Энэ удаагийн "Хийморьлог зочин"-ынхоо хойморт Дундговь аймгийн Адаацаг сумын уяач Б.Хадбаатартай

хуучиллаа. Тэрээр өнөө жил Монгол төрийн их баяр наадамд соёолон шарга үрээгээ айрагдуулсан хэдий ч шүдээр хасагдаж, улмаар Сэлэнгэ аймгийн 80 жил, Дундговь аймгийн 70 жилд дараалан түрүүлгэсэн билээ. "Ахынх нь хувьд энэ жил хийморьтой ч юм шиг, хийморьгүй ч юм шиг тийм л жил байлаа" хэмээн хуучлах тэрээр хурдан морины ертөнцөд хөл тавиад удаагүй байгаа бөгөөд эрхэм уншигч та бүхэндээ түүний ярилцлагыг толилуулъя.

-Сайхан намаржиж байна уу? Юуны өмнө манай уншигчдад өөрийгөө танилцуулахгүй юу?
-Сайхан намаржиж байна. За намайг Бяруузаны Хадбаатар гэдэг. Улаанбаатар хотод худалдаа, үйлчилгээний чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулдаг “Экс кай” ХХК-ийн захирал. ХААИС-ийн Газар зохион байгуулалтын ангийг 2001 онд төгссөн. Манай аав 1944 онд одоогийн Дундговь аймгийн Адаацаг сумын нутаг, Ар урт гэдэг газар төрсөн. Би өөрөө бол хотод төрсөн. Тэгэхдээ аавынхаа нутгаар овоглож явдаг.
-Бага насныхаа дурсамжаас яриагаа эхлэх үү? Адуу малтай хэр ойр өссөн бэ?
-За яг үнэнийг хэлэхэд адуу малтай ойр өсөөгүй ээ, бага насаа сумын төв дээр өнгөрөөсөн. Харин ах нар маань хурдан морь унаж, эмнэг сургаж өссөн хүмүүс байдаг. Манай аав, ээж хоёр Хүн эмнэлэгийн техникум төгсөөд намайг гурван настай байхад Дундговийн Сайхан-Овоо суманд очиж байсан. Ер нь бол 1986 он хүртэл тэнд байсан. Онгийн голын хөвөөнд л дөрвөн ах, нэг эгч, нэг дүүгийнхээ хамт тоглож өссөн дөө.
-Хурдан морьтой хэзээнээс нөхөрлөх болов?
-Хурдан морьтой нөхөрлөж, энэ сайхан хийморьлог амтны босоо цагаан хийморьт сүслэх болсоор хоёр жил болж байна. 2009 оны намар Төгөлдөр гээд их сургуулийн ангийн найз маань надад хурдан хээр морь бэлэглэж байсан юм. Дараа нь Төгөлдөрийн морийг уядаг Содномын Аюушдаваа гэдэг найзтайгаа сайхан танилцаад бас нэг морь бэлэглээд хоёр морьтой болов оо. Тэгээд хоёр морио Аюушдаваагаараа уяулаад ойр зуурын жижиг наадмуудад давхиад л байдаг байлаа. Сүүлдээ Хэнтий, Сүхбаатарын Түмэнцогт, Сүхбаатар, Дорнодын Булган зэрэг сумдаар явж ганц нэг адуу аваад л эхэлсэн дээ. Өнгөрсөн жил яг өдийгөөс эхлээд 90 жилдээ бэлтгэх зорилгоор нас насанд адуу цуглуулсан. Тэгэхдээ яг ний нуугүй хэлэхэд ах нь тийм их мөнгөтэй баян хүн биш. Яахав өөрийнхөө бололцооны хэмжээнд л адуу мал цуглуулсан. Анх тэгж явахдаа улс бүсийн наадамд айхтар уралдана гэж төлөвлөөгүй ээ. Энэ сайхан хурдан морины амтанд орж байгаа хүний хувьд эхлээд сум орон нутгийн наадамд сайхан уралдах л зорилготой байсан.
