Манай сонины тусгай сурвалжлагч Т.Цогт-Эрдэнэ Дархан-Уул аймгийн Хонгор суманд ажиллаж байна. Таван жилийн өмнө цианит натрид хордсон гэж шуугиан тарьж байсан Хонгор сумын иргэдийн амьдрал одоо ямар байгааг газар дээрээс нь сурвалжилж байгаа юм.

Хориотой бүс болчихоод таван жилийн нүүрийг үзэж байгаа Хонгор сум. Урьд нь Эрдэнэт, Дархан хот орох машин тэрэгнүүд эндхийн цайны газар багширдаг байлаа. Өдгөө хордлоготой, хамуутай гэх Хонгор сумын нутагт зогсох битгий хэл ойролцоо Цайдам багийн цайны газарт орохгүй жирийлгэнэ. Цайных нь газар орвол цианит натри аягалаад өгчих гэж байгаа мэт л муу санаална.

Ингээд хордлоготой, хамуутай гэгдэх Хонгор сумыг сурвалжлахаар хордлогогүй, хамуугүй Улаанбаатар хотоос очлоо. 2007 оны наймдугаар сард хэвлэлийнхэн энд ирж байснаас эрс өөрчлөгдсөн байна. Хүн ам цөөрч, эзэнгүй хашаа байшин л үзэгдэх аж. Хамгийн түрүүнд замын урд биед нутаглаж байсан Б.Мөнхбат гэдэг залууг сураглав. Тухайн үед түүний 20 гаруй гахай цианит натрид хордож сурвалжлагч болгонд гахайгаа нядалж өмхийрсөн ходоод гэдсийг нь үзүүлж байсан залуу. Тэднийх аль хэдийнэ Дархан хот руу нүүжээ.

Дараа нь УИХ-ын гишүүн Д.Хаянхярваа түүний хэл амыг дарахын тулд Солонгос улс руу явуулж байсан юм. Ингээд нэгдүгээр багт оршин суух иргэн Ш.Эрдэнэбилэгийнд очлоо.

2008 оны сүүлээр эдний 18 настай охин Э.Зулаагийн хөлийн хуруун дээр идээтэй зүйл гарчээ. Тэр нь үрэвслэн эмнэлэгт хандахад Дархан-Уул аймгийн эмч нар “Өөхөн хавдар” хэмээн оношлон цааш тархаахгүйн тулд хурууг нь тайрсан байна.

Тэгээд дээрдээгүй учраас шагайгаар нь тайрсан ч нэмэр болоогүй. Ийм хагалгааг гурав хийлгэсэн. Тун удалгүй химийн тарианд орж Б.Зулаа охины үс, хөмсөг унаж эцэж тураад дал наян настай эмгэн шиг болчихсон байсан юм. Сая очиход тэр охин аль хэдийнэ бурхан болсон байлаа. Ээж А.Мөнгөнтогосынх нь бие тааруу учир Дархан явчихсан байв. Харин гэрийн эзэн Ш.Эрдэнэбилэг ач хүүтэйгээ гэртээ байж байлаа. Ингээд түүнтэй ярилцлаа.

-Танай охин хэдийд нас барчихсан бэ. Сэтгүүлчид 2008 онд ирэхэд амьд сэрүүн байсан даа?

-Өөхөн хавдар нь ясны хавдар болоод 2009 онд нас барсан даа. Турж эцээд их муухай болсон. Сүүлдээ царай зүснээсээ ичээд хүнтэй ч уулзахаа байсан даа. Хүний сайн нь түрүүлээд нас барчихдаг хорвоо юм даа.

-Их зовсон байх даа?

-Залуухан охиноо алдах ямар олиг байх вэ дээ. Ний нуугүй хэлэхэд ах нь ч бас удахгүй байх. Янз бүрийн өвчин эмгэгтэй болчихсон байна. Одоо намайг хавдартай, сүрьеэтэй л гэх юм.

-Та цианит натри алдсанаас болоод охиноо нас барсан гэж боддог уу?

-Уурын зуухны урдаас цианит натритай ус алдагдаад манай энэ хойно ирсэн шүү дээ. Энэ хооронд бүгд хордсон. Тэр бодисыг саармагжуулах гэж бүхэл бүтэн сар болсон шүү дээ.

-2007 онд хордсон гэх айлуудаас энд үлдсэн үү?

-Ихэнх нь нүүгээд явчихсан. Манай энэ хавиас л гэхэд арваад айл нүүсэн. Хамгийн сүүлд гэхэд ар талын хашааны хоёр хөгшин маань нүүгээд явчихлаа. Үлдсэн нь үхээд дуусах шив. Дандаа л хорт хавдраар нас бараад байдаг боллоо.

-Таныг чинь хамуутай гэсэн бил үү?

-Эрүүл мэндийн сайд асан Д.Туяа Хонгор сумын иргэдийг хамуутай гэж оношилсон. Би одоо таван жил хамуутай явж байна. Ганц би биш манай энэ хавийнхан бүгд хамуутай. Манай хөгшин бас хамуутай. Сумын эмч үзээд “Зөнөглөлийн маажуур” гэж оношилсон. Хэл ам хийхээр хэлэх үгээ олохгүй доромжилж байхгүй юу. Энэ хамуу бусдад халдахгүй. Бороо орохоор жигтэйхэн загатнадаг. Үзүүлье (Түүний гэдэс дээгүүр тод улаан бижрүү гарсан байв)

-Өөр зовиур бий юу?

