үйл хэргийг манлайлсан хүн нь яах аргагүй Хутагт мөн” гэж хожим нь бичсэн байв. Ингэхдээ бүр социализмын дээвэр дор тухалж суухдаа тэр ийнхүү дуу алдан магтаж байж. Монгол цустай Манж амбан Сандоо, Төвд цустай Богд Жавзандамба хутагт нарын харилцаа мэдээж сайн байгаагүй. Өнөөгийн бидний Чингисийн Монгол хэмээн цээжээ дэлдэх дайтай сэтгэлийн хөөрлөөр бас Богд хаантан аашлаагүй юм. Монголын найман Богдоос ганцаараа гавьж цол хэргэм хүртсэн тулхтай улс төрийн бодлоготны зангараг зааж Сандоог хөөн зайлуулсан нь бодит үнэн байв. Түүнийг хараар будах гэж мөн ч их оролдсон. Өдгөө Орос, Япон зэрэг улсын архиваас Богд хааны Монголын шинэ төрийн төлөө хийсэн бүхнийг бодитоор харуулсан баримтууд олдсоор байна. Богд хаан уул уурхайн салбарыг Монголдоо илүү өндөр ашигтайгаар хөгжүүлэхийг зорьж байж. 1913 онд тэрээр анхны уул уурхайн дүрмийг гаргасан байв. Одоогийн манайхны луйврын сүлжээ болчихоод байгаа лиценз олголтыг ёстой жинхэнэ журамлаж өгчээ, үүгээрээ.

Хэл ам дагуулсан 2006 оны Ашигт малтмалын хуулийг бодвол Монголынхоо байгаль экологийн тэнцвэрт байдлыг хадгалж үлдэх, ямар төрлийн ашигт малтмалаас төрийн санд хэдий хэмжээний хувь хүртээх зэргийг маш нарийн журамласан байна.

1910-аад оноос Монголд хөл тавьсан Германы геологи хайгуулынхан Богд эзнээс зөвшөөрөл авч байсан гэдэг. Одоогийн Сэлэнгэ, Архангай зэрэг аймгийн нутагт хайгуул хийхийн тулд “форд” машинаа бэлгэнд өгсөн тохиолдол ч бий. Үүнийг нь зарим судлаач “Богд хаан германчуудаас авлига авч байсан” гэж бичиж байлаа. Үнэндээ Монголын хаант төрийн түүхээс харахад нэгэн зурвас үедээ эрх мэдэлтнүүд нь улс ороныхоо төлөө идэвхийлэн зүтгэснийхээ төлөө тодорхой хэмжээний шан харамж авч л байсан юм билээ. Харин Богд хааны хувьд цаг үетэйгээ зохицуулан монголчуудад техникийн дэвшлийг харуулах, нөгөөтэйгүүр германчуудаас форд машиных нь үнэ өртгөөс хэд дахин давсан ашиг унагахын тулд ийм бэлэг авсан байх талтай. Үүнийг нь түүний санаачилсан “Богт хаант Монгол улсын уухайн дүрэм”-ээс бэлхнээ харж болох ажээ. Тэрхүү уурхайн дүрмийн 25 дугаар зүйлд нь улсын санд тушаах алт, мөнгө, зэс зэргийн хувийг заасан байна. Тэгэхдээ тухайн уурхайн нийт хөрөнгө чинээг харгалзан тухай бүрд хэлэлцэн шийдэх болмжтой байх уян хатан зарчмыг баримталжээ. Мөн уг дүрмээр улсын санд заавал тушаах хэмжээг тогсоосон байлаа. Тухайлбал, алтны 20-30 хувь, чулуун нүүрсний тос ба гууль, зэс, хар тугалганы 10-20 хувь, төмрийн 5-15 хувь, цагаан алт ба очир алмаз чулууны 40-50 хувь, усан болор ба олон зүйлийн эрдэнийн чулууны 30-40 хувийг нийлүүлэх гэрээ хийнэ гэсэн байна. Эдгээрээс өөр төрлийн ашигт малтмал олборлосон бол дүйцүүлж авч үзнэ гэжээ.

