түүхэн боломж болох учиртай. Хэрвээ намуудад жинхэнэ ардчилал ирж чадвал үүгээр намууд төлөвшиж чадна. Ингэснээр төрийн байгууллалтыг төлөвшүүлэх боломж нээгдэнэ. Үнэндээ монгол хүнийг төлөөлөх ёстой төрийн байгуулалт өнөөдөр хүртэл төлөвшсөнгүй. Ердөө л санхүүгийн байгууллага мэт нэг үгээр хэлэхэд төв банк ч юм уу эсвэл сангийн яам ч юмуу дүр төрхтэй явж ирлээ.
МАН болон АН гэгдэх засгийн газрыг гартаа авсан хоёр нам хөрөнгийн биржтэй адил мэт үйл ажиллагаагаа явуулсаар. Ардчилал биш бас улстөр биш зөвхөн мөнгө л бүх юмны үнэлгээ болжээ. Мөнгөтэй л бол бүх юм цэцэглэнэ гэж ам хаахыг оролдоцгооно. Тэд улстөрийг уландаа гишгэжээ.
Төрийн бодлого үгүйлэгдэж эдээр баян биш харин эрдмээр баян төрийн хүмүүс ч үгүйлэгдсээр. Олон улсын жишгээр ардчилал төрийн байгуулалтыг төлөвшүүлэх ёстой гэтэл улстөрийн гэгдэх намууд үнэхээр улстөрийн гэсэн нэрийг зүүх чадвартай юу ерөөсөө намууд төлөвшсөн үү гэсэн асуулт гарч ирж байна. Үүнд дүн шинжилгээ хийхийн тулд намуудыг хэр ардчилалтай вэ гэдгийг тус тусад нь авч ярилцах шаардлага гарах боллоо.
МАХН ба өөрөө өөртэйгээ зөрчилдөх
Богд хааныг нас өөдөлсөний дараа 70 жил Монгол хүмүүс сайн сайхан амьдралтай болж дэлхийн улс орнуудтай адил аж үйлдвэр хөдөө аж ахуй хөгжиж, шашины мухар сүсэгтэй биш харин ерөнхий боловсролтой хүмүүнлэг иргэдтэй нийгмийг байгуулахад удирдах ажилтан хүмүүс ялангуяа сэхээтэн хүмүүс шаардлагатай байлаа. Тийм л удирдах ажилтан өөрөөр хэлбэл төрийн хүмүүсийг бэлтгэх улстөрийн байгууллага тухайн үедээ МАХН нэртэйгээр байгуулагдсан. Мэдээж МАХН бол сонгодог утгаараа зөвхөн социалист нам. Гэхдээ дэлхийн бусад орнуудын социалист намтай жиших боломжгүй. Яагаад гэвэл мал аж ахуйн орныг аж үйлдвэрийн орон болгох гэсэн улс орныг хөгжүүлэх мастер төлөвлөгөөтэй тул. Түүнээс биш ажилчин буюу хөдөлмөрчин ангийн эрх ашгийг хамгаалах гэсэн капиталистуудын эсрэг жинхэнэ онолынхоо хувьд зүүний нам биш байлаа.
Социализмын дараа МАХН өөрийгөө хамгаалж барууны орнуудаас орж ирсэн ардчилал нэртэй шинэ мөртлөө хуучин ойлголтын эсрэг нэг үгээр хэлэхэд өөрсдийгөө ардчиллынхан гэж нэрлэсэн залуучуудын эсрэг тэмцэл эхэлсэн. Энэ тэмцэл явсаар бүтээн байгуулсан социализмын үеийн бүхий л аж үйлдвэрээ хувааж идэх үйл ажиллагаа руу шилжсэн. Үүгээр МАХН нам гэдэг төр засгийн байгууллага дүр төрхөө алдсан. Энэ байгууллага явсаар нэгэнт мөнгөний нам болсон тул сүүлдээ ямар ч зорилгогүй ерөөсөө агуулгагүй болсон. Нэрээ шинэчлэнэ үзэл баримтлалаа шинэчлэнэ гэж Тэрэлжийн тунхаг гээчийг гаргаж өөрөө өөртэйгээ зөрчилдсөн. Ингэж хямралд орж зайлшгүйгээр хоёр хуваагдсан. Энэ хуваагдлын үр дүнд МАХН ба МАН гэсэн хоёр нам үүссэн. Энэ хуваагдал гэхдээ эрүүл үйл ажиллагаа. Дотоод зөрчил ил гарна гэдэг сайн хэрэг. Бага ч гэсэн ардчиллын өнгө төрх. Цаашид МАН-аас салсан МАХН гээч ямар замаар явах тодорхойгүй. Улстөрийн дорвитой онол дутагдах тул аар саар хямдхан улстөрийн эсэргүүцлийн аргуудыг л хэрэглэсэн хэвээр. Өөрөө өөртэйгээ зөрчилдсөн зөрчил шинээр үүссэн МАХН-д арилсангүй бас л үргэлжилсээр.