-Цуглуулсан адуунууд тань энэ жил хэр хурдлав? Шарга үрээнээс гадна сайн хонгор морины сураг гараад байсан?
-Өнгөрсөн жил улсын наадамд айрагдаад Их хурдад аман хүзүүдсэн М.Эрхэмбаярын саран хонгор морины төрсөн дүү хонгор морийг авсан. Хэнтий аймгийн Өмнөдэлгэр сумын Отгонбаатарын унаган адуу. Хонгор морио өнгөрсөн өвөл Алтанбулаг сумын уугуул САУяач Энхтуул гэдэг найзаараа уяулаад Аргалантад болсон хоёр бэсрэг уралдаанд айрагдуулсан. Нэгэнд нь аман хүзүүдээд нөгөөд нь таваар орсон. Ерөнхийдөө тэгээд өвөл нь сайхан онгойлгоод авсан. Наадмын өмнө Г.Сандуйжав тод манлайгийн адуучин байсан Дундговийн Сайхан-Овоогийн Батдэлгэр гэдэг багын найзтайгаа таардаг юм байна. Тэгсэн Баагий /Батдэлгэр/ маань хонгор морийг чинь уяж өгье гэхээр нь найздаа өгөөд явуулсан. Тэгээд улсын наадамд 27-гоор ороод давхар уяагаар Булган аймгийн Гурванбулаг сумын 80 жилийн ойд аман хүзүүдээд Дундговийн 70 жилд очиж 8-аар давхисан. Сүүлд нь Сайхан-Овоо суманд болсон “Брагри Ёнзон Дамцагдоржийн мэндэлсний 230 жилийн ой”-н уралдаанд сайхан өнгөлж явсаар яг үзүүр дээрээ дайруулаад гурваар орсон. Хонгор маань энэ жилийн хувьд иймэрхүү л ажмилт үзүүлсэн. Хойтон жил сайхан уралдах байх гээд хүлээж л байна даа.
-Шарга үрээтэйгээ холбогдсон түүхээ яривал...?
-Шарга үрээний эзэн Ө.Шинэтулга найзтайгаа хоёр жилийн өмнө танилцаж, сайхан найзууд болоод  байлаа. Шарга үрээ маань надад заяах гэж л заяасан адуу гэж боддог. Надаас өмнө хүмүүс авъя гэж нэлээн очсон юм байна лээ. Надад ирэхээсээ өмнө Сүхбаатарын аймгийн баруун бүсийн уралдаан Мөнххаанд болоход аман хүзүүдээд дараа нь Тал булгийн ойд дөрвөөр давхисан ш дээ. Тэр уралдаануудад уралдахдаа ахар дэлтэй байсан болохоор нь хүмүүс азарга үрээ гэж ойлгоод яг авах гээд яваад очтол морин үрээ байхаар нь аваагүй юм байна лээ. Тэгсэн Тулга /Шинэтулга/ маань бурхан багшийн их дүйцэн өдөр утасдаад  “Найзынхаа шарга үрээг чи ав” гэсэн. Би авъя гэж санал тавиагүй байсан. Тэхээр нь “За тэгье ээ, найз нь авъя” гээд л авсан. Миний найз сэтгэлээрээ надад өгөх гэж өгсөн адуу байгаа юм. Энэ жил хурдан ч байсан даа.
-Улсын наадамд айрагдсан. Гэвч цэнгэлдэхэд цоллуулахаар ирсэн хойно нь шүдээр хассан...?