Богд хаантан бас хариуцлагын механизмыг мартсангүй. Уурхайн дүрмийн 27 дугаар зүйлд “...Дэмий шалтгаацаж алгуурлан удаах буюу тоог дутаалгаж хэрхэвч үл болмой” гэсэн байв. Энэ нь тухайн уурхайгаас олсон баялгийн хувиа улсын санд тушаахаас бултаж болохгүйг ийнхүү хуульчилсан хэрэг. Мөн хил гаалийн албаны хариуцлагыг чангатгасан байлаа. Дүрэмд уурхайн хороо хэмээх бие даасан байгууллага байхыг заасан нь одоогийнхоор бол Ашигт малтмалын газар аж. Тухайн үед энэ хорооны мэдэлд уурхайн үйлдвэрлэлийг нэгтгэж байжээ. Тэгэхдээ дэргэд нь бас цэрэг байршуулахаар болжээ. Энэ тухай дүрмийн 29 дүгээр зүйлд “...уурхайн хороо тутам дор үйлдвэрийн хүний олон цөөнийг үзэж Монгол цэрэг суулган үйлдвэрийн хүн, малтаж олсон уурхайн хөрөнгийг холгох ба хэрэг будлиан өдүүлэх зэрэг гэмийг цагдан байцаалгамой” гэжээ.

Түүнчлэн уурхайн хороо бүрд Монгол түшмэдийг томилж ажиллуулсан байна. Түшмэд нь сар бүр 100 лангийн цалинтай. Харин түүний бичээч нар сард 50 лан, цэргүүд нь 30 лан мөнгө авахаар зохицуулжээ.

Энэ дүрмээр уурхай нээж ашиглахыг хүссэн хүн өнөөгийн будлиан дагуулсан лиценз буюу тэр үедээ олгогдож байсан “тэмдэг бичиг” авсан байх ёстой аж. Хэрвээ ийм бичиггүй бол уурхайн эдэлбэр газраас хөөн явуулна гэжээ. Үүнийгээ Богдын засгийн газрынхан хатуу мөрдөж байв. Уурхай дээр ямар нэгэн хэрэг төвөг гарвал хэрхэн шийдэхийг нэгэнт заагаад өгчихсөн тул хэн хэндээ төвөг удах юмгүй аж. Уурхайн хороо нь тэндээ учрыг олж шийдэх боломжгүй гэмт хэрэг гарвал Нийслэл хүрээ рүүгээ илгээнэ. Гэмтэнг тийнхүү илгээхдээ унааны зардал, хоол хүнс зэргийг уурхайгаас гаргуулах хүртэл нарийвчилж өгсөн болохоор илүү амар хялбар, тодорхой болжээ.

Байгаль орчны үнэлгээ, хамгаалалтын асуудлыг хүртэл энэ дүрэмдээ тусгасан байлаа. Олон жилийн өмнөөс тахиж шүтэж ирсэн уул овоо, ус голынхоо дэргэд хайгуул, олборлолт хийхийг хоригложээ. Өөрөөр хэлбэл Богд хааны хийлгэж мөрдүүлсэн уурхайн дүрэм нь лиценз олголт, хайгуул, олборлолт, төрийн эзэмшил болон оролцоо, байгаль хамгаалал гээд олон зүйлийг цогцоор нь харж шийдсэн хууль болсон байж. Эндээс эцэст нь нэг зүйлийг зориуд онцолж сонирхуулъя. Дүрмийн 34 дүгээр зүйлд “Уурхай нээн шийтгэсэн хүн тэрхүү хэмжээлэн олгосон газар доорх уурхайн хөрөнгийг эрхгүй тогтоосон хугацааны дотор дуустал малтаж авбаас зохимой. Дэмий алгуурлаж удаасаар хугацааг өнгөрүүлж үл болмой. Хааяа үнэхээрийн уурхайн үйлдвэр хүнд бөгөөд тогтоосон хугацааны дотор дуусгаж эс чадваас хугацаа дуусахын урьд тодорхойлон мэдүүлж нэгэн удаа зохисыг үзэж, хугацаа сунгуулбаас болмой. Тэрхүү хугацааг хэдий үлэмж боловч нэгэн жилээс хэрхэвчээр хэтрүүлэхгүй болмой” гэсэн байна. Монгол улсын хууль, журмыг зөрчсөн тохиолдолд тухайн уурхай эрхлэгчийг хөөж гаргах тухай ч бас тодорхой тусгажээ. Энэ талаар 35 дугаар зүйлд “Уурхай нээн шийтгэсэн хүн энэхүү тогтоосон дүрэм хэмжээ ба нийлүүлэх гэрээ бичгийг зөрчин явбаас Монгол улсын Засгийн хэрэг шийтгэх газраас түүний уурхай нээхийг албадан зогсоож, даруй уул нутаг дор үлдэн буцаамой” гэжээ.

