмнө зогсож байгаа учраас бүгд л таньдаг, мэддэг. Бас өөрийнхөө эмээтэй зүйрлэн битүүхэндээ санаа тавьж явдаг биз.

Уг нь би эмээг манай ажил руу орж халуун цай уунгаа жаал хууч хөөрье гэсэн ч тэр 20 минут эзгүй байхаар оюутнууд маань хэцүүднэ гээд зөвшөөрөөгүй.

-Эмээ та энд зогсож наймаа хийгээд хэдэн жил болж байна вэ. Нээрээ Хүмүүнлэгийнхэн танаас татвар авдаг гэсэн байхаа?
-Эмээг нь Б.Баярмаа гэдэг. 2003 оноос хойш гээд бодохоор бараг л есөн жил болж дээ. Есөн жилийн өмнө л энд ирж зогссон, одоо ч хэвээрээ… Ажлын байраа солиогүй гэсэн ч болох байх шүү. Зун оюутнууд амрахаар хамт амралтаа аваад л явчихдаг. Гэхдээ бүтэн зунжингаа зүгээр сууя гэхээр гэрт уйдаад байдаг юм.

Хааяа өөр газар очиж наймаагаа дүнгэнүүлнээ, эмээ нь. Зарим газар удаан суусан хүн тухайн газраа “өмч”-лөөд авчихсан байдаг болохоор хөөж туугдах ч үе бий. Бас өөрийгөө хайрлахгүй бол болохгүй учраас зун 14 хоног сувилалд очоод сувилуулчихдаг гэж байгаа. Бүтэн жилийн ажиллах эрч хүчээ бөөндчихөж байгаа нь тэр. Хүн эрүүл байж байж л ажил төрлөө санаа амар хийж, мөнгө олно шүү дээ.

ХУИС татвар хураамж авдаггүй ээ. Нэг хэсэг сургуулийн дарга нь хөөж туугаад хог тарилаа гэдэг байсан ч одоо больчихсон. Тэгээд ч би хог тарьдаггүй. Яахав, надаас бараа аваад хогийг нь хаяж байгаа хүмүүс байхыг үгүйсгэхгүй. Тэгээд л өөрийнхөө зогсож буй энэ хавийн хогийг цэвэрлэчихдэг.

Хааяа бас цагдаа нар ирж, эмээ энд зогсож болохгүй гэж хэлдэг. Эхэндээ ч айгаад бараагаа үүрч аваад л машины урдуур хойгуур гүйгээд л их юм болдог байсан. Цагдаа нар таныг настай хүн гэж бодоод өрөвдөөд байгаа болохоос баривчлуулж болно шүү дээ гэдэг. Одоо ч бараг тоохоо больсон доо.

Ер нь бол над шиг ингэж гар дээрээс жижиглэнгийн худалдаа хийж амьдралаа залгуулж байгаа хүн их л олон байдаг юм шүү дээ. Бүгдийг хөөгөөд торгоод баривчлуулчих юм бол цөөнгүй айлын гол орлого хаагдаж, хэцүүдэх байх. Өнөө нэмэгдээд байгаа ядуусын тоо л өсөх байх гэж боддог юм.

Хэрвээ аятайхан ажлын байр олддог бол хэн ингэж зогсохыг хүсэх вэ дээ. Даанч над шиг 70 хүрч байгаа хүн битгий хэл 40-тэй залуу хүнд тэр бүр ажил олдохгүй хойно, яалтай ч билээ. Хааяа залуухан хүн над шиг тамхи бохь ширхэглээд зогсож байхыг хараад арай дэндүү арчаагүй юм гэж бодогддог ч ажлын байр олддоггүйн зовлонг нь ойлгохгүй гээд яахав. Ажилгүй өлсөж хэвтсэнээс хамаагүй дээр шүү дээ.

-Таны наймаа хэдэн төгрөгөнд эргэлддэг вэ. Өдрийн орлого?
-Наддаа бол болоод л байдаг юм. Улирлын чанартай болохоор зургаан сарын нэгнээс ажилгүй болчихдог ч дор хаяж аяга цайныхаа мөнгийг олох гэж өөр газар зай завсрыг нь харж байгаад өдрийн тал ч болов зогсдог. Ор тас орхиод амаръя гэхээр гэртээ хоосон хэвтэх болчихоод яалт ч үгүй зогсоно доо.

Миний наймаа 100 мянган төгрөгт эргэлддэг юм. Өглөө найман цагаас оройн зургаан цаг хүртэл зогсоод замаараа Бөмбөгөр орж бараагаа аваад хуучин 40 мянгатын автобусны буудал дээрээс Яармагийнхаа автобусанд сууж явсаар байгаад есөн цаг өнгөрөөгөөд л харьдаг даа.

