нөлөөлж, Манжийн дарлалд 222 жил нухлагдсан Монголчууд “ Монгол овогтон бүгдээрээ нийлж өртөө улс болон тогтнож шашнаа мандуулах” гэсэн уриан дор Манж- Хятадын ноёрхлын эсрэг дээр доргүй идэвхийлэн тэмцэж эхлэв. Мөн энэ тэмцэлд Монголчууд нийтээрээ нэгдэн оролцох болсон бас нэг шалтгаан бол Чин улсын засгийн газараас Монголд хэрэгжүүлэхээр зарласан “Шинэ засгийн бодлого” гэгчид дургүйцсэн олон түмний эсэргүүцэл байв.

Дээрхи бодлогыг хэрэгжүүлэх хүрээнд Чин улсын засаг захиргаа дараах хэд хэдэн арга хэмжээг авч хэрэгжүүлэхээр болжээ. Үүнд: Чин улсын эзэн хаан 1907 онд монгол нутгийг хагалбарлан тариалж, тариа тарих тухай зарлиг буулгаж, улмаар дүрэм хэмжээг баталжээ. Атар газрыг Хятад иргэдээр хагалбарлуулж, тариа тарих олон хороо байгуулагдаж, дээд зэргийн нэг шан10 му газрыг 4лан 4фүн, дунд зэргийг 2.4 лан, доод зэргийг 1.4 лан мөнгөөр тус тус үнэлэн худалдан авч, газрын үнийн хагасыг Чин улсын санд, үлдсэн хагасыг хошууны орлого болгох, малчин айлд 90 шан газрыг буцалтгүй олгохоор болж, мөн үүний зэрэгцээ Чин улсын захиргаа Ар Монгол дахь гадаадын пүүсүүдтэй хамтран алтны уурхай нээж ажиллахаар шийдвэрлэсэн байна.

1910 онд Монгол дахь гаалийн хороодын дэргэд “ Тээчийн хороо” гэгч шинэ байгууллага байгуулж, дүрэм журмыг Чин улсын захиргаа батлан гаргав. Дүрэм ёсоор бол 1911 оноос эхлэн Монголын хотуудын хооронд хийх аливаа тээвэр болон Монгооос гадагш, гаднаас дотогш тээвэрлэн авчрах зүйлээс тэрэг, тэмээнд ногдуулан тогтоосон хэмжээний мөнгөн гааль авч байхаар заажээ.

Чин улсын төр монгол, хятад хүмүүс ураг барилдах, монгол хүн хятад бичиг сурах, хятад нэр хэрэглэх, монгол газар хятад хүн урьж бичээч болгох, хятад бичгийг албан хэрэгт хэрэглэх зэргийг хориглосон урьдын цааз хуулийг 1910 онд хүчингүй болгов.
“” Шинэ засгийн бодлого”–ыг явуулах болсонтой хобогдуулан Их хүрээнд Цагдан цээрлүүлэх газар гэгчийг байгуулж, Хятадаас Сюаньхуагийн сэргийлэх хороо гэдэг 40 хүнтэй дарангүйлагч цэрэг ирүүлж суулгаснаас гадна Халахын түшээт хан, Сэцэн хан, Их шавь зэрэг гурван газраас идэр чиирэг 40 эрийг цэрэг болгон дайчилж, 1910 оны эхээр цэргийн тоог хоёр дахин нэмэгдүүлжээ. Үүнээс гадна “ Их хүрээний цэрэг бэлтгэх газар” гэгчийг байгуулж, түүний ерөнхийлөн захирагч түшмэлээр залангийн занги Тан гэгчийг томилж, 1910 оны эцсээр Их хүрээнд ирүүлэв. “Шинэ засгийн бодлого”-ыг эсэргүүцэж Чин улсын засгийн газарт Халахын 4 аймгийн чуулганы дарга, туслах жанжин, хэбэйзөвлөх, Их шавийн шанзудба, да лам нар нэр хамтран эсэргүүцэж заалдсан боловч тусыг эс олов.

