асуудлыг судалж танилцуулах үүрэг бүхий Ажлын хэсгээс боловсруулаад байгаа Монгол Улсын Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах тухай хуулийн төслийн танилцуулга, үзэл баримтлалыг олон нийтэд танилцуулж байна.

Монгол Улсын Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах тухай хуулийн төслийн танилцуулга

Үндсэн хууль нь эрх зүйн суурь баримт бичиг гэдэг утгаараа тогтвортой үйлчлэх шинжийг агуулж байдаг боловч цаг үеийн шаардлагаар боловсронгуй болж төгөлдөржиж байх ёстой. Монгол Улсын Үндсэн хуулийн зарим зохицуулалтыг боловсронгуй болгох чиглэлээр нийгэмд зарим яриа, шүүмжлэл өрнөх болж 2000 онд нэмэлт, өөрчлөлт оруулсан хэдий ч уг асуудал өнөө хэр шүүмжлэл дагуулсаар байна.

Үүнээс улбаалан хууль санаачлагчдын зүгээс ч энэ асуудлаар хууль санаачлах санал санаачлага гаргах нь тодорхой болж, ажил хэрэг өрнөх болсонтой холбогдуулан Улсын Их Хурлаас 2010 оны 12 дугаар сарын 23-ны өдөр Монгол Улсын Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах журмын тухай хуулийг батлан гаргаж, уг асуудлыг зохицуулах тодорхой эрх зүйн орчинг бий болгож өгсөн юм.

Өнөөдрийн байдлаар Улсын Их Хурлын зарим гишүүдээс Монгол Улсын Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах хэд хэдэн хуулийн төслийг тус тусдаа боловсруулж Улсын Их Хуралд өргөн мэдүүлээд байна. Иймээс Улсын Их Хурал Монгол Улсын Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах асуудлыг бодлогын хувьд бүхэлд нь зангидаж Монгол Улсын Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах журмын тухай хуулийн дагуу урьдчилан тогтсон нэг төслийг хэлэлцүүлэгт бэлтгэх шаардлага тавигдаж байгаа юм.

Эдгээрийг үндэслэн Улсын Их Хурлын дарга 2011 оны 01 дүгээр сарын 12-ны өдөр 05 тоот захирамж гаргаж Монгол Улсын Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах эсэх асуудлыг судлах үүрэг бүхий Ажлын хэсгийг Төрийн байгуулалтын байнгын хорооны дарга Ж.Сүхбаатараар ахлуулан 40 хүний бүрэлдэхүүнтэй байгуулж ажиллуулсан бөгөөд уг Ажлын хэсэг Монгол Улсын Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах журмын тухай хуулийн хүрээнд нутгийн өөрөө удирдах ёсыг бэхжүүлж, орон нутгийн засаг захиргааны байгууллагын эрх мэдлийг өргөтгөх, засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн нэгж, түүний удирдлагыг оновчтой болгох, Үндсэн хуулийн хамгаалалт, хяналтыг бэхжүүлэх, Үндсэн хуульд 2000 онд оруулсан нэмэлт, өөрчлөлтийн талаар иргэд, эрдэмтэн судлаачдаас гаргаж байгаа саналыг судлан, санал боловсруулах зорилготойгоор ажиллалаа.

Ажлын хэсгээс энэ хугацаанд дараах ажлыг зохион байгууллаа.

Үүнд:
1. Юуны өмнө Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах шаардлагатай эсэх асуудлыг урьдчилан тандах зорилгоор Төрийн байгуулалтын байнгын хороо Улсын Их Хурлын Тамгын газрын Хэвлэл мэдээлэл, олон нийттэй харилцах хэлтэстэй хамтран Монгол Улсын Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах эсэх асуудлаар олон нийтээс санал авах ажлыг 2011 оны 3 дугаар сарын 1-20-ны өдрүүдэд зохион байгууллаа. Улсын Их Хурлын Тамгын газарт нийслэл, 21 аймгаас 38603 санал бичгээр болон факс, электрон шуудангаар ирүүлсэн бол тус Байнгын хорооны нэр дээр 121 иргэн саналаа шууд бичгээр ирүүлсэн байна. Мөн Улсын Их Хурлын www.parliament.mn вэб сайтын цахим хуудсанд байрлуулсан санал авах зарын дагуу нийт 114 иргэн саналаа ирүүлсэн юм.