-Ахынх нь хувьд энэ жил хийморьтой ч юм шиг, хийморьгүй ч юм шиг тийм л жил байлаа. Моринд дөнгөж орж байгаа залуу хүний хувьд улсын наадамд анх морь мордуулаад төрийн наадмын тэр том дэвжээнээс айраг амсана гэдэг бол тэр болгон хүнд тохиогоод байдаггүй ховорхон завшаан гэж боддог. Адуутай нөхөрлөөд олон жил болж байгаа уяачид ч гэсэн ярьдаг юм байна лээ. Тэхдээ яахав дээ шарга үрээ маань луйвар, булхайнд ороод шүдээр хасагдсан явдалд эхэн үедээ бол сэтгэлээр унаад жаахан эвгүй л байсан. Эцэст нь “Хадбаатар аа, чи болоогүй байна аа. Хурдан моринд сэтгэл зүрхээ зориулаад үнэн сэтгэлээсээ хандах юм бол чамд адуу давхих юм байна. Тэгэхдээ чиний хөдөлмөрлөсөн хугацаа чинь энэ амжилтыг хүртэх болоогүй байна. Илүү их хөдөлмөрлө” гэж цаанаасаа хэлээд байгаа юм болов уу л гэсэн бодолд хүрсэн.
-Яг ямар учраас хассан юм бол? Уг нь гараанд гарахад нь шүдлээд гаргадаг биз дээ?
-Бүх наадмууд дээр гарахад нь шүдлээд л гаргасан. Айрагдаад ирсэн хойно нь улсын наадмын хурдан морины комиссын нарийн бичгийн дарга Ц.Галбадрах гуай албан ёсны цуваагаа уншиж танилцуулаад “За, 12 цагт айрагдсан морьдыг ачна шүү. Үдээс хойш 4 цаг гэхэд цоллогоон дээр бэлэн байх ёстой. Найз нөхөд чинь баяр хүргээд, та нар алга болчихдог шүү. Тэр тусмаа шинэ хүмүүс” гэж хүртэл анхааруулж хэлж байсан. Тэр чинь наадмын сүүлийн өдөр байсан болохоор шууд л гэртээ хариад хувцасаа сольж өмсөөд гарсан. Тэгээд Энхтайваны гүүр давж явахад морины комиссоос ярьж байна гээд 9902-той дугаараас залгаад “Уучлаарай, Хадбаатар гуай, таны шарга үрээ шүдээр хасагдах боллоо” гэсэн. Гэтэл стадионы гадаа очоод Шинэтулга бид хоёрыг буухад Б.Буяннэмэх уяач зургаад орсон хонгор үрээгээ аль хэзээний ачаад ирчихсэн морио цоллуулахад бэлэн зогсож байсан. Яг цоллуулах гээд очиход цагийг нь тулгаж хэлсэн болохоор яах ч аргагүй л үлдсэн. Үрээг маань цагдаа нар барьж үлдээд, би стадионы гаднаас буцсан даа. Ахад нь жаахан хэцүү л байсан. Морины комиссын таван хүнээс ямар учиртайг нь асуухад ганцхан шүдэлгээний комиссын Зоригтбаатар гэдэг хүн л хавчиг адуу байна гээд гүрийгээд байсан. Нөгөө дөрөв нь бол соёолон адуу л гэсэн.Тэгэхдээ шарга үрээг маань соёолон адуу гэдэгтэй хэн ч маргахгүй. Сүхбаатарын ард түмэн бүгд мэдэж байгаа. Даагандаа Түмэнцогтод аман хүзүүдээд шүдлэндээ 12-оор ороод өнгөрсөн жил хязаалан үрээ дөрвөөр орж байсан.
-Дараагаар нь Сэлэнгийн 80 жил, Дундговийн 70 жил гээд хоёр том наадамд түрүүлсэн боловч дахиад л хассан?
