түүхээ дэнслэн үлдээх нь бий ч, хаан ухаантан мэргэдийн чөмгөө дундлан бичсэн судар шастир, уран зохиолын хэв дурсгалаас л бид эрт цагийн амьдралыг тольдон хардаг билээ. Магад уран зохиол гэдэг бидний өнгөрсөн цаг руу харах цонх юм. Тэр цонхоо цаг ямагт цэвэр тунгалаг байлгах нь хойчийн мэргэдийн үүрэг билээ. Тийн цэвэр тунгалаг байлгахын үндэс нь цөхрөлтгүй эрэл хайгуул, цуцашгүй хөдөлмөр, тэдгээрийг тэтгэх авьяас боловсролын хэрэг юм.
Энэ удаа уншигч та бүхэнд Монголын түүхийн гайхамшигт агшнуудыг нэгтгэн олны сонорт хүргэхийг зорьж сүүлийн арав гаран жилийн хөдөлмөрөө зарцуулсан нэгэн "Бүтээлч"-ийн "Бүтээл"-ийг танилцуулж байна.
Хори Буриадын Бодонгууд овогт ДӨШ нь Дорнод аймгийн Баяндун суманд төрсөн. 1985 онд арван жилийн сургуульд орж, 6-дугаар ангиасаа сургууль завсардан мал маллаж байгаад, 17 насандаа сургуульдаа ахин суралцаж төгссөн. 1997 онд МУИС-ын Эдийн засгийн сургуульд элсэн суралцаж төгссөн. Эзэмшсэн мэргэжлээрээ санхүүгийн байгууллагад ажиллаж байгаад 2002 оноос төгссөн сургуульдаа мастерийн зэрэг хамгаалахаар суралцахын хажуугаар багшилсан.
Тэрбээр, Монголын түүхийн талаар ойрын хорь гаран жилийн судалгааныхаа үрээр туурвин бүтээсэн "Монгголын их тобчиан" туульсын яруу найргийн номоо өнгөрөгч оны эцсээр хэвлүүлжээ. Шүлэглэх ур маяг, бичвэрийн хам орчинд түүхийн агуулгыг багтаах арга зүйн хувьд монголын уран зохиол, түүх бичлэгийн түүхэнд нээлт болсон эл бүтээлд ертөнц үүссэн тухай домгоос эхлээд, монголын эртний түүхт их улсууд, байлдан дагуулал, бутралын үе, эв хамт ёсны үе, нэн шинэ түүхийн үеийн хамаг чухалд тооцогдох олон мянган эш баримтуудыг баялаг судалгаа, он дараалын хамт багтаасан нь олзуурхууштай юм.
Ямар ч мэргэн ухаанаас мохоо харандаа хурц гэх эртний үг бий. Эх түүхийнхээ гүн рүү, гүнээс нь гадаад шалтгаан руу шунган орж, залуу насаа бичгийн үйл хэрэгт зориулсан нэгэн идэр бичээчтэй төсөрхөн хөөрөлдсөнөө уншигчиддаа хүргэхэд таатай байна.

-Юуны өмнө “Монголын их товчоон” номоо хэвлүүлсэнд баяр хүргье? Энэ номоо бүтээхэд хэдий хугацаа зарцуулав?
-Ерөнхий ажил маань 1999 оноос эхэлсэн. Бидний бариад сууж буй энэ ном бол гурав дахь хувилбар нь байгаа юм. Эхний бичлэг туршилт судалгаа маягаар бичигдсэн. Тэр хувилбар маань олон зүйлээр учир дутагдалтай санагдсан болохоор нэмэн засамжилсан.

-Анх энэ бүтээлийг бичих санаа ийм даацтай байсан уу? Яваандаа ийм цогц байдалтай болов уу?
-Дунд сургуульд байхаасаа л би монголчуудын овун санааны өвийг нэгтгэсэн том хэлбэрийн зохиол бүтээхийг зорьж мөрөөдөдөг байлаа. Гэхдээ, түүхчилсэн яруу найргийн ийм хэмжээний бүтээл туурвих санаа анхнаасаа байсан гэж хэлэхгүй л дээ. хар багадаа шүлэг бичдэг байсан. дунд сургуульдаа тэмцээн энэ тэрд ордог л байлаа.

-Ер нь яагаад заавал нарийн тогтолцоо бүхий шүлэглэсэн хэлбэрийг сонгосон бэ?
-Аливаа үндэстний хэлний сонгодог дээд хэлбэр бол яруу найраг байдаг. Тэгээд ч ийм хэмжээний, ийм агуулгатай бүтээлийг бичих хамгийн тохиромжтой хэлбэр нь туульсын яруу найраг байсан. Гэсэр, Жангараас эхлүүлээд их хөлгөн туульсаас ч үүнийг харж болно. Эдгээр туульс 8 мянгаас 30 мянга хүртэл шадтай байдаг юм билээ. Тийм ч учраас Монголынхоо түүхээр мөн нэг сайхан бүтээл гаргаж болно юм биш үү гэсэн санаа төрсөн л дөө.
Түүхчидийн дотор түүхийг яруу найргаар бичих боломжгүй гэсэн яриа байдаг. Ер нь дэлхий дээр өөрийн түүхийн ийм бүрэн хэмжээнд яруу найргийн туульсын хэлбэрт оруулж бичсэн тохиолдол байхгүй л болов уу. Мэдээж хэрэг хэсэгчилсэн бүтээлүүд хаана ч байдаг. Манай Монголын нууц товчоо үүний нэг жишээ. Түүнд туульсын хэлбэр яруу найраг, үргэлжилсэн үгийн аль алингаар нь илэрдэг.
Миний энэ номын хувьд хураангуй хэлбэрээрээ 48000 шад бүхий шүлэглэсэн бүтээл болсон.