Нийт 38800 гаруй иргэний саналыг нэгтгэн авч үзэхэд тэдний 20455 иргэн буюу 52.6% нь Монгол Улсын Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах шаардлагатай, 18379 иргэн буюу 47.4% нь шаардлагагүй гэж үзсэн байна.

2. Ажлын хэсгийн хэрэгцээнд шаардлагатай зарим мэдээллийг тодруулах хүрээнд Улсын Их Хурлын Тамгын газарт захиалга өгч Монгол Улсын Үндсэн хууль батлагдснаас хойш Монгол Улсын Үндсэн хуулийн талаар болон Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах эсэх асуудлаар гарсан өдөр тутмын хэвлэлүүдийн нийтлэл, өгүүлэлд /1999-2011 оны 3 дугаар сарын 30-ны хугацаанд/ контент анализ хийлгэж дүгнэлээ. Түүнчлэн зарим тодорхой сэдвээр бусад орны Үндсэн хуулийн зохицуулалтыг харьцуулсан түүвэр судалгааг хийлгэж, Ажлын хэсгийн гишүүдийг холбогдох лавлагаа, мэдээллээр хангах, байгууллага, иргэдээс ирүүлсэн саналыг түүвэрлэн хүргэх ажлыг тогтмол хийж ажиллалаа.

3. Энэ хугацаанд Ажлын хэсэг хэд хэдэн удаа хуралдаж асуудлыг авч үзсэний дээр Монгол Улсын Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах тухай Улсын Их Хурлын зарим гишүүдийн санаачилсан төслийн талаар ч санал солилцсон болно.

Ажлын хэсгээс дээрх ажлуудыг хийж гүйцэтгэсний үндсэн дээр Монгол Улсын Үндсэн хуулийн суурь үзэл баримтлалыг хөндөхгүйгээр зарим зохицуулалтыг тодотгон сайжруулах чиглэлээр нэмэлт, өөрчлөлт оруулах нь зүйтэй гэж үзэж уг төслийг боловсрууллаа.

Монгол Улсын Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах тухай хуулийн төслийн үзэл баримтлал

Нэг. Монгол Улсын Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах үндэслэл, шаардлага
Үндсэн хууль нь улс орны нийгэм, төрийн байгууллын тулгуур үндэс, хүний эрх, эрх чөлөө, төрийн болон орон нутгийн эрх барих байгууллагуудын тогтолцооны үндсийг баталгаажуулсан улс төр, эрх зүйн шинжтэй тулгуур баримт бичиг гэдэг утгаараа тогтвортой оршин үйлчлэх шинжийг өөртөө агуулж байдаг хэдий ч цаг үеийн шаардлагад нийцэн боловсронгуй болж төгөлдөржиж байх зүй тогтолтой.

Өнөөдөр манай эрдэмтэн судлаачид, улс төрийн зүтгэлтнүүдийн дунд Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах асуудлаар маргаан, хэлэлцүүлэг идэвхтэй өрнөж байгаа бөгөөд нэг хэсэг нь Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах шаардлагагүй; нөгөө хэсэг нь Үндсэн хуулийн үзэл баримтлалд зарчмын томоохон өөрчлөлт оруулж, 2 танхимтай парламент бүхий Бүгд Найрамдах улсын хэлбэрт шилжих; гурав дахь хэсэг нь Үндсэн хуулийн суурь үзэл баримтлалыг хөндөхгүйгээр боловсронгуй болгож, төгөлдөржүүлэх чиглэлээр зарим нэмэлт, өөрчлөлт оруулахад болохгүй юмгүй гэж үзэж байгаа юм.

Хууль санаачлагч бид Монгол Улсын Үндсэн хуульд дараах үндэслэлээр нэмэлт, өөрчлөлт оруулах шаардлага байна гэж үзлээ.

Үүнд:
1. Монгол Улсын Үндсэн хуулийг 1992 онд батлан мөрдөж, 2000 онд нэмэлт, өөрчлөлт оруулсан боловч үүнтэй холбоотой шүүмжлэл маргаан өнөө хэр үргэлжилж байгаа нь зарим нэмэлт, өөрчлөлтийг хянаж үзэх шаардлагыг нөхцөлдүүлж байна. Тухайлбал, Улсын Их Хурал, Засгийн газрын зүй зохист хамаарал, чиг үүргийн хуваарилалт, хяналт тавих ажиллагаанд шууд нөлөө үзүүлэхүйц зохицуулалт болох Улсын Их Хурлын гишүүн Засгийн газрын гишүүнээр давхар ажиллах боломжийг Үндсэн хуульд ямар нэг хязгаарлалтгүйгээр нээж өгснийг засч залруулах шаардлагатай гэж үзэв.