Энэхүү эзэгтэй мөчид 1911.06.21-нд Ар Монгоын эрх баригчид урьдаас товлосон ёсоор Жавзундамба хутагтад бат оршил өргөхөөр Эрдэнэ шанзудбын яаманд нууц зөвдөдгөөн хийж, олонхи нь Чин улсын “ шинэ засгийн бодлог” монголчуудын амьдрал, ёс суртахуун, шашин шүтлэгтэй харштай гэж үзээд түүнийг хүлээн авч болохгүй хэмээн санал нэгдэв. Энэ үеэр Түшээт хан аймгийн жанжин Ханддорж, мөн аймгийн чуулган дарга Чагдаржав, Их шавийн да лам Цэрэнчимэд нар Богд хан уулын модонд сэм хуралдаж, Орос улсаас тусламж авч монголчууд манжаас салж тусгаар улс болох санал сэдэж, нууц зөвлөлгөөнд оруулан хэлэлцүүлээд улмаар Жавзундамба хутагтаас соёрхоыг олжээ. Тэгээд тэрхүү нууц зөвлөлгөөнөөр Ханддорж, Цэрэнчимэд, Өвөр Монголын түшмэл Хайсан нарыг Орос улсаас тусламж эрэхээр явах төлөөлөгчөөр томилж, Их хүрээний Оросын консул Миллерт учрыг мэдүүлж хил нэвтрэх зөвшөөрөл авсан байна.

Эдгээр төлөөлөгч нар Жавзундамба хутагт, Халхын хангууд нэр холбож, Орос улсын эзэн хаанд бичсэн 21 зүйлийг сийрүүлсэн албан бичигийг авч явав. 1911.07.17-нд Орос улсын сайд нарын зөвлөлийн дарга Худалдаа, Аж үйлдвэр, Сан, Гадаад явдлын ба Цэрэг,Тэнгисийн яамдын сайд нар болон бусад өндөр албан тушаалтан оролцсон онц зөвлөлгөөнийг хийж, Монголын саналыг хэлэлцэн “...Монголын асуудалд идэвхитэйгээр оролцохгүйгээр ... тэр хоёрынМонгол, Чин улсын хооронд жуучлан, Монголоос Чин улстай тогтоосон сюзерений холбоог таслалгүйгээр үндэсний байдлаа хамгаалах гэсэн монголчуудын эрмэлзлийг диломат замаар дэмжих” хэрэгтэй гэж тогтов.

Үүний дагуу Оросын эрх баригчид Монголын төлөөлөгчдөд хандаж Монгол одоо үед Чин улсаас бүрэн тусгаарлах бололцоогүй. Харин Монголд хийж буй Чин улсын шинчлэлийг болиулах талаар Бээжинд мэдэгдэл хийнэ. Хятадыг талаас монголчуудын эсрэг хийж болзошгүй аллага, хядлагаас өмгөөлнө гээд эл байдал хийгээд төлөөлөгчдийн аюулгүй байдлыг хангахын тулд Их хүрээнд байгаа Консулын газраа харгалзах цагдаагийн хүчийг зузаатгахаар пулемёт бүхий 200 казах цэргийг нэмж явуулахаар амласан байна.

