хүрэлцэн ирээд байна. Монгол Соёлын Төв, Монгол Улсын Элчин Сайдын Яам хамтран зохион байгуулдаг “Монгол судлалын цуврал лекц”-ийнхээ зочноор нэрт судлаачийг урьсан юм. Буурал эрдэмтэн АНУ дахь монголчууддаа зориулан 3 сарын 9-ний өдөр Элчин Сайдын Яамнаа “Монголын Тэнгэрийн Үзэл ба Дэлхийчлэл” сэдвээр лекц уншина.

Их эрдэмтэнтэй нүүр тулан уулзаж, Монголын түүхийн эгзэгтэй олон асуултынхаа хариуг авах боломжийг АНУ дахь монголчууддаа олгож буй тус хоёр байгууллагад талархал илэрхийлээд “Өнөөдөр” сонинд өгч байсан нэгэн ярилцлагыг нь толилуулж байна.

Ш.БИРА: Би монголч эрдэмтдэд судалгааны шинэ орд нээж өгөхөөр явж байгаа юм

-Та өнөө маргаашгүй Америк руу ниснэ гэж байсан. Тэнд ажилладаг хүүгийндээ очиж амрах нь уу?

-Яалаа гэж, би өөртөө амралт өгөх завгүй л явна. Н.Рерихийн Нью-Йорк дахь музейн архивт ажиллаж, материалуудыг нь үзэж судлах санаатай. Тэр архивт Н.Рерихийн зургуудаас эхлээд Монголын түүхийн талаарх бүтээлүүд хадгалагдаж байгаа. Түүнийг монгол хүн олж үзэж байгаагүй юм. Намайг бололцоотой үедээ ирж судал гэж урьсан. Тэр боломж нь одоо гарч байна. Ирэх зун монголч эрдэмтдийн Х их хурал Улаанбаатарт болно. Гадаадаас 200-300-гаад хүн ирнэ. Тэр хуралд аав, хүү Рерих бол Монгол судлалын том эрдэмтэн гэдэг сэдвийг хөндөж, олон улсын Монгол судлалд зохих байранд нь гаргаж тавих санаатай бэлтгэж байгаа минь энэ. Аав, хүү Рерих шударга бусаар мартагдсан эрдэмтэд. Социализмын үед энэ сэдэв хаалттай байлаа. Одоо бол нээлттэй. Тэгэхээр монголч эрдэмтдэд судалгааны бас нэг шинэ орд нээж өгөх санаатай.

-Монголч эрдэмтэн Николай Рерихийн хүү Юрий Рерих таны багш гэсэн. Энэ хүнтэй та ямар учралаар багш шавийн барилдлагатай болов?

-1957 онд би Москвад аспирантурт явсан. Тэгэхдээ эртний түүх, тэр тусмаа шашны түүх судлахаар. Миний аз болж тэр үед Рерих багш сарын өмнө Энэтхэгээс эх орондоо буцаж ирж таарсан.

-Октябрийн хувьсгалаас хойш гадаадад амьдарсан гэдэг байх аа, Рерихийнхэн?

-Эцэг, хүүтэйгээ гэр бүлээрээ гадаадад амьдарсан улс. Энэтхэгт Гималайн уулын Кашмирт амьдарч байсан. Эх орондоо буцъя гэж гуйхад нь Хрушев зөвшөөрснөөр Оростоо ирсэн гэдэг. Тэгээд яг миний очдог хүрээлэнд ажиллахаар болсон байв. Би удирдагч багш хайж байхад манай нэг багш Энэтхэгээс ирсэн эрдэмтэн байгаа, чи тэр хүнтэй уулзаад үз гэлээ.

-Тухайн үед та тэр мундаг эрдэмтний хүү, монголч эрдэмтэн гэдгийг нь мэддэг байв уу?

-Мэдээгүй. Очоод мэндэлтэл урдаас “Сайн байна уу” гэж монголоор мэндлээд үүдээ нээж өгсөн хүн. Тэд гэр бүлээрээ Монголын түүхийг сонирхож судалсан. Аав Николай Рерих нь зөвхөн зураач биш ,Монголын талаар олон сайхан бүтээл туурвисан. Монголын эртний түүх, дурсгал, хөшөөнүүдийг судалдаг байсан. Тийм зорилгоор ч 1927 онд Монголд ирж, Улаанбаатарт найман сар болохдоо судалгаа хийсэн хүн шүү дээ. Харамсалтай нь тэрийг монголчууд бид ерөөсөө мэддэггүй. Одооноос л судалж нийтийн хүртээл болгохын төлөө ажиллаж байна. Бүтээлүүдээ орос, англиар бичсэн нь дандаа гадаадад, Америк, Англи, Францад хэвлэгдсэн байдаг.