-Байлгүй яахав. Бороо орсны дараа бүхэл сумаараа толгой өвдөнө. Ихэнх хүмүүсийн ходоод гэдэс цэрийж цанхайж байгаад л хорт хавдраар нас бардаг боллоо. Үе удмаараа сүйрч байгаа айл бий. Нөгөө ах, дүү Ч.Шаравхаан хорт хавдраар нас барчихлаа. Ар гэрийнхэн нь хүнд байгаа л сурагтай. Эрчүүд нь голдуу түрүү булчирхайн хорт хавдраар өөд болоод байдаг болсон.

-Хонгор сумын бохирын сан танай ар талд байрладаг болохоор хортой бодисонд илүү өртсөн болов уу?

-Тийм шүү. Уурын зуухны урдаас алдсан хортой бодис бохирын санд орсон. Тухайн үед саармагжуулж хөрсөөр нь булсан юмдаг. Гэсэн хэдий ч 400-500 метрийн зайд байгаа худагт хор орсон болох нь тогтоогддог юм. Цианит натриг цэвэр усандаа хүртэл алдсан. Гэтэл энэ хавьд биш засмал замын хойд талд гурван худаг ухаж өгсөн.

-Төр засгийн удирдлага Хонгор сумын иргэд хордоогүй, хамуутай, тэмбүүтэй гэдэг шүү дээ?

-2008 оны УИХ-ын сонгуулийн өмнөхөн Ерөнхий сайд С.Баяр ирээд “Хонгор сумын иргэд цианит натри бодисонд хордсонд уучлал хүсье. Та бүхэнд эрүүл мэндийн нөхөн олговор олгоно. Бас нүүлгэнэ” гэж хэлсэн шүү дээ. Бид бас их баярласан. Тэр нь улс төрийн шоу гэгч байсан юм билээ. АН-ын гишүүд ирээд “Та нар хордсон. Нөхөн олговор олгоно” гээд байдаг. МАХН-ынхан ирэхээрээ “Хордоогүй” гээд байсан. Тэр хоёр нам хайнаа хагалахын тулд Дэлхийн эрүүл мэндийн байгууллагаас мэргэжилтэн урьсан. Тэр мэргэжилтэн нь цианит натрид хүрсэн эсэхийг тогтоосон болохоос хордсоныг шинжлээгүй. Бид чинь улс төрийн тоглоом болоод дуусч байна гэлээ.

2006 онд тавдугаар сараас эхлэн Д.Батболд болон БНХАУ-ын иргэн Чен Вен Жян, Ге Зүн Уй, Ша Мин Ли нар “Мич” компанийн байранд алттай шороог ил задгай угаасан. Тэгэхдээ цианит натри ашиглаж алт угаасан шороогоо уурын зуухны урд талд асгаж тогтмол ус үүсгэсэн байдаг юм. Тэр ус урагшаа урсан бохирын сантай нийлснээс гадна цэвэр усны хоолойд орсон байдаг аж. Тухайн үед тэр тогтмол уснаас уусан үхэр хордож үхсэнээс асуудал боссон билээ.

2007 онд Хонгор суманд 5275 иргэн байсан бол 2011 оны хүн амын тооллогоор 2564 болтлоо буурсан байна. 667 өрхтэй, хаяг шилжүүлээгүй 75 өрх нүүгээд байгаа аж. Үүнээс гадна 60 гаруй иргэн өвчний улмаас нас барсан гэх мэдээлэл байна. Тухайн үед Хонгор сумыг хариуцан ажиллаж байсан их эмч, Эрүүл мэндийн яамны хордлогын зөвлөх Ш.Юндэн “Хонгор сумын иргэд хордсон нь үнэн. Эхэн үедээ эмэгтэйчүүд үр зулбана. Дараа удмын генд нь нөлөөлж төрөлхийн гажиг согогтой хүүхэд гарна. Энд хордсон хүмүүс 5-10 жилийн дараа гэхэд хорт хавдраар нас барна” гэсэн аж.

Түүний энэ дүгнэлт биелэгдээд эхэлсэн гэж Хонгор сумын иргэд уйлан хайлан ярьж байна. Хорт хавдраар нас барсан хүн болгоны ходоод гэдсийг задлаад үзэхэд өмхийрсөн ногоон идээ бээрээр дүүрэн байдаг гэнэ. Хордож үхсэн мал ч ялгаагүй гэдэс дотор нь өмхий ногоон идээгээр дүүрэн байдаг байх юм. Олон иргэд төр засагтаа өргөдөл гомдол бичиж байсан ч эцсийг нь үзэж чадсангүй. Эзэд нь нөгөө ертөнцөд байгаа эзэнгүй өргөдлүүд өмнө минь дэлгээтэй байна.

Үргэлжлэл бий.

hongor