-Сэлэнгэд болохоор улсын наадмаас болоод л хассан ш дээ. Улсын наадмын шийдвэрийг хүндэлж байна, хүндэтгэх учиртай гээд л хассан. Уг нь шүдлээд мордуулаагүй байсан бол үрээнд маань амар байхгүй юу. Стадионд ороод шарга үрээгээ шүдлүүлэхэд аман хүзүүдсэн бор үрээнээс бусад нөгөө дөрвийх нь шаргын шүдтэй яг адилхан ямар ч ялгагдах юмгүй байсан. Сүүлд Дундговийн наадамд дээр ч мөн ялгаагүй улсад хасчихсан болохоор л хассан. Дундговьд чинь улсын наадмын комиссынхон бүрэн бүрэлдэхүүнээрээ очиж ажилласан ш дээ. Дундговь аймагт хөдөлмөрийн баатар Дашзэвэг гуайд үзүүлэхэд яалт ч байхгүй соёолон адуу байна гэсэн. Тэгэхээр аягүй харамсалтай байгаа биз дээ, тэ? Ер нь тэгээд цааш цаашдаа түрүүлж, айрагдаад ирсэн тэр сайхан хурдан хүлгүүдийг иймэрхүү луйврын аргаар хасдаг асуудал нь надаар дуусаасай, ийм асуудал дахиж битгий үүсээсэй л гэж бодож байна. Ингэхийн тулд нэгдүгээрт шүдэлгээчид дээрээ нарийн цензур тавьж, ёс суртахууны хувьд төлөвшсөн, мэдлэг чадварын хувьд шаардлага хангахуйц сайн хүмүүсийг байлгах ёстой юм уу, хоёрдугаарт  хавчиг адуу соёолон адуу хоёрын шүдний ялгаа нь ийм байх ёстой шүү гээд шүдний асуудал дээр ямар нэгэн шалгуур байх ёстой юм уу, тийм ээ. Тэгэхгүй болохоор тэдгээр хүмүүс чинь хүссэнийгээ соёолон гэж хэлчихээд, хүссэнийгээ хавчиг гээд байж болохгүй биз дээ. Төрийн наадмаар хавчиг адуу уралдуулж, тэр тусмаа ийм том түүхт ойн жил наадам будлиулах тийм бөх зүрхтэй хүн байх уу...? Хэцүү биз дээ.
-Нутгийн наадам уг нь шударга байж болоогүй л юм байх даа?
-Яг нууцгүй хэлэхэд Дундговийн ард түмэн шударга нааддаг, тэр тусмаа миний нутаг юм чинь шарга үрээг маань хасахгүй байх гэж бодож байсан. Гэтэл үнэхээр тийм юм байгаагүй. Яахав дээ үнэхээр “шаардлагатай бол ирсэн хойно нь дахиж шүдлэж болно” гэсэн заалт баяр наадмын тухай хуулинд байдаг юм байна лээ л дээ. Дундговийн наадам зохион байгуулах журман дээр ч гэсэн тэр заалт байсан. Нутгийн наадмын хувьд хэдийгээр хасагдсан ч гэлээ аймгийн Засаг дарга Чандмань гуай шударгаар харж, Засаг даргын нэрэмжит шагнал олгосон. Адгуус бас мэддэг юм байна лээ, тэнд цоллуулаад гарахад цовхичоод, газар цавчлаад сүйд болж байсан. Тэгээд асар тойроод явахад хүмүүс уухайлаад үнэхээр сайхан байсан. Шарга үрээг маань энэ жил хурдан байсныг хүн бүр мэдэж байгаа, бүгд л харсан байх. Цаашдаа олон сайхан амжилт үзүүлж, наадамчин олныг баясгах байх тэр тусмаа Дундговийн ард түмнийг олон баярлуулах байлгүй дээ л гэж бодож байгаа.
-Үнэхээр хурдан байсан юм чинь их настай уралдуулчихаж болоогүй юм уу?