-Өвөл л орлого нэмэгддэг байх. Хүйтэнд их хэцүү байдаг байх даа?
-Өвлийн тэсгэм хүйтэнд хэцүү нь хэцүү. Би чинь удахгүй дах, нэхий өмсөөд бараг хөдөлж чадахгүй болтлоо зузаалаад зогсоно. Сандал авчраад сууя гэхээр хөдөлгөөнгүй болохоор цус гүйж өгөхгүй улам даараад байдаг юм. Болж л өгвөл энүүхэн хоорондоо хөдөлж, алхаад байдаг.

Гэхдээ халуун юм уугаад зогсохоор гайгүй дээ, бараг л сурчихсан. Шингэн юм их уухаар ойр ойрхон бие засах гээд хэцүү болохоор хязгаартай уунаа

-Та тэтгэвэр авдаггүй юм уу?
-Авалгүй яахав, 120 мянга гаргаад л авдаг. Төр засгаас үнэгүй өгч байгаа болохоор сайхан байдаг.Би чинь төр засгаасаа Алтан гадас одонгоор шагнуулж байсан хүн шүү. Ахмадын баяраар барилгынхан маань дуудаад очихгүй болохоор эндээс ирээд л авч явна шүү дээ. Эмээ нь барилгын техникч мэргэжилтэй.

100 айлын тэнд байдаг Барилга засварын нэгдсэн трестэд 35 жил ажилласан. Тэтгэвэртээ гараад барилгын материал зардаг дэлгүүр ажиллуулж, барилгын бригадаа авч Якут руу нэг жилийн хугацаатайгаар явж ажиллаж байсан ч нас яваад хүчрэхээ больсон. Угаасаа зүгээр сууж чаддаггүй болохоор ийм ажил хийгээд л сууж байна.

-Гэр бүлийнхээ танилцуулаач. Хүүхдүүд чинь таныг хүйтэнд гадаа зогсоод яахнав гэж хэлдэггүй юм уу?
-Манай өвгөн барилга трестэд жолооч хийдэг байсан. Өөд болоод хэдэн жил болж байна. Би дөрвөн хүүхэдтэй. Бүгд л дор бүрнээ өөрсдийгөө болгох гээд ядаж явна. Том охин маань 50 гарчихсан, надтай хамт амьдардаг. 100 айлд мужааны цех ажиллуулдаг. Бага нь 30 гарчихсан. Бүгд л надаас мөнгө нэхэхгүй, би ч тэднээс нэхэхгүй. Дор бүрнээ л амьдралынхаа төлөө зүтгээд болж байна.

Б.Баярмаа гуай өдгөө 70 насны босгыг алхаж буй ч зах зээлийн нийгэмд хөл алдчихалгүй амиа аргалж яваа хүүхдүүддээ дарамт болохыг хүсдэггүй гэдгээ хэлсэн. Гэтэл хичнээн олон залуу хийх ажил олдохгүй байна хэмээн тунирхаж, гэртээ суун настай эцэг, эхийнхээ мөнгөөр аж төрдөг билээ гэж бодохоор өмнөөс нь ичсэн.

Нүүрс түлээгээ авч амжаагүй ч мөнгө цуглуулж байгаа. 11 дүгээр сарын эхээр авчихна даа гэж ярих буурай нүүрсний үнэ хэтэрхий өссөн байна билээ. Бас дүүргээс ахмадуудын нүүрс түлээний 50 хувийг нь хөнгөлж өгдөг гэж дуулдсан тэрэнд хамрагдчих санаатай бичиг баримт, өргөдөл юугаа бүрдүүлээд өгчих санаатай буйгаа ч нуугаагүй. Нээрээ эмээ манай Хүмүүнлэгийн ухааны их сургуулийн оюутан залуус, харьцааны соёлтой гэж магтаад амжсан.

Угаасаа олон жил болчихсон болохоор орж гарч буй оюутнууд эмээтэйгээ уулзаж байгаа юм шиг ханддаг нь илт анзаарагдах юм билээ. Манай оюутан, манай сургууль гэж хөөрөлхөх эмээтэй тус сургуулийн төгсөгчид хаа ч тааралдсан андахгүй таньж, “Сайн байна уу? эмээ” гээд л үнсүүлдэг.