Монгоын төлөөлөгчид Орос улсад сэм одож, Чин улсаас салан тусгаарлахын тулд тусламж гуйсан тухай Хүрээний сайд Сань До Чин улсын засгийн газар уламжлахын зэрэгцээ Орос улсаас тусламж ирэхээр хэн хэн явсныг олж мэдэхээр Бадамдоржийг Богд Жавзундамбатай уулзуулж, Оросын цэргийг ирүүлэхгүй байх, Ханддорж нарыг даруй Хүрээнд ирүүлэх цахилгаан утас явуулахыг шаардсанаас гадна өөрөө Хүрэний монгол сайд бэйс Пунцагцэрэнтэй уулзаж энэ хэргийн талаар ярилцсан байна. Жавзундамба хутагт хэрэв монголд явуулах гэж буй шинэ засгийн бүх хэрэгийг хүчингүй болгож, Орос улсад явсан төлөөлөгчдөд ямар нэгэн ял зэм хүлээлгэхгүй гэж батлан хүлээвэл цахилгаан утас явуулж болно гэж хариу мэдэгджээ. Сань До энэ бүх байдлыг тодорхойлж Чин улсын эзэн хаанд айлтгасанд удалгүй “ ёсоор болгоё” хэмээн зарлиг буулгажээ.
Чин улсын захиргаа Бээжин дэх Оросын элчинд 1911.09 сарын эцсээр, дараа нь Петербург дэх түр хамаарагчаараа дамжуулан Оросын ГЯЯ-нд мэдэгдэхдээ “Монголд хийж байгаа цэрэг, улс төрийн өөрчлөлтийг зогсоолоо” гэж мэдэгдэж, Хүрээний цэрэг бэлтгэх газрыг татан буулгаж, ерөнхийлөн захирагч Тан Цзайлийг гэдэрэг татжээ.

Орос улсын зүгээс дэмжлэг авах болсон хийгээд Чин улсын төр мөхөх төлөвтэй болсон энэ эгзэгтэй мөчийг ашиглан Монголын төрийн тусгаар тогтнолыг сэргээх хэргийг шууд удирдан эрхлэх байгууллага- Халхын Хүрээний бүх хэргийг түр ерөнхийлөн шийтгэх газар ХХБХТЕШГ гэгчийг 1911.11.30-нд Түшээт хан аймгийн чуулган дарга, засаг улсын түшээ гүн Чагдаржаваар толгойлуулан, чин ван Ханддорж, да лам Цэрэнчимэд нарын 7 хүний бүрэлдэхүүнтэйгээр байгуулж, “ Одоо монгол овогтон бүгдээрээ нийлж, өөртөө улс болон тогтнож, шашнаа мандуулан бусдын эрх мэдэлд дарлагдах зовлон зүдгүүрийг үзэхгүй болох цаг болсон” хэмээх Богд Жавзундамбын лүндэнг Монгол даяар яаралтай дамжуулахын зэрэгцээ Жавзундамба хутагтыг Монгол улсын хаан ширээнд өргөмжлөх гэж байгаагаа нэгэн адил мэдэгдэж, юуны өмнө Халхын 4 аймгаас нэжгээд мянган цэрэг дайчлах тушаал гаргажээ.

Энэ үйл явдлаас хойш яг нэг сарын дараа буюу 1911.12. 29-нд Жавзундамба хутагтыг монгол улсын шашин, төрийг хослуулан барьсан хаан ширээнд өргөмжлөн залах ёслол Их Хүрээнд болж, Олноо өргөгдсөн Монгол улсыг байгуулснаа албан ёсоор тунхаглан зарласан билээ. Тусгаар тогтнолыг тунхаглан зарлах нь нэг хэрэг. Түүнийг дэлхий дахинаар хүлээн зөвшөөрүүлэх гэдэг бага буурай улсын хувьд ямархан бэршээлтэй байдагийг 100 жилийнх нь ойг тэмдэглэх гэж байгаа энэ ойн эхний 50 жилийн түүх бэлхнээ харуулах билээ.

Синьхайн хувьсгалын үр дүнд 1912 онд Дундад иргэн улс байгуулагдав. Манж гүрэн задран унаж Монгол, Хятад гэсэн хоёр улс бий болов. Гэтэл дундад иргэн улс өөрийгөө Манжийн залгамжлагч гэж үзэж Монголыг бүхэлд нь эзлэх санаархлаа хүчтэй явуулж, Богд Жавзандамбад нот бичиг илгээж, тусгаар тогтнол гэгчээсээ татгалзан бүр устгахыг шаардсан боловч Богд хаант Монгол улсын Засгийн газар хүлээн аваагүй. Иймээс Хятадын тал шууд Орос улстай Монголын талаар яриа хэлцэл хийж эхлэв.