-Яг наад асуудлаар чинь наадмын дараа олон хүн намайг зэмлэж байсан. “Хор шар гэж байна, үнэхээр л хурдан байгаа адууг их насанд уралдуулчихгүй яасан юм. Нэг бол уралдуулахгүй байж болоогүй юм уу” гээд. Миний хувьд бол тийм бодол байгаагүй . Тэгээд ч үндсэн уралдах зайнаас нь 3 км сунгаад их настай уралдуулах чинь асар их зөрүүтэй. Мөн дээрээс нь олон жил уралдчихсан их насны туурайн төвөргөөн айхтар чанга байдаг гэж ахмад хүмүүс ярьдаг юм байна лээ. Тийм болохоор бага адууны зүрхийг амархан мохоодог. Соёолон адууг их настай уралдуулах нь битгий хэл хавчиг насанд нь өнжөөдөг биз дээ. Үнэхээр би хавчиг адууг соёолонтой уралдуулж, луйвар хийх гэж л байсан бол Сэлэнгийн наадмаар нутгийнх нь нэг хүний нэр дээр уралдуулчихаад түрүү морины бай шагналыг нь аваад л яваад өгнө. Дундговь дээр ч гэсэн Хадбаатараас өөр хүний нэр дээр мордуулаад байг нь аваад явчих боломжтой. Гэтэл өнөөдөр Шинэтулга бид хоёр ямар ч булхай, луйваргүйгээр явж байгаа шүү гэдгээ батлахын тулд л газар газар Шинэтулгын уясан Хадбаатарын шарга гэдгээр л бүртгүүлж байсан. Ер нь тэгээд наадам нэгээр дуусах биш дээ, хөл гар нь сэвгүй сайхан байхад дахиад ч 10 жил уралдана. Бид нарт бол тэр бай шагнал нэг их сонин биш. Хамгийн гол нь тэр сайхан хурдан хүлгээ хайрлаж, өшөө олон жил уралдуулж ард түмнээ баясгах нь л чухал. Хэнмэдэх гуайн хар морь өнгөрсөн жил 20 натай Их хурдад уралдаад энэ жил зодог тайлж байсан. Тэрэн шиг миний нь шарга үрээг олон наадам хүлээж байгаа.
-Хэдийгээр шарга үрээгээ гурван наадамд хасуулсан ч гэлээ Ө.Шинэтулга уяач та хоёр энэ жил одтой л байлаа даа?
-Тэгэлгүй яахав. Манай найз чинь хөдөө орон нутагтаа морио уядаг жирийн л нэг хөдөөний уяач хүн шүү дээ. Төрийнхөө их баяр наадамд тэр тусмаа түүхт ойн жил азарга түрүүлгэнэ гэдэг үнэхээр том бахархал. Тэгэхдээ Тулгаагын /Ө.Шинэтулга/ хувьд Ембүү зээрд, шарга үрээ хоёроосоо илүү хонгор мориндоо найдаж байсан. Хонгор морь нь 2009 онд Сүхбаатар аймагтаа түрүүлээд Дорнодын зүүн бүсд айрагдаж байсан довтой хүлэг л дээ. Гэвч хонгор морин дээрээ жаахан алдаа гаргаад нэлээн хойгуур оруулчихсан. Харин 11-ний өглөө азарга уралдаад Ембүү түрүүлээд ирэхэд дараа дараагийн наснууд маань сайн давхих юм байна даа гэсэн итгэл төрж байсан. Ерөнхийдөө энэ жилийн уяа зөв байгаа юм байна даа, шарга үрээ маань маргааш багтчих болов уу гэсэн бодол битүүхэн төрж байсан шүү.
-Шарга үрээнд хүмүүс үнэ өгч байна гэж дуулдсан. Тэр үнэн үү?
-Өө, тэр худлаа худлаа. Угаасаа өөрөө моринд ороод хэдэн гайгүй адуу цуглуулчих юмсан гээд зорьж байгаа юм чинь ах нь шаргийгаа яалаа гэж зарахав. Шарга үрээ маань энэ жил сайхан хурдан байлаа. Дараа жил ойр зуурын ганц нэг наадамд бас үзнэ ш дээ. Хавчиг адууг өнжөөхөөр бэлтгэлтэй тамирчин жил өнжихтэй адилхан форм алдчихдаг гэдэг л юм байна лээ. Тэгэхдээ нарийн ширийн юмыг бол Тулга маань л мэднэ.