Тэрэнд нь эмээ ихээ баярладаг гэсэн. Заримдаа оюутнууд мөнгөгүй болчихвол зээлээр ч юм авдаг гэх. Өгөхгүй алга болчихвол яана гэхээр яалаа гэж, яг л хэлсэн хугацаандаа авчирч өгдөг юм гээд өмөөрөх янзтай. Эмээг орчин үеийн “өндөр ээж”-тэй зүйрлэж болмоор санагдсан…

Миний хүүхдээс ялгаа юу байх вэ. Ижилхэн л сурч боловсорч, амьдрах гэж яваа хүүхдүүд. Надад анхаарал халамж тавина. Даарч байна уу гээд халуун цай, хоол авч өгнө. Заримдаа ч миний дөрвөн хүүхдээс илүү анхаарал тавьдаг. Хааяа ажил гараад ирэхгүй болохоор маргааш нь оюутнууд маань “Таны бие зүгээр үү? Юу болов?” гээд л асууж шалгаагаад л…

Тэр үед нь бүүр хөөрчихдөг юм, би гэж хөөрөлхөх эмээ гадаа даарч суугаа ядарсан хөгшин гэхээсээ хайртай ач зээгээрээ хүрээлүүлэн жаргаж суугаа буурай шиг санагдсан. Монголын ирээдүй, эх орноо авч явах оюутан залуустай өдөр болгон хамт байгаа хүний хувьд ямархан бодолтой явдгийг нь асуухад одооны залуус бидний үеэс их өөр болсон. Бид ахмад настан, зөвхөн ахмад гэхгүй үе тэнгийнхээ хүмүүсээс айж эмээдэг байсан.

Хамгийн наад зах нь хүний дэргэд түй гээд нус цэрээ хаядаггүй, хүмүүжилтэй. Гэтэл одооны залуус хаа тааралдсан газраа л нус, цэрээ хаяж соёлгүй авирлах юм. Уг нь бүр л соёлтой болмоор байдаг гээд сэтгэл дундуур явдгаа хэлсэн. Тэгснээ гэхдээ манай оюутнууд бусдаас арай өөрөө гэж өмгөөлөх.

Наймаа хийж байгаа хүний хувьд орлого олж байвал л боллоо гэж боддог ч дотроо жаахан охид тамхи аваад хажууд баагиулаад зогсчихоор би буруу зүйл хийж байна даа гэж эмзэглэдэг эмээ бидний үед тамхи татдаг эмэгтэй хүн бараг байгаагүй.

Одоо ч бараг л хүн бүр тамхи татдаг болж дээ гээд санаа алдсан. Бас Б.Баярмаа гуай өнөөгийн нийгэмд болж байгаа зүйл ч байна. Яана даа гэж бодох зүйл ч бас байдаг. Хүмүүс дэндүү бэлэнчилж, өөрөө хөдөлмөрлөж мөнгө олохыг хүсэхгүй байх шиг. Төр засаг, ах дүү нар надад юу өгөх нь вэ гээд л суудаг болж. Энэ байдал Монголыг улам л ядуу буурай болгоод байх шиг байдаг гэж сэтгэлээ уудалсан.

Эмээтэй 30 гаруй минут хууч хөөрч гадаа зогсохдоо даарч басхүү хөл чилэхэд бүтэн өдөржингөө өвлийн хүйтэнд яаж тэсч зогсдог юм бол. Мөн ч их тэвчээрээ гэж гайхаж байснаа нуугаад яахав. 70 хүрч яваа энэ буурайн хийж буй ажил амьдралып эрх, шаардлага гэдгийг ойлгох ч хүүхдүүдэд нь арай л дэндүү сэтгэлгүй юм гэж бухимдаж зогссон.

Гэхдээ өөрт нь хэлээгүй ээ, эмээ хүүхдүүд маань амиа аргалж, амьдрах гэж зүтгэж явахад би өөрийгөө болголгүй яахав, болоод л байдаг юм гэж өмөөрнө гэж мэдэж байсан учраас…

Ажил руугаа орохын өмнө эргэж эмээгийн суудаг булан буюу ажлын байр руу харахад хичээл завсарлаж, оюутнууд тойрчихсон шаагилдаж байсан. Насны эцэст гэж биеэ бодолгүй би чаднаа хэмээн хэр хэмжээгээрээ зүтгэж, ажил хийхгүй бол бие өвдчих гээд байдаг юм гэх эмээг хараад яагаад ч юм сэтгэл нэг л сайхан болчихсон.

Тэр энэ цагийн өндөр ээж юм билээ. Бас цаг агаар битгий хүйтрээсэй хэд хоног ч болов дулаан байгаасай гэж чин сэтгэлээсээ хүссээр л байсан, өчигдөржин…

Г.Тогос
Эх сурвалж: “Улаанбаатар таймс”