Монгол ч бас зүгээр суусангүй 1912 онд Монгол улсын Гадаад яамны сайд Чин ван Ханддорж тэргүүтэй, 1913 онд Ерөнхий сайд сайн ноён хан Намнансүрэн тэргүүтэй төлөөлөгчдийг хаант Орос улсад илгээв. Төлөөлөгчид Оросын талд Монголын тусгаар тогтнолыг бүрэн хүлээн зөвшөөрөх, түүнд Барга, дотоод Монголыг хамруулах санхүүгийн зээллэг олгох, зэвсэг худалдаалах, Петрбург дэх гадаадын элчин нартай уулзуулж хэлэлцээ хийх бололцоо олгох зэрэг асуудлыг тавьж байв. Энэ үед Оросын тал Монголын асуудлаар Монгол, Хятадын хооронд хоёр нүүрт бодлого явуулж, Монголос болж Хятадтай дайсагнаж болохгүй, Хятадын шахалтаас болж Монголыг бүр мөсөн орхиж болохгүй гэсэн ацан байдал үүссэн байжээ.
Аль алиных нь хүсэлтийг харгалзаад алтан дунджийг барьсан биз. Ингээд Орос Хятадтай “Ар Монголыг Хятадын эзэнт эрх бүхий автономит улс” байлгахаар 1913 оны 9–р сард сэм тохирч, улмаар 1915 онд Хиагтад болсон Орос, Хятад, Монгол гурван улсын хэлэлцээрийн үеэр хоёр их хөрш хавсайдан өөрсдийнхөө болзлыг тулган хүлээлгэснээр Монголын тусгаар тогтнол дахин алдагдах бодит аюул тулгарсан юм. Ийнхүү 1914 онд Тагна Урианхай хаант Оросын протекрат болж, Алтай нурууны өмнөт бэл, Хар Эрчис, Чигил, Булган, Өрөнгө гол, Өрөнгөр нуурын сав дагуух Монголын нутаг Хятадын мэдэлд оржээ. Үүгээр Өвөр Монгол, Барга болон бусад Монгол угсаатны Монголын төрдөө нэгдэн нийлэх гэсэн хүсэл эрмэлзэл хөсөр хаягдсан түүхтэй.

Орос, Япон хоёр Ар, Өвөр Монголд өөрсдийн ашиг сонирхлын хүрээг тэлэх нууц хэлцлийг 1907 онд байгуулж,116–р уртрагаас зүүн тийшээ Японы, баруун тийшээ Оросын нөлөөг бэхжүүлэхээр тохиролцож бие биеийн ашиг сонирхлыг зөрчихгүй гэсэн үүрэг хүлээж, 1912 оны 6 сард гарын үсэг зурсан учраас гуравдагч хөрш /Япон/-өөр төлөөлөл болгон олон улсад тусгаар тогтнолоо зөвшөөрүүлэх гэсэн Богд хаант Монгол улсын бодлого мухардалд орсон юм. 1913 оны эхээр Монголын засгийн газар Да лам Цэрэнчимэд, бинт ван Гончигсүрэн нарыг Японд очуулахаар томилон явуулсанч Харбин дахь Оросын консул тэднийг цааш алхуулсангүй. Бүр 1689 онд Манж, Ар Монголыг эрхшээлдээ оруулмагц Орос улстай Нэрчүүд “Найрамдлын гэрээ” байгуулснаар Манжийн эсрэг Ар Монголд 1757-1758 онуудад тусгаар тогтнолынхоо төлөө боссон Монголчуудыг манлайлж явсан Чингүнжав, Ойрдын Амарсанаа нарын эх орончид хойд хөрш Оросоос тусламж дэмжлэг авах боломжийг хааж, гарыг нь мухарлаж байсан удаатай билээ.