МАН ба бүтэлгүйтсэн улстөр
Түүхийг сөхөж хаа байсан 20-иод оны Ардын намыг байгууллаа гэж модон тамгаа хүртэл олонд гайхуулж байгуулагдсан шинэ гэхдээ хуучин намын байр суурь тодорхойгүй. МАН гэж ардын нэртэй эрх ямбатнуудын нам нэг л бүтэлгүй. Яагаад гэвэл тэд өөрсдийгөө социал демократ гэж улстөрийн чиг баримжаагаа хэлсэн. Энэ бол үнэндээ бүтэшгүй. Хөрөнгөөр чинээлэг хүмүүс социал демократын улстөрийн онолтой яагаад ч таарахгүй. Хэрвээ социал демократыг нийгмийн ардчилал гэж алдаатай орчуулбал ёстой л мордохын хазгай болно. Улстөрийн наад захын ойлголтгүй нам цаашид өөрсдийгөө хэн гэж ард түмэнд ойлгуулах вэ?

Дэлхийн социал демократын түүхэнд анхнаасаа демократ буюу ардчилсан гэж явсан намууд яваандаа ард түмнээсээ хэт тасарснаа ойлгож үүнийгээ залруулахын тулд социалист гэсэн чимэг зүүж социал демократ нам болдог улстөрийн онол ч бас практик ч бий. Тиймээс МАН хэзээ ч онолынхоо хувьд социал демократ болох ёсгүй харин магад АН яваандаа социал демократ болох онолын үндэс бий. Ерөөсөө МАН хуучиныг баримталсан консерватив нам болох ёстой. Үүнийгээ тайлбарлах улстөрч хүн алга.
МАН-ын хувьд улстөрийн онолч бас идеологч нар дутмаг тул тэдний улстөр бүтэлгүй харагдана. Тэнд найдвар тавих улстөрийн зиндааны хүмүүс дутагдана. Хэт их хуучирчээ. МАН-ын бага хурал социализмын үеийн МАХН-ын бүгд хурлаас ч дор ардчилалгүй болж өнгөрлөө. Амьсгаа боогдом хайрцаглагдсан хурлыг оюуны өндөр түвшинтэй хүмүүс бол тэвчихийн аргагүй.
Хэтэрхий их хөрөнгөтэй хүмүүс намыг нам биш хөрөнгийн бирж л болгох юм. Гадаад дотоодын банкинд ажиллаж явсан хагас дутуу англи хэлтэй, үнэтэй зангиа зүүсэн мөнгөний хорхойтонгууд улстөрийн ууган намыг ёстой л нэг урж тасдаж байна даа. Нагаржунай гэж нэртэй Энэтхэг аавын хүүгийн онолыг улстөртэй хольж хутгаж ардчиллыг боомилсон явдал бас л нэг бүтэлгүйгийн гай. Бид бүтээснээсээ илүү ихийг бүтээнэ ч гэх шиг. Ямар ч нам дэлхийн түүхэнд юу ч бүтээгээгүй. Нам гэдэг зөвхөн л нөхцөл байдлыг бүрдүүлэх үүрэгтэй. Ард түмэн нэг үгээр хэлэхэд хөдөлмөрчин иргэд л бүтээдэг шүү дээ. Харин бүтээснийг нь хуваагаад идчихгүй л явах учиртай.