-Тэр бүтээлүүд одоо хаана хадгалагдаж байдаг бол?

-1927-1928 онд Н.Рерихийн удирдсан Төв Азийн экспедицийн өдрийн тэмдэглэлийг хүү Ю.Рерих нь бичсэн. Энэ нь 1930-аад онд англи хэлээр Парист хэвлэгдсэн. Түүнийг саяхнаас орос хэлнээ хөрвүүлж нийтийн хүртээл болгох жишээтэй. Ер нь тэдний бүтээл эх орондоо дэлгэрээгүй, зургийг нь ч сайн мэддэггүй л байсан. Гэтэл Н.Рерих бол дэлхийн хэмжээний том зураач, эрдэмтэн гэдэг нь хүлээн зөвшөөрөгдсөн. Тэр битгий хэл 1930-аад онд Нобелийн шагналд нэрийг нь дэвшүүлж байсан.

-Гэхдээ Нобелийн шагнал авч чадаагүй байх аа?

-Шагналыг нь бол аваагүй. Гэхдээ нэр дэвшинэ гэдэг том амжилт. Тэр үеийн л суутнуудтай нөхөрлөж эрдмийнхээ ч, урлагийнхаа ч ажлыг хийдэг нийгмийн энх амгалангийн хөдөлгөөнд оролцдог хүн байж. Дэлхийн II дайны өмнө энэ айхтар дайн болох нь гэдгийг эсэргүүцэж дайныг зог соох санаатай бусад эрдэмтний хамт дэлхийн хэмжээний энх тайвны хөдөлгөөнийг өрнүүлсэн хүн.

Альберт Эйнштейн, Луи Аргон, Р.Таагүүр зэрэг суутнуудтай хамтарч ажиллаж байсан. Н.Рерихийн санаачилсан Энх амгалангийн гэрээ бол 1935 онд батлагдаж, дэлхийн 30-40-өөд орон хүлээн зөвшөөрсөн. Тэр үед ЗХУ оролцоогүй юм. Энх амгалангийн хөдөлгөөнийг санаачилж, зохион байгуулснаараа дэлхийд алдаршсан хүн байхгүй юу. Энх амгалангийн тугийг бий болгосон нь их сонирхолтой. Тэр туг нь гурван цагариг хэлбэртэй. Тэр цагаригийг Рерих Монголд байхдаа санаачилсан шиг байгаа юм. Юу вэ гэхээр манай чулуун дээр сийлсэн гурван онгин тамганаас санаа авсан.

Энэ их сонин тамга. (Сурв .Халааснаасаа гурван цагариг бүхий тэмдэг гаргаж үзүүлэв) Неолитийн үеийн чулуун дээр сийлсэн гурван онгин тамга. Онгин гэдэг маань дугуй, цагариг гэсэн утгатай үг. Энэ бол агуу их утгатай тэмдэг. Үүний уугуул утга нь хүмүүн, тэнгэр, газар гурвыг бэлгэдсэн. Дээр үеийн хүмүүс тэнгэр, газраа шүтдэг байж. Эцэг тэнгэр, эх газар гэж одоо ч ярьдаг. Эдний хүүхэд нь хүмүүн болж байгаа юм. Түүнээ бэлгэдэж чулуун дээр дүрсэлсэн хэрэг. Тэгэхээр энэ гурван зүйл хоорондоо хүйн холбоотой, нэг нь нөгөөгүйгээр байхын аргагүй гэсэн гүн ухааныг Монголд амьдарч байсан чулуун зэвсгийн үеийнхэн анх энэ агуу хуулийг нээсэн. Их сонин, энэ бол хүн төрөлхтний оюун ухааны нэг том амжилт гэж үзэж болно.