Монголчууд үндэсний тусгаар тогтнолоо гүйцэд сэргээхийн төлөө үргэлжлүүлэн тэмцэхдээ мөн л умарт хөрш Орос улсыг түшсэнээр 1921 оны Ардын хувьсгал ялж, Монголын үндэсний тусгаар тогтнол үндсэндээ бүрэн хангагдсан гэж хэлж болох байв. Гэвч1924.05.31-нд “ЗСБНХУ ба Дундад иргэн улсын хооронд асуудлыг зохицуулах ерөнхий зарчмуудын тухай” хэлэлцээрийн Ү зүйлд “ЗСБНХУ нь Гадаад Монголыг ДИУ-ын бүрэлдэхүүн хэсэг гэж хүлээн зөвшөөрч, ДИУ-ын тэндхи бүрэн эрхийг хүндэтгэнэ” хэмээн Монголын статусыг тодорхойлж, Л.М. Караханаас Зөвлөлтийн цэргийг Монголоос гаргахад бэлэн байгаагаа мөн мэдэгдэж байжээ. Энэ эгзэгтэй мөчид 1924.09.08-нд Улсын анхдугаар их хурал хуралдаж Анхдугаар Үндсэн хуулиа 1924.11.26-нд баталж ” Бүх Монгол улсыг үүнээс хойш Бүгд Найрамдах Бүрэн Эрхтэй Ард Улс хэмээж, улсын дээд эрхийг жинхэнэ ардад эзлүүлэн, улсынхаа аливаа хэргийг Улсын их хурал ба мөн хурлаар сонгогдсон Засгийн газараас гүйцэтгэн шийтгүүлэх явдлыг нийтээр сүслэн дагавал зохино” хэмээн зарлан тунхагласан юм. Анхдугаар Үндсэн хууль нь бүхэлдээ Монголын түүхэнд анх удаагаа хаант ёсыг халж, үндэсний ардчилсан өөрчлөлт хийгээд эрх зүйн чухал зарчмууд,улс төрийн цоо шинэ тогтолцоог хуульчлан баталгаажуулж, Бүгд Найрамдах улсыг тунхаглан зарласнаараа түүхэн ач хобогдолтой баримт болсон юм.

Японы цэрэг 1931 оны 9 сард Мүгдэн хотыг довтолж, 1932 оны 1 сард Манжуурыг эзлэв. Мөн оны 9 сард Манж чин улсын сүүлийн эзэн хаан Пу И–г залж Манжго улс гээчийг байгуулснаа зарлаж өвөрлөгчийн Хөлөн буйр, Жирэм, Зост, Зуу–Үд зэрэг чуулган /аймаг/-ыг эзлэн авч Автономит Монгол улс гэгчийг Манжго улсын бүрэлдэхүүнд байгуулснаа зарлаж, Японы цэргийн хүчийг нутаг дэвсгэртээ байрлуулах тухай цэргийн холбооны гэрээ байгуулж, Квантуны армийн командлагчийг Манжго дахь Японы элчин сайдаар томилов. Зүүн хойт Хятадыг эзлэн авсан Японы цэргүүд 1934 оны эцэс 1935 оны эхээр БНМАУ–ын дорнот хилд тулж ирэн, хилийн дагуу цэргийн хүч хуримтлуулж, засмал зам, төмөр зам, холбооны шугам тавьж, нисэх онгоцны буудал, цэргийн бэхлэлт барьж байгуулж эхлэв.