-Гуравт биш, дөрөвт биш, заавал зургаан мөрт хэлбэрээр шүлгээ хайрцагласан нь сонирхолтой байна?
-Энэ бол санамсаргүй тохиолдол байсан л даа. Дөрвөн мөртөөр ч юм уу явуулах бодол байсан. Зургаан мөрт сонгоход хүргэсэн гол шалтгаан бол багтаамж. Энэ маягаар шадласнаар утга санаа агуулгын багтаамжийг жигд мөртлөө илүү их хэмжээгээр зангидах боломжтой болсон.

-Номын бүтэц, бүлэглэл их сонирхол татаж байна л даа?
-48 мянган шад бүхий энэхүү бүтээл маань 68 бүлэгтэй. Монголын түүхтэй холбоотой бүхий л чухаг үйл явдалуудыг оруулах хичээсэн. Үүнээс гадна тухай үйл явдалын түүхэн он дараалал, нас, үргэлжилсэн хугацаа зэргийг тухай бүрд нь хадаж өгсөн.
Ном "Монгол домог" гэсэн бүлгээр эхэлнэ. Улмаар эртний улсуудын бүлгүүд, Их монгол улс буюу Чингэс хааны үе болон үр ач нарынх нь байлдан дагуулалын түүхийг бүрэн эхээр нь оруулсан. Эдгээр түүхийг "Монголыг нууц точвоо"-г бүрэн эхээр нь барьж бичсэн. Монголын нууц товчоо бол манай уран зохиол, түүхийн "Сонгодог ном" шүү дээ. Байлдан дагуулалын дараагаар түүний үр дүнгээр байгуулагдсан монгол үндэстэний улсуудын тухай арваад бүлэг үргэлжилнэ. Эдгээр бүлгүүдийн дараа дөчин монгол, дөрвөн ойрадын түүхийн бүлэг, чингээд Зүүнгарын түүх, элдэв ханлигийн түүх гарч ирнэ. Бага хаад, бутралын үеийг эдгээр ханлигуудын түүхээр мөшгөн тодруулснаар Олноо өргөгдсөн Богд хаант Монгол улсын түүх сөхөгдөх болно.
Ер нь монголын их тал нутагт үүсэн бий болсон төрт улсуудын түүх энэ номноо багцлагдсан гэж ойлгож болно.

-Таны амьдралын замналыг сонсож байхад, түүхийн чиглэлээр суралцаж, зэрэг хамгаалсан зүйл байхгүй байгаа нь бага зэрэг эргэлзээ төрүүлж байна?
-Аав ээж маань яруу найраг, үгүйлэхүйн урлагийн авьяастай хүмүүс байдаг. Түүхийн сонирхох болсон гол шалтгаан гэвэл Нацаг аав маань хэдий бичиж өв болгоогүй ч эрт үеийн түүх, хууч яриа, үлгэр домог үргэлж ярьдан хүн байсанта.й холбоотой. Зүгээр л хөдөө малаа маллаад, дарх хийгээд аж төрж асан энэ хүн надад зүйргүй ихээр нөлөөлсөн дөө. Үүний сацуу үсэн буурал баавай нарын үг сургааль ч түүхийг бага сага гадарладаг болж, энэ талаар анхдаг ухагдахууныг олж авах үндэс болсон.

-Танай удамд туульч хүн байсан уу?
-Туульч хүн манай удамд байгаагүй байх аа. Харин нагац ээж, эцэг эх маань шүлэг холбоолж ярьдаг яруу найргийн авьяастай хүмүүс.

-Ийм том хэмжээний бүтээл туурвихад лавлагааны материалаар зогсохгүй зүйл бүрийн ном судар хэрэглэсэн нь ойлгомжтой. Тэдгээрийнхээ талаар дэлгэрүүлж яривал...?
-Мэдээж хэрэг. юун түрүүн "Монголын нууц товчоо"-г яруу найргийн хэлбэрт оруулж бүрэн эхээрээ багтсан. Нэмээд "Алтан товч"-оос дийлэх бүлгийг нь оруулсан. Эртний түүхийн гол судрууд болох Арабид 1290-ээд оноос 1308 он хүртэл бичигдсэн Рашид-Ад-Диний "Судрын чуулган" хэмээх эш бүтээлээс маш чухал эх сурвалжуудыг ашигласан, "Болор толь"-иуд, Саган Сэцэний "Эрдэний эрхи", "Шар тууж"-аас эхлээд Рубрукийн "Дорно этгээдэд зочсон тэмдэглэл" гээд маш олон бүтээл олж, цуглуулан, судалсаны үндсэн дээр энэ номыг бичлээ. Номын хойно ашигласан номуудаа жагсааж үзэхэд 100 хол давж байна лээ. Шинэ хуучин бичиг, англи, орос хэлээр уншсан номоо тоолж үзвэл гурваас дөрвөн зуун ном уншсан байх шүү.

-Номыг бичихэд зөвлөж тусалсан судлаач бий юу?
-Тусгайлан зөвлөсөн хүн байхгүй. дунд сургуулиасаа түүх сонирхож судлаад, 1999 оноос түүхийн чиглэлийг барьж суусан.

-Түүхэнд ийм сонирхолтой атлаа яагаад эдийн засагчийн мэргэжлийг сонгов?
-Тухайн үеийн нийгмийн хандлага нөлөөлсөн гэх үү дээ. Тэр үед бүгд л эдийн засагчийн мэргэжил ирээдүйтэй гэлцдэг байлаа. Уг нь бол түүхч эсвэл физикч болохыг хүсдэг хүүхэд байлаа