Одоогийн шинжлэх ухааны үүднээс энэ нь бүрэн нотлогдож байна шүү дээ. Сансар, хүмүүн, газар гурав хоорондоо шүтэн барилдлагатай. Жишээ нь, хүн сансар (тэнгэр), эх газаргүйгээр яаж амьдрах билээ. Энэ мөнхийн үнэн гүн ухааныг манай нүүдлийн иргэншил анх нээсэн нь агуу санагддаг. Үүнийг Н.Рерих ойлгож. Тэр хүн энх амгалангийн бэлгэдэл болсон тугийг санаачлахдаа энэ дүрслэлийн утгыг нь бага зэрэг өөрчилж шашин, урлаг, соёлыг төлөөлүүлэн шинээр томъёолсон. Тэгээд дайны үед шинжлэх ухаан, шашин, урлагийн түүхт дурсгалт зүйлүүдийг эвдэж сүйтгэхгүй байх ёстой гэдэг Энх амгалангийн гэрээг анх Рерих санаачилсан. Одоо Н.Рерих нь Амгалангийн тугийнхаа хамт ертөнцөд мандаж байгаа нь суут хүн юу хийж чаддагийг харуулна.

-Тийм үү. Энх амгалангийн гэрээг НҮБ хүлээн зөвшөөрсөн, одоо хүртэл хүчин төгөлдөр байдаг биз дээ.

-Тэгэлгүй яах вэ. Одоо ч энэ гэрээ хэвээрээ байгаа. Дайны үед шинжлэх ухаан, шашин, урлаг соёлын дурсгалт зүйлсийг хэнбугай ч хөндөх ёсгүй. Үүнийг эмнэлгийн улаан загалмайтай зүйрлэдэг дархан эрхтэй тэмдэг байхгүй юу. Гэхдээ үүний үүсэл гарал их сонин. Бас нэг сонин юм бий. Хүмүүн, тэнгэр, газар гэж амьд ертөнцийн гурван эх үндэс байна шүү дээ. Үүнийг бас манай бөө мөргөлд сониноор дүрсэлсэн байдаг. Бөө- гийн дуудлагыг манай билгүүн номч Б.Ринчен, С.Дулам нар гаргасан.

Тэрийг би Рерихийн энэ тэмдэгтэй холбож үзэж байгаа. Холбох ч үндэс бий. Үүнийг эрдэмтэд иш татдаг, гүнзгийрүүлээд судлах хэрэгтэй. Тэр нь юу гэвэл “Хүмүүн тэнгэр газар гуравны Хүч сүлд буян хишгийг Хүрэн ирүүлж бидэн дор Хүслээр өгөн соёрх оо” гэсэн. Энэ бол бөөгийн галын дуудлага. Хүмүүн, тэнгэр, газар гурвын амин холбоог дээр үеийн бөөгийн дуудлагад шүлэглэн нэг ёсны шинжлэх ухааны томъёолол болгоод гаргачихсан. Бөөгийн дөрвөн мөрт энэ шүлэг одоо бидний яриад байгаа экологийг хамгаалах бодлого, шинжлэх ухааны гол агуулгыг гаргасан гэж ойлгодог.

Энэ бол нүүдэлчдийн том гүн ухаан. Үүний утга агуулгыг одоогийн хүмүүс маш сайн ойлгомоор. Жишээлбэл, тэнгэр хүч өгч сүлд нь болж байдаг. Газарт буян хишгээ шингээж байдаг, газрын буян хишгээр хүн нь амьдарч байдаг. Хүйн холбоотой, нэг нь үгүй бол нөгөө нь байхгүй. Тиймээс бид одоо газар доорх баялгаас ашиг олохоос илүүтэй, ирээдүйн амьдралаа үгүй хийхгүй байхыг л бодох хэрэгтэй. Газаргүйгээр амьдрал байхгүй. Баялгаа хайр найргүй олборлож энэ гурвын тэнцвэрийг алдуулчих гээд байна.

-Тэгэхээр та байгалийн баялгаа ашиглахын эсрэг үзэл бодолтой хүн үү?

-Байгалийг баялгаа анхнаас нь зохистой ашиглах хэрэгтэй. Энэ бол орчин цагийн экологийн ухааны үндсэн гол гүн ухаан, практик үйл ажиллагааны хөдөлшгүй мөрийн хөтөлбөр байгаасай гэж би боддог. Байгалийн баялгаар мөнгө олоод, дараа нь Африк тивийн орнууд шиг эмгэнэлтэй байдалд орох вий гэж болгоомжилдог. Тэгэхээр өнгөрсөн мартагдсан юманд хэрэгтэй зүйл их байдаг. Түүнийг нь түүх сануулж байх учиртай. Үүнд л түүхийн ухааны гол ач холбогдол оршдог гэж үздэг. Мартсаныг нь сануулдаг, мэдэхгүйг нь хэлж өгдөг. Түүхийн ухаан бол хүний ходоодыг цатгадаггүй ч тархийг тэжээдэг шинжлэх ухаан юм даа. Миний өчүүхэн ухаанаар бол хүн төрөлхтний түүх гэдэг тэнгэр, газар, хүний нийгэм гурвын түүх. Урьд нь бид түүхийг зөвхөн нийгмийн түүх мөн хэмээн ойлгож байсан нь том алдаа гэж би боддог.