Манай улсын дорнот хил дээр дайны хярвас ханхалсан ээдрээ түгшүүртэй хэцүү үеүүдэд П.Гэндэн тэргүүтэй Монголын төлөөлөгчид Зөвлөлт засгийн газрын урилгаар 1934 оны 10 сар, 1935 оны 12 сард хоёр ч удаа Москвад айлчилж гэрээ хэлцэл хийсний дүнд 1936 оны 3 дугаар сарын 12-нд БНМАУ, ЗСБНХУ–ын хооронд “Монгол–Зөвлөлтийн харилцан туслалцах протокол”–д Улаанбаатар хотноо гарын үсэг зурав. Тус протоколоор “БНМАУ ба Зөвлөлийн Засагт Нийгэм Журамт Бүгд Найрамдах Холбоот Улсыг ямар нэгэн гуравдугаар этгээд халдан довтолбол бие биедээ тусламж үзүүлнэ” хэмээн өмнө нь тохирсон аман хэлцлийг хүчин төгөлдөр баримт бичиг болгосон нь манай улсыг олон улсын харилцааны эрх зүйн субьект гэдэгийг сануулсан чухал үйл явдал болсон юм.
Монгол улсын тусгаар тогтнолын асуудал нь Дэлхийн II дайны төгсгөлийн үед ЯлтКрым-д болсон ЗХУ,АНУ, Англи гурван гүрний тэргүүн нарын бага хурлаар БНМАУ-ын статус квог хүлээн зөвшөөрсөн хийгээд 1945.10.20-нд болсон Монголын ард түмэн тусгаар тогтнолынхоо төлөө өгсөн бүх ард түмний санал асуулга,1961.10.27-нд НҮБ-ын бүрэн эрхт гишүүн болсон үйл явдлаар дамжиж, Богдын засгийн газараас хойш 50, Ардын засгийн газараас хойш 40 жилийн дараа сая нэг юм баталгаажсан түүхтэй билээ

Англи 1963, Франц 1965, Япон 1972, ХБНГУ 1974, АНУ 1987 онуудад тус тус манай оронтой дипломат харилцаа тогтоосныг үзвэл жижиг буурай улсын зовлон гэдэг ийм бэрх ажгуу. Улс эх орныхоо тусгаар тогтнолын төлөө үхээгүй амь, урсаагүй цус, асгараагүй хөлс гэж байдаггүйг дэлхийн түүх гэрчилнэ. Ийм болохоор тусгаар тогтнолоо аварч үлдсэн үе үеийн өвөг дээдэстээ бид хүндэтгэлтэй хандаж, авах гээхийн ухаанаар дүгнэж цэгнэж явах учиртай. Хэрэв би байсан бол, бид байсан бол тэгэх, ингэх байсан, тэр нь гавъяатай,, энэ нь гайтай гэж өөр хооронд нь сөргөлдүүлж, цээжээ дэлдэх хэрэггүй. Яагаад гэвэл түүхэнд “хэрэв тэгсэн бол” гэдэг ойлголт огт байдаггүй билээ. Сонгууль дөхөөд ч тэр үү УИХ-ын эрхэм гишүүд маань өглөө гэрэсээ гарахдаа нэг “гого” юм бодож олоод өдөр хэвлэлийнхнийг дуудаж ярилцлага өгөөд маргааш нь хууль болгож өргөн бариад л нэг л биш ээ. Үндэсний эрх чөлөөний хөдөлгөөний 100 жилийн ойгоор бох барилдуулж, улсын цол олгно ч гэх шиг. Алт ховор болохоороо үнтэй байдаг шиг, аварга, арслан заан, начин гэдэг цолыг жилдээ ганц удаа олгодогоороо Монгол бөх маань олон зууны турш бид бүхний хүндэтгэлийг хүлээсээр ирсэн юм биш үү.

2011.11. 25.

М.Далайхүү

1911оны Үндэсний эрх чөлөөний хөдөлгөөн хийгээд Монголыг тойрсон гэрээ хэлцлийн тухай
Tweet
Bolod.mn