Ийнхүү Богд хаантан тун шударга дүрэм гаргасан байлаа. Үүнийгээ ч гадаад, дотоодын иргэдээс хатуу шаардаж байсан байх юм. Манайхны одоогийн “Урт” нэртэй хуулийн гол үзэл санаа буюу байгаль хамгаалах тал дээр бүр онцгой анхаарсан нь гайхалтай. Лиценз олголт өнөөдрийнх шиг алийгаа алдсан юм болоогүй нь анхнаасаа энэ дүрмээ чанга хийсэнтэй нь холбоотой байна. Өдгөө 1913 он биш. Гэхдээ л авах зүйл их байна, энэ Богдын үеийн дүрэмд.

Оюу толгойн ордыг ашиглах сонирхлоор Монголд орж ирсэн Канадын иргэн Фрийдланд болон түүний гар хөлийн үзүүрийн хүмүүс Ашигт малтмалын тухай хуулийг 1997 онд өөрчлөхөд ихээхэн нөлөөлсөн гэдэг. Нэг үгээр хэлбэл Богд хаанаас хойш монголчууд үндсэндээ тэр л үеэс харийн хүмүүсээр хуулиа хийлгэж эхэлсэн болов уу. Алт, зэс зэрэг баялгаас улсад тушаах нь ердөө л 2,5-5 хувь болжээ. Хамгийн сүүлд 2006 онд өөрчлөн найруулсан ашигт малтмалын хуульд улсын төсвөөр хайгуул хийгдээгүй ордын 34 хувийг төр эзэмшихээр болсон. Энэ тоог чухам ямар үндэслэлээр гаргаж ирснийг мэдэх хүн Монголд бараг байхгүй. Нэгэн шударга иргэн энэ талаар маргаан үүсгэж явсаар УИХ-ын зарим гишүүнээс яагаад заавал 34 хувь дээр тогтсон юм бэ гэж асуухад цаадуул нь тоймтой хариу өгч чадаагүй юм билээ. Тэр бүү хэл 1994 оны Ашигт малтмалын тухай хуулийн нэгдүгээр зүйлийн “...хайгуулын талбай, уурхайн эдэлбэрийн орчныг хамгаалахтай холбогдсон харилцааг зохицуулахад оршино” гэсэн хэсгийг 2006 оны хуульдаа оруулалгүй хасчихсан байна. Зүй нь энэ хуулиар хамгаалалтын асуудлыг зохицуулах аргагүй болжээ. Тиймээс “Урт” нэртэй хуулийг зайлшгүй гаргах болсон нь бас үүнтэй холбоотой биз. Гол мөрний ай савд алт ухаж, байгаль сүйтгэж байгааг зогсоох гэсэн “Онги” голынхон, “Гал үндэстэн” холбооныхон хэдэн жилийн турш тэмцлээ. Засгийн газар нь хуулиа хэрэгжүүлээгүйг эцэст нь Дээд шүүхээс сануулж, сүүлдээ хуульчид маань арга буюу тэдний тэмцлийг хүлээн зөвшөөрөхөд хүрч байна. Өмнөговь, Дорнод, Сүхбаатар аймгийн нутаг нефть, цайрын баяжмал, нүүрс ачсан хүнд даацын машинуудад өдөржин, шөнөжин балбуулсаар сүйрэл рүүгээ тун ойртжээ. Зөвхөн Фрийдланд гэдэг ганцхан Канад эрийн мэдэлд 100 гаруй лиценц бий. Саяхан тэр Оюу толгойн ойролцоо маш том орд шинээр нээснээ зарлав. Харамсалтай нь түүний хүчээр шахуу хийлгэсэн Оюу толгойн гэрээ нь луйвар болчихоод байгаа. Өнөөгийн төр Богд хаанаас дор гэж үү.