Жишээ нь, Монголын нүүдлийн иргэншил гэж байна. Төв Азийн хуурай, хатуу ширүүн уур амьсгалд мал маллахаас өөр аргагүй. Байгалиас заяасан аж ахуйгаар л бид амьдарч байна. Түүнээс газар тариалан хөгжүүлэх бололцоо нөхцөл дээр үед байсангүй. Тиймээс түүхийг өргөн утгаар нь авч үзэж судлах хэрэгтэй. Энэ талаар түүхчид тун бага юм хийжээ. Түүхийг шинэ гүн ухаан, арга барилын үүднээс судлах нь чухал.

-Таны томъёолсон Тэнгэрийн үзэл буюу тэнгэризмийг гадна дотнын олон эрдэмтэн хүлээн зөвшөөрч байх шиг?

-Энэ талаарх анхны бүтээл минь Америкийн Монгол судлалын түүвэрт гарснаас хойш хүлээн зөвшөөрөгдсөн. Монголчууд эрт үеэс дээд тэнгэрийг бишрэн шүтэж, төр улс алив ариун нандин бүхнээ тахин өргөмжлөхдөө тэнгэр бурхантайгаа холбон үздэг байж. Улмаар шашин улс төрийн бүхэл бүтэн үзэл суртал бий болгосон тухай шинэ томъёолол дэвшүүлж түүнээ тэнгэризм буюу тэнгэрийн үзэл гэж нэрлэсэн. Ер нь тэнгэр судлалыг гаднынхан сонирхож байна. ОХУ-ын Турк, монгол угсааны жижиг үндэстнүүд бөө мөргөл түүний дотор тэнгэризмийг эрчимтэй сонирхох болсон.

Тувагийн Кызыл хотод тэнгэрийн асуудлаар ирэх долдугаар сард гурав дахь хурлаа хийх гэж байна. Надад урилга ирүүлсэн. “Хурал даргалаач, лекц уншаач” гэсэн. Харамсалтай нь ажил давхцаад очиж амжихгүй нь. Манайхаас хэдэн хүн явахаар болсон.

-Эрдэм шинжилгээний ажилд та бүх насаа зориуллаа. Одоо 80 гарлаа, өндөр насанд хүрлээ, амаръя гэж бодогдохгүй байна уу?

-Хүн их ховдог амьтан юм, зөвхөн хоолонд биш. Тархиа ажиллуулж байхад эрүүл мэндэд ч тустай байх. Надад ном харахгүй нэг ч өдөр байдаггүй. Залуудаа шөнийн 01.00 цагаас өмнө унтаж үзээгүй. Бүжиг таанц гэж явсангүй, зав л гарвал номын санд суудаг байлаа. Харин одоо нас өндөр боллоо. Би ой модонд алхах, эх газартайгаа холбоотой байх дуртай.

-Та Монголын мэргэжлийн анхны дипломатч хүн шүү дээ. Тэгсэн хэр нь мэргэжлээрээ ажиллаагүй юм шиг байгаа юм?

-Тийм ээ. Энэ бол их сонин, хүний амьдралд тохиолдсон нэг үзэгдэл юм л даа. Социалист нийгмийн үед мэргэжлээ сонгоно гэж бараг байхгүй байлаа шүү дээ. Багын сонирхол бол надад байж. 1944 онд зургадугаар ангид сурч байх - даа долоон жилийн бүрэн боловсрол олоогүй хэрнээ яараад нэг жилийн өмнө Их сургуулийн бэлтгэл ангийн элсэлтийн шалгалт өгөөд тэнцсэн. Тэгээд физик, математикийн ангид орсон. Багадаа тоо, физик сонирхдог, сайн багш нартай ч байж.