АН ба аманд ч үгүй, хамарт ч үгүй ардчилал
20 жил болоход өөрсдийгөө хэн бэ гэдгээ онолын хувьд ч бас практик амьдрал дээр ч харуулж таниулж чадаагүй улстөрийн онолгүй нам бол АН. Демократ гэсэн энэ улстөрийн болон философийн агуу үзэл санаа дэндүү гайхамшигтай. Үүнийг Монгол хүнд шингээж чадсан бол бас нийгэмд хүргэж чадсан бол ёстой АН-ын түүхэн үүрэг биелэгдэх байлаа. Гэтэл өнөөдөр дотроо нуудаг бас гадагшаа нуудаг энэ их нууц улстөр улам л ялзруулхаас биш эдгэрүүлэхгүй. МАХН хоёр хуваагдсан тэр эрүүл үйл явц АН-д явагдвал жинхнэнэ улстөр хийх тийм хүчтэй нам болох боломжтой. Яагаад гэвэл энэ ардчилсан гэсэн тодотгол чинь дэлхийн юм шүү дээ. Харамсалтай нь өнөөдөр ардчилал Монгол хүмүүст аманд ч үгүй, хамарт ч үгүй талаар өнгөрлөө.
АН нам барууны нам гэж зарим хүн ярих дуртай. Үнэхээр л барууны нам болтолоо баяжсан юм байлгүйдээ. Уул нь анх ард түмний төлөө гэж улстөрийн товчоог унагаасан биш билүү. Эрхтэн ямбатнуудыг эсэргүүцсэн биш билүү. Эсвэл Английн Битлз хамтлагийн фэнүүд нүүр царайгаа нууж ардчилал нэрийн дор эрхтэн ямбатнуудыг төрүүлдэг нам болсон уу. АН-д хийх ажил дэндүү их гэтэл үүнийг улстөрийн онолын хувьд гаргаж ирэн ухуулан тайлбарлах тийм мэдлэгээр цэнэглэсэн онолчид даан ч дутагдана. Хоёр гуравхан жил Америк орноор зугаалах ямар ч мэдлэг боловсрол өгөхгүй нь тодорхой.

ИЗН ба хачин дүр царай
Иргэний зориг гэсэн улстөрийн биш зөвхөн уриа лоозон илэрхийлсэн нам ёстой улстөргүй зөвхөн уриалдаг л хачин нам юмуудаа. Нэгэнт уриатай тул улстөрийн онолоор ч юу хийх вэ. Саяхан миний бие “Монголчуудын хар хайрцагны бодлого” гэсэн номоо танилцуулах үеэр ИЗН-ын нэг ахмад гишүүн хар хайрцаг гэж юу хэлээд байгаа юм бэ онгоцны хар хайрцаг мөн үү гэсэн. Иймэрхүү улстөрийн онолын талаар ямар ч төсөөлөлгүй хүмүүс ерөөсөө Монголын нийгмийг улстөргүй болгож зөвхөн л сонгуулийн уриа лоозонгийн намууд болгожээ. Улстөрийн онолын номонд хар хайрцаг гэсэн ойлголт байдаг. Ялангуяа Америк оронд энэ тухай оюутнуудад лекцээр дамжуулан улстөрийн онол заадаг. Онолын номуудыг уншмаар юм.
Ганцхан хүний төлөө бүхэл бүтэн нам ажиллаж амьдарна гэдэг их л хачин. Баруун эсвэл зүүний нам нь ч мэдэгдэхгүй. Иргэний зоригийн тухай уриалдаг тул барууны хөрөнгөтнүүдийн биш иргэдийн зүүний нам гэмээр. Ерөөсөө энэ намын даргын ах Зориг асан философч хүн байсан тул зүүний л хүн байсан байж таараа. Хэзээ ч хөрөнгө мөнгө хөөж барууны болохооргүй л хүн. ИЗН-ын хувьд ёстой л хачин дүр төрх харагдана. Ногоон намын даргыг ч бас намтай нь хамт хачин болголоо.