2. Улс оны нийгмийн амьдралын тухайн цаг үеийн зүй ёсны хэрэгцээ шаардлагыг харгалзан зарим зохицуулалтыг боловсронгуй болгох шаардлагатай байна. Ингэхдээ Үндсэн хуулийн суурь үзэл баримтлалыг хөндөхгүйгээр зарим өөрчлөлтийг оруулах юм. Тухайлбал, Улсын Их Хурал нэг танхимтай хэвээр байх бөгөөд 99 гишүүнтэй байхаар тооцож бүрэлдэхүүний тоог нэмэгдүүлэх, засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн нэгж дэх хот, тосгоны эрх зүйн байдлыг суурь хуульд илүү тодотгож тусгах, засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн нэгж дэх төрийн удирдлагыг хэрэгжүүлэгч-Засаг даргыг аль ч шатанд нэг ижил зарчмаар томилох бус засаг захиргааны шатлал тухай бүрийн онцлогтой нь уялдуулан өөр маягаар тогтоож байх нь илүү ач холбогдолтой гэж үзлээ.

Хоёр. Хуулийн төслийн бүтэц, зохицуулах харилцаа, хамрах хүрээ
Монгол Улсын Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах тухай хуулийн төсөл 5 зүйлтэй байх бөгөөд дараах асуудлыг хамран зохицуулна.

1. Улсын Их Хурлаас 2000 онд Монгол Улсын Үндсэн хуулийн Хорин есдүгээр зүйлийн 1 дэх хэсэгт “Улсын Их Хурлын гишүүн нь Ерөнхий сайд, Засгийн газрын гишүүнээс бусад хуулиар тогтоосон үүрэгт нь үл хамаарах ажил, албан тушаал хавсарч болохгүй” гэсэн зохицуулалт оруулснаар Засгийн газрын бүрэлдэхүүнийг бүхэлд нь Улсын Их Хурлын гишүүд хавсран ажилласан ч болохоор болсон юм.

Энэ нь Үндсэн хууль дахь эрх мэдэл хуваарилах суурь үзэл баримтлалтай зөрчилдөж байгаа талаар байнга шүүмжлэл гарах болсон. Иймд дэлхийн зарим орны туршлага болон Монгол Улсын онцлогоос хамаарч Улсын Их Хурлын гишүүн нь Засгийн газрын гишүүнийг хавсран ажиллаж болох хэдий ч төрийн эрх мэдлийг хуваарилах зарчмыг алдагдуулахгүйгээр зайлшгүй хязгаарлалт тавих шаардлагатай гэж үзлээ.

Түүнчлэн Монгол Улсын Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийн төслийн талаар Үндсэн хуулийн цэцээс Улсын Их Хуралд ирүүлсэн 2000 оны 12 дугаар сарын 12-ны өдрийн “Улсын Их Хуралд өргөн мэдүүлэх санал хүргүүлэх тухай” 65 тоот албан бичигт энэ талаар дурдсаныг тус тус харгалзан үзээд “Засгийн газрын бүрэлдэхүүний гуравны нэгээс дээшгүй нь Улсын Их Хурлын гишүүн байж болно” гэж хязгаарласан зохицуулалтыг Үндсэн хуулийн холбогдох хэсэгт нэмж оруулах;

2. Зөвшилцлийн ардчиллыг бэхжүүлэх, Улсын Их Хуралд хүйсийн төлөөллийн зарчмыг хангах бололцоог бий болгох, ард түмний төлөөллийн тоог хүн амын өсөлтийг харгалзан нэмэгдүүлэх чиглэл барьж, Улсын Их Хурлын гишүүдийн тоог 99 болгож тогтоох. Ингэснээр Улсын Их Хурлын зохион байгуулалт, үйл ажиллагаа улам боловсронгуй болох ач холбогдолтой;