Гэтэл гэв гэнэтхэн нам засгаас дуудаад тэр дипломатын сургуульд явуулсан. Москвагийн Олон улсын харилцааны сургуульд явахаас өөр аргагүй л боллоо. Сурах ёстой гэдэг үүднээс сурсан. Гэхдээ миний сонирхлоос их хол, нэг л сонирхож өгдөггүй. Тэгсэн ч муугүй төгсөөд л буцаж ирсэн дээ.

-Тэр дипломатын ажил чинь хүн бүрийн хүсээд ч олж чаддаггүй ажил шүү дээ. Богино хугацаанд ч гэсэн мэргэжлээрээ ажиллав уу?

-Гадаад яаманд зургаан сар ажилласан. Төгсөөд ирсэн хойно ч гэсэн бодоод байх нь ээ ажил нь хүртэл таалагддаггүй. Тэр дипломат ажил гээч нь юу ч байдаг юм, хаачдаг ч юм. Гадаадад л явдаг гэдэг ойлголттой. Гадаад яваад яах ч юм билээ, юу ч үзэж сурах юм билээ гэсэн шиг сүжиггүй гэж жигтэйхэн. Ойлгоогүйгээс юм уу, сайн ойлгосноос юм уу нэг л дур зориг байдаггүй. Тэгээд л Олон улсын харилцааны дээд сургуулийн түүхийн анги төгссөн болохоор түүхээ бариад судлахаар шийдсэн.

-Оюутан байхдаа Монголын түүх үзэж байв уу?

-Үзээгүй. Дэлхий нийтийн түүх, олон улсын харилцаа, тэгээд л Оросын түүх энэ тэрийг үзсэн. Оросын түүхэнд Монголын тухай товчхон үздэг. Тэнд чинь монголчуудыг газар дор ортол нь муулчихсан. Тухайн үед завхрууллаа гэж ойлгоогүй яагаад монголчуудыг муулаад байдаг юм гэж сонин санагдаад байсан л даа. Тэгээд нэгэнт түүхийн мэргэжил эзэмшсэнээс хойш Монголынхоо түүхийг судалъя, огт мэддэггүй юм аа өөрөө үзэж судалъя гэж шийдсэн. Миний үеийнхэн хуучин бичиг мэддэг ч байлаа.

Ингээд Ерөнхий сайд Амар гуайн үеэс уншиж эхэлсэн. Цаашид үзээд байхад Монголын түүх гэдэг чинь дэлхийн түүхтэй учиргүй их холбоотой. Үүнийг судлахын тулд олон гадаад хэл, олон шинжлэх ухааны салбарыг үзэх хэрэгтэй болсон. Дорно дахины судлал, энэтхэг судлал, төвд судлал, Монголтой харилцаа холбоотой байсан улс орнуудын судалгаа бас хэрэгтэй болоод. Төвд хэл сурна гэж тэр үеийн залуучуудын толгойд ордоггүй л байсан. Төвд хэл үзэхээр гайхаж, хамт төгссөн хүмүүс намайг солиотой хачин амьтан л гэдэг байв. Тэр сайхан гадаадад явдаг, дипломат сургууль төгсчихөөд ийм хачин юм оролдож суудаг гэж хүмүүс хэлдэг байсан. Би гадаадад явахын оронд

Гандан дээр өнөөгийн Жанрайсигийн дуганд байсан Улсын архивт л суудаг ажилтай боллоо. Тэгж оролдсоор энэ мэргэжил, судалгааны эх сурвалжаа олсон. Ингэж нэг насны зугаа, хийх ажилтай болсон хүн дээ. Энэ ажил нэг их орлого олж баяжуулдаггүй ч гэсэн хийж байгаа хүндээ таашаал өгдөг. Хүн өөрийн сэтгэлд таарсан ажилтай болно гэдэг хамгийн эрхэм зүйл. Одоо хүртэл би мэргэжлээсээ уйддаггүй. Улам л дуртай болоод байна.

-Орчин үед түүхийн часхийсэн бүтээл шинээр төрж байна уу, таны бодлоор?

-Архив бол түүхч хүний лаборатори. Манайд архивт суудаг, түүхийн эх сурвалжийг судалдаг хүн тун ховор. Түүний оронд нэгнээсээ хуулж, хуучнаа давтсан чанаргүй бүтээл ялангуяа ойгоор далимдуулж олон гардаг болжээ. Энэ бол манай түүхийн шинжлэх ухааны хоцрогдол. Архивын хуучин бичгээр бичсэн хэдэн алд материалыг уншдаг түүхч ч байхгүй. Эрдэмтэд юуны өмнө хуучин монгол бичгээ сайн мэддэг, гадаад хэл олныг сурах хэрэгтэй.