Их хуралд суудалгүй намууд
Суудалгүй намуудыг харахад улстөрийн дорвитой онол ярисан хүмүүс алга. Ихэнхидээ л намуудаар дамжин тансаг амьдрал хөөсөн хүмүүс л харагдах юм. Юмаа хийгээд бүтээгээд тансаг амьдрах буруу биш харин улстөрөөр дамжин юу ч хийхгүй, бүтээхгүйгээр тансаг амьдрах гэвэл буруу. Зөв улстөр хийх хэрэгтэй.
Зарим нэрээ авсан намуудын дарга нар АН-ын гишүүн болчихсон явах юм. Намууд төлөвших цаг үнэхээр болжээ.
Сонгуулийн шинэ хуулиар жижиг намууд 5 хувийн босгыг давахад тийм ч амар биш. Бараг л үгүй болов уу. Тиймээс суудалгүй намууд нэгдэж аль болох улстөрийн онолтой бас мэдлэгтэй хүмүүсийн эрэлд гарах хэрэгтэй болов уу. Хоосон яриа хоосон гоё нэр одоо нэмэр болохгүй. Тиймээс пропорционал системийн давуу талыг ашиглахын тулд бусад бүх нам хөдөлгөөнүүд Хамуг Монголын Хөдөлмөрийн намтай нэгдэж улстөрийн их үйл хэргийн төлөө хувийн эрх ашигаа хойш тавих ёстой түүхэн цаг үе иржээ.
ХМХН ба ардчиллын илэрхийлэл
Хамуг Монголын Хөдөлмөрийн нам бол цэвэр зүүний нам. ХМХН дотроо цэцийн зөвлөлтэй. Үүгээрээ маш их ардчилалтай нам болох нь танигдах учиртай. Намын дарга хэзээ ч хувийн компаний эзэн мэт авирлах боломжгүй. Мөнгөтэй хөрөнгөтэй хүмүүс шууд намын дарга болох ямар ч боломжгүй. Тиймээс улстөрийн ёс суртахуунтай.
ХМХН хүн бүрийн сайн сайхан амьдралын төлөө бөгөөд мөнгө төгрөг, энээ тэрээ эд зүйл амлахгүй. Нэгэнт хөдөлмөрийн нам тул хөдөлмөрийг бий болгож хүмүүсийг хөдөлмөртэй л болгоно. Үүний тулд устгасан Аж үйлдвэрийн комбинатыг шинээр босгоно. Улаанбаатартаа амьдараад хажуугаар нь Аж үйлдвэрийн комбинатдаа ажиллаад явах тэр л сайхан боломжийн төлөө ХМХН ажиллаж улстөрийн зүүний бодлогоо хэрэгжүүлнэ. ХМХН-д улстөрийн онол улстөрийн мэдлэг бэлэн байна. Хэний ч өмнө гаргаад бүрэн батлаж хамгаалж чадах улстөрийн онол болон мөрийн хөтөлбөртэй.
Саяхан Америкийн Нэгдсэн Улсын ерөнхийлөгч, ардчилсан намын гишүүн Барак Обамаг зүүний талын хүн болжээ гэж улстөрийн шинжээчид дүгнэсэн. Яг тийм зүүний бодлого бол ард түмний төлөө бодлого. Барак Обаматай ХМХН яг нийцнэ.
Дүгнэлт
Нэгэнт л ардчилал гэж улстөржиж байгаа тул ядаж ардчилсан төрийн 3 өндөрлөг болох УИХ, Дээд Шүүх болон Засгийн газар гурав одоо ард түмэнд таниулах цаг болжээ. Дэлхийн аль ч ардчилалтай оронд ерөнхийлөгч 3 өндөрлөгийг илэрхийлэхгүй. Төрийн гурван өндөрлөг тэгш эрхтэй ажиллаж нэг нэгнийгээ бүрэн хянаж чадахгүй байгаа тул үүнийг дагаад улстөрийн намуудын будлиан хэвээр. Ингээд харахад өөрөө өөртэйгээ зөрчилтэй МАХН, нэгэнт бүтэлгүй МАН, аманд ч үгүй хамарт ч үгүй АН, хачин дүр царайтай ИЗН болон бусад жижиг гэгдэх намууд ирэх сонгуульд хэн гэдгээ харуулж улстөрийн жинхэнэ зиндаагаа ард түмэнд таниулах цаг ойртсоор.
Улс төрч, Философийн доктор С. Молор-Эрдэнэ