3. Ардчилсан төрт тогтолцооны амин чухал асуудлын нэг болох сонгуулийн тогтолцоо, түүний шинэчлэлийн асуудлаар сүүлийн жилүүдэд ихээхэн ярих болж, өнөөдөр сонгуулийн тогтолцоог өөрчлөх асуудлаар Улсын Их Хурал дээр хуулийн төсөл хэлэлцэгдэж байна. Сонгуулийн тогтолцооны өөрчлөлттэй холбогдон улс төрийн нам, хүчнүүд, эрдэмтэн судлаачдын сөхөж тавьдаг нэг асуудал нь энэ талаархи Үндсэн хуулийн суурь томьёолол хөндөгдөх эсэх тухай асуудал байдаг. Иймээс Үндсэн хуулийн Хорин нэгдүгээр зүйл дэх сонгуулийн иргэдийн оролцооны зарчмаас улбаалсан дээрх хоёрдмол ойлголтыг нэг мөр болгож тодотгох нь зүйтэй гэж үзэж “Улсын Их Хурлын сонгуулийг Монгол Улсын сонгуулийн эрх бүхий иргэд нийтээрээ, чөлөөтэй, шууд сонгох эрхийн үндсэн дээр саналаа нууцаар гаргах зарчмыг баримтлан явуулах”-аар тусгах.

4. Үндсэн хуулийн Тавин долдугаар зүйлийн 3 дахь хэсэгт “засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн нэгжийг өөрчлөх асуудал дээр төрийн үйлчилгээний чанар, хүртээмжийг нэмэгдүүлэх чиглэлийг харгалзах, нөгөө талаар тухайн нутгийн Хурлын болон иргэдийн саналыг харгалзан Засгийн газар саналыг боловсруулж, Улсын Их Хуралд өргөн мэдүүлж шийдвэрлүүлж байх”-аар тодотгож өгөх. Ингэснээр Үндсэн хуулийн Тавин наймдугаар зүйлийн 2 дахь хэсэгт заасантай уялдаж, утга найруулгын хувьд илүү тодорхой болох юм.

5. Засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн нэгжийн удирдлагыг томилохтой холбоотой асуудлыг шат шатных нь онцлогтой холбон авч үзэж, Үндсэн хуулийн Жар дугаар зүйлийн 2, 3 дахь хэсгийг өөрчлөх. Ингэхдээ “аймаг, нийслэл, дүүргийн түвшинд тухайн хуралтай зөвшилцөн Ерөнхий сайд, нийслэлийн Засаг дарга, сумын түвшинд нийт иргэдээс нь сонгож, аймгийн Засаг дарга хүлээн зөвшөөрч шийдвэр гаргадаг байх, баг, хорооны Засаг даргыг сум, дүүргийн Засаг дарга баг, хорооны Хурлын тэргүүлэгчидтэй зөвшилцөн томилох”-оор тусгах;

6. Аймаг, нийслэл, сум, дүүргийн иргэдийн Төлөөлөгчдийн Хурал, баг, хорооны иргэдийн нийтийн Хурал, тэдгээрийн Тэргүүлэгчдээс нийтийн эрх зүйн хүрээний захирамжилсан шийдвэр болон эрх зүйн үр дагавар шууд бий болгодог нэг удаагийн захирамжилсан үйл ажиллагааг хэрэгжүүлж хүний эрх, хууль ёсны ашиг сонирхлыг зөрчсөн бол маргааныг захиргааны хэргийн шүүхээс хянан шийдвэрлэж байна. Харин нутгийн өөрөө удирдах байгууллагын хууль ёсны эрх, ашиг сонирхлыг шийдвэр гаргах эрх бүхий бусад байгууллага зөрчсөн тохиолдолд шүүхэд нэхэмжлэл, гомдол гаргаж хамгаалуулах эрхтэй байх нь зүйтэй юм. Энэ нь нутгийн өөрөө удирдах байгууллагын үйл ажиллагааны хууль зүйн баталгааны нэг тул энэ эрхийг Үндсэн хуулийн Жаран зургадугаар зүйлийн 1 дэх хэсэгт “Үндсэн хуулийн цэцэд нутгийн өөрөө удирдах байгууллага Үндсэн хууль зөрчигдөж буй талаар хүсэлт гаргах”-аар тус тус тусгалаа.

Ийнхүү Монгол Улсын Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулснаар парламентат ёсыг боловсронгуй болгон бэхжүүлэх, засаглалын байгууллагуудын хоорондын хяналт, хариуцлага бүхий зохистой харилцааг төлөвшүүлэх, нутгийн удирдлагын тогтолцоог боловсронгуй болгох чиглэлээр Үндсэн хуулийн үзэл санааг улам гүнзгийрүүлж, зарим бүрхэг ойлголт тодорхой болж, агуулга найруулгын хувьд боловсронгуй болж төгөлдөржих ач холбогдолтой гэж үзэж байна.

Төсөл санаачлагчид

УИХ-ын ХМА-наас мэдээлэв.

Монгол Улсын Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах тухай хуулийн төсөл
Tweet
Bolod.mn