-Монголд түүхчид тийм олон гэж үү?

-Ярих юмгүй олон болсон. Энэ бол цагийн аясаар шүүгдэнэ. Сайд, депутат байсан хүмүүс ажлаасаа буугаад түүх рүү ордог боллоо. Номхон тэмээг ноолоход амар гэгчээр. Тэгэхээр түүх гэдэг ноолдог номхон тэмээ биш ээ. -Залуу эрдэмтэн архивт ороод үзэж судалж байхад мөн ч амттай материалууд олддог байсан байх даа. -Хачин сонин материалууд байлгүй яах вэ. Хамгийн гол нь замбараа байхгүй. Шалнаасаа тааз хүртэл боодолтой бичгүүд өрчихсөн байдаг.

Хажуунаас нь ухаж байтал автономитын сургуулийн тухай баахан бичиг гараад ирэв. Тэрнийг судалмаар санагдаад. Автономитын үед нэлээд олон сургууль байгуулагдсан, орос хэл үздэг байсан. Бүр англи хэлний багш хүртэл урьдаг байсан гэхээр жигтэйхэн сонин санагдаад. Миний анхны судалгааны бүтээл автономитын үеийн сургуулийн тухай. Тэгэхэд автономитын үед ганцхан сургууль байсан гэх номлол ноёрхож байсан үе. Тэгэх нь ээ бараг 50-иад сургуулийн тоо гараад ирсэн.

Энэ мэтээр гүнзгийрүүлж судалсан. Монголын түүхийг олон улсын түүхийн өнцгөөс нь судалж, монголчууд дэлхий ертөнцөд ямар байр суурьтай, түүхтэй явсан үндэстэн бэ гэдгийг ойлгох, энэ талаар судлах чиглэлээ олсон. Энэ маань ч надад хэрэгтэй, амьдралд ч ашигтай зүйл болов. Аспирантурт төгсөж ирээд ШУА-ийн Түүхийн хүрээлэнд ажиллаж байхад ЮНЕСКО-гийн хурлаар Төв Азийн иргэншлийн түүхийг судлах тухай шийдвэр гарлаа.

Тэгээд Төв Азийн орнуудын эрдэмтдээс бүрдсэн баг бий болж, судалгаагаа эхэлсэн. Энэ судалгаанд 20 гаруй жил ажилласан минь надад хоёрдугаар их сургууль болсон доо. Төв Ази, Монголын харилцааны асуудлаар их зүйл мэдэж авсан.

-Төв Азийн иргэншлийн түүх гэдэг том бүтээл энэ судалгаанаас төрсөн үү?

-Тэгсэн. Зургаан боть номыг бичих, редакторлоход олон жил ажилласан. Тэр бол нэг талаараа ажил, нөгөө талаар надад их том сургууль байсан.

-Та энэ эрдэмтдийн багт ажиллахдаа Монголын нүүдлийн иргэншлийг Төв Азийн иргэншилтэй холбон судалсан байх аа?

-Тийм. Энэ сэдвээр ажиллах завшаандаа Монголд ер нь ямаршуу иргэншил байсан юм бэ. Бүдүүлэг, бичиг үсэггүй, мал маллахаас өөр ажилгүй улс л байсан гэх ойлголт байлаа. Тэгж л заадаг байсан, залуу байхад. Гэтэл судлаад ирэхэд арай өөр юм. Тэр судалгааны дүнд Монгол нүүдлийн иргэншилтэй орон юм байна гэсэн ойлголттой болсон. Нүүдлийн иргэншил гэдэг нэр томъёо илүү олны саналыг татсан.

Төв Азийн иргэншлийн түүхийг судалж байсан эрдэмтэд ч хүлээн зөвшөөрсөн. Энэ талаар хэд хэдэн хурал манайд ч, Төв Азийн бусад оронд ч хийсэн. Ингээд олон улсын эрдэмтэд оролцсон томоохон бүтээлүүд дотроос миний санахад Төв Азийн иргэншлийн түүхэнд нүүдлийн иргэншлийг анхааран судалж бичсэн анхны бүтээл болсон гэж боддог.

-Хэдэн он гэсэн үг вэ?