Ер нь Богд хааныхаа билэг ухаанаас бага боловч авч үлдэж, уул уурхайн салбартаа ашигласан бол мөн ч их юмыг зөв голдирлоор нь шийдэж болох байж дээ. Өнөөдөр дэлхийн хэмжээнд шинэ техник технологи ноёлж буй. Улс гүрэн дамнасан том корпорациуд Монголыг онилж, олз ашгаа нэмэгдүүлэхээр улайрч байгаа нь бодит үнэн. Гэлээ гэхдээ Чингис хааныгаа даган дуурайж чаддаггүй юмаа гэхэд ядаж Богд хааныхаа уурхайг удирдах том санаанаас суралцмаар юм байна. Түүний амьдарч асан бүхэл бүтэн зууны өмнөх шиг сэтгэж ажиллах боломжгүй мэт мугуйдалвал наанадаж бид цэвэр онгон байгальгүй үлдэж мэдэх ажээ.

Б.Отгонбаяр

Эх сурвалж: Үндэсний мэдээ сонин

Өнөөгийн төр Богд хаанаас дор гэж үү
Tweet
Bolod.mn

Сэтгэгдэл (8)

Уншигчдын оруулсан сэтгэгдлийн талаар манай сайт хариуцлага хvлээхгvй болохыг анхаарна уу.
Үгийн санд шүүлтүүр хийсэн болно

Зочин
БОГД ХААН МУУЛУУЛЖ ДУУССАН ОДОО БОЛДОГСОН БОЛ ҮНЭН ТӨРХӨӨР НЬ ҮЗҮҮЛМЭЭРСЭН... ТЭР ХҮН ЧИНЬ ОДООГИЙН ЭНЭ МУУ НОВШНУУДЫН ДЭРГЭД БОДИТ ГЭГЭЭНТЭН БАЙСАН ДАГАА

2011-12-22 | 22:16:08 | 202.179.10.94 |

Зочин
богд эзэн,барон унгэрн 2 монголийн төрийг ундэслэн байгуулсан юм ш дэ,1921 онд ардийн хувсгал гэгч юм огт болоогуй гамин цэрэг ба хужаа нарыг барон унгэрний цагаан гвардийн монгол цэргүүд устгаж хөөж гаргасан,харин сүхбаатар нар богдын зарлигийг зөрчиж улаан оросийн цэргийг дагуулан ирж оросын иргэний дайныг монголд ургэлжлүүлж гай тарисан юм

2011-12-22 | 15:58:10 | 202.70.39.254 |

Зочин
монголийн туухэнд хэн гэдэг хааний уэд ингэж эх ороноо улаан цайм худалдаж байсан юм бэ! туухийн хуудас сохоод харал даа. нямдорж мэтийн жижигхэн торийн хутгуурууд байсан л байх. одоо арай л биш ээ!! хувисгал хийж цус урсгах л улдээд байх шиг байна даа.

2011-12-22 | 14:38:07 | 202.179.11.94 |

Зочин
чононд ном заасан мэт шунаг дээдсїїд,илжигнэд ном заасан мэт мулгуу тїшмэдїїд энэ цагийн имижд болж байна.

2011-12-22 | 11:24:14 | 202.72.245.190 |

Зочин
чононд ном заасан мэт шунаг дээдсїїд,илжигнэд ном заасан мэт мулгуу тїшмэдїїд энэ цагийн имижд болж байна.

2011-12-22 | 11:24:10 | 202.72.245.190 |

Зочин
чононд ном заасан мэт шунаг дээдсїїд,илжигнэд ном заасан мэт мулгуу тїшмэдїїд энэ цагийн имижд болж байна.

2011-12-22 | 11:24:05 | 202.72.245.190 |

Зочин
Тэр байтугай Богд хаан 1912 онд Өргөө-д мал махыг тууварчдаас хямд үнээр худалдан авч ДАМЛАН БОРЛУУЛАГЧДЫГ бодоор торгож, банздан шийтгэж МАХЫГ суурин иргэд болох Өргөө-гийн иргэдэд тууварчин малчдаас шууд нийлүүлүүлж үнийн хөөрөгдлийг ЗОХИЦУУЛЖ БАЙСАН ТҮҮХ БАЙНА.

2011-12-22 | 11:12:03 | 203.91.112.12 |

Зочин
ийм төрийг зйүрлэх хүнтэйгээ олж зүйрлэх юм аа

2011-12-22 | 11:11:53 | 202.126.92.6 |

Мэдээ
Гадаад мэдээ
Видео