-Энэ жил шарга үрээ, хонгор морь хоёроосоо өөр адуу уяв уу?
-Уясангүй. Энэ хоёрыгоо л уялаа. Бусад нь Энхтуул дээр байсан. Энэ жил чинь тэгээд морины хүүхэд олдохгүй их сандарлаа ш дээ.
-Тэгэхээр хонгор мориороо анхны айргаа хүртжээ дээ?
-Наадмыг бага гэж болдоггүй юм гэнэ лээ. Хонгор морио айрагдуулахаас өмнө өнгөрсөн өвөл Төв аймгийн Аргалант сумын нутагт зохиогдсон хоёр наадамд бэлэвсэн хүрэн соёолонгоо түрүүлгэж, гараагаа эхэлсэн. Дараа нь шинийн 1-нд зохиогдсон уралдаанд хүрэн үрээ түрүүлсэн. Ер нь тэгээд өнгөрсөн өвлөөс хойш хонгор морь маань 4 айрагдаж, хүрэн соёолон маань 2 түрүүллээ. Шарга үрээнийхээ ажилтыг оруулаад үзэхээр улсын наадмын нэг айраг, аймгийн наадмын 2 түрүү, сум болон бэсрэг уралдаанаас 2 түрүү, 4 айраг хүртээд байна даа. Энэ жил уяаагүй өнжөөсөн ганц нэг адуу бас байгаа. Саяхан Тулгаатайгаа ярьж байгаад бид хэд нэг гал байгуулж, Түмэнцогтдоо төвлөрхөөр болоод байгаа. Манай хүн хашаа хороогоо бэлдчихсэн одоо тэжээлээ татчих юм бол ерөнхийдөө болно доо. Бүх адуугаа Түмэнцогтруу явуулна.
-Одоогийн байдлаар хэд орчим тооны адуу цуглуулаад байна?
-За яахав дээ найз нөхөд, амьтан ах дүүсийн бэлэглэсэн адуу энэ тэртэйгээ нийлээд цөөн тооны адуу бий. Ер нь тэгээд тооноос илүү чанар нь чухал гэж бодож байгаа. Тийм болохоор тал талаас тоймтой хэдэн гүү л цуглуулаад байгаа. Миний анхны түрүү авдаг бэлэвсэн хүрэн үрээ чинь Мөнххааны ААУяач “өндөр” Чулуун гуайн унаган адуу байгаа юм. Хязааландаа Мөнххааны наадамд түрүүлж байсан үрээ. Энэ жил даанч том юманд уралдуулж чадсангүй. Тэрний яг төрсөн дүү нь соёолон болох үрээ байгаа.
-За бид 2-ын ярилцах хугацаа энд хүрээд өндөрлөж байна. Адилхан моринд орж байгаа залуусдаа юу хэлмээр байна даа?
-Залуучууд маань моринд олноороо орох болсон нь үнэхээр сайхан хэрэг. Миний нэгэн адил хурдан моринд зүрх сэтгэлээ зориулж, моринд орж байгаа залуусдаа хэлэхэд мориныхоо төлөө гэсэн сэтгэлтэй л байх хэрэгтэй. Үнэхээр л тэр адуунд үнэн сэтгэлээ зориулж чадах юм бол адуу сайхан давхиж, ивээлээ хайрладаг юм болов уу л гэж боддог. Одоо ч сайхан уралдах юмсан л гэж бодож байна.
-За баярлалаа. Хурдан морины босоо цагаан хийморь үргэлж ивээх болтугай.
Баярлалаа. Та бүхний ажил хөдөлмөрт өндөр амжилт хүсье.