-1960-аад оноос 2000 он гартал зургаан ботийг бичихэд 10 гаруй орны шилдэг түүхч оролцсон. Олон улсын арга хэмжээ болохоор их түвэгтэй, их цаг хугацаа шаардсан л даа. Олон удаа хуралддаг, уулздаг, ярилцдаг маргадаг. Орон орон өөрийн сургуультай, шинжлэх ухааны үзэл онолтой болохоор. Энэ бүтээлд Монголын түүх багагүй тусгалаа олсонд би баяртай байдаг.

-Таны номын сан гэж дунд сургуулийн номын сангаас дутахгүй арвин цуглуулгатай байх?

-Би үе үе цэвэрлэгээ хийдэг юм. Өөртөө хэрэгтэй номоо аваад, үлдсэнээ номын санд өгдөг. Одоо гурав дахиа цэвэрлэгээ хийгээд тагтан дээр баахан ном хураачихсан. Хуучин номуудыг минь авах номын сан ч олдохгүй биз дээ.

-Орчин үеийн хүүхдүүд чөлөөт цагаа өнгөрүүлэх зүйл ихтэй болсноос ном уншихаа болилоо гэсэн шүүмжлэл байдаг. Та энэ талаар ямар бодолтой явдаг вэ?

-Хүүхэд ном уншихаа больсон нь түр зуурын л өвчин. Техникийн дэвшлийн нэг сөрөг тал юм даа. Компьютер, интернэтийг олон цагаар ашигласнаар хүний бие организмд муугаар нөлөөлж байгаа нь ажиглагддаг. Үүнтэй адил оюун ухаанд үзүүлэх сөрөг нөлөө гарна.

Орчин үед юмыг хэт хялбаршуулаад байх шиг. Техникийн дэвшилд олон сайн зүйлийн хажуугаар дутагдалтай тал ч бий. Биеийн өвчний хамт оюуны өвчин гарахыг ч үгүйсгэхгүй. Жишээлбэл, Америкт зөв бичдэг хүүхэд гэж байхгүй. Бичгийн хэлбэр нь муухай гэж жигтэйхэн болсон гэсэн. Ер нь хүний оюун ухааныг техник орлох гээд хачин байна.

-Танай хүүхдүүдээс аавынхаа шийрийг хатаах эрдэмтэн төрж байна уу?

-Миний мөрөөр явах хүн одоогийн нөхцөлд гарахгүй байх аа.

Би хүүхдүүддээ нэг их сургаад байдаггүй. Хүүхэд генетикийн үүднээс ижий, аавыгаа дуурайдаг. Гэр бүлийн уур амьсгал хэвийн бол аяндаа амьдралаа олдог юм байна. Биеийн үлгэр жишээгээр л хүүхдүүдээ хүмүүжүүлсэн дээ.

Их Британи, Умард Ирландын Вант улсын Азийг судлах хааны нийгэмлэгийн Денис Синорын медалиар шагнуулсан. Шагналаа гардах ёслол дээр “Тэнгэризм ба дэлхийчлэл” лекцээ анх уншсан нь тус нийгэмлэгийн хүндтэй сэтгүүл “Royal Asiatic Society”-д хэвлэгдсэн.

Японы нэр хүндтэй Фүкүокагийн олон улсын шагналыг уртын дуучин Н.Норовбанзадын дараа авсан хоёр дахь монгол хүн. Дэлхийн шинжлэх ухаанд мөрөө үлдээж, судалгааны томоохон ордыг нээж өгсөн академич Шагдарын Бирагийн дотоод, гадаадаас “цуглуулсан” шагнал, хүндлэлийг тоочвол багагүй зай талбай эзэлнэ.

Нэгэн биед ахдам амжилт, шинжлэх ухааны уйгагүй судалгаа, бүтээл туурвил, өндөр нас зооглосон ч шинжлэх ухаандаа үнэнчээр зүтгэсээр яваа ясны эрдэмтний мятаршгүй хатуужил тэвчээрийг нь Монголын төр, гадаадын олон улс орнууд ч анхааралтай ажиглаж шагнал урамшууллаа ч харамгүй хайрлажээ. Ш.Бира гуай өнөө өглөө эх орноосоо мордож байгаа. Мөнөөх л судалгаа шинжилгээний ажил нь буурал эрдэмтнийг холын Америк руу хөтөлжээ.

Э.Энхмаа

Ш.БИРА: Би монголч эрдэмтдэд судалгааны шинэ орд нээж өгөхөөр Америк явж байгаа юм
Tweet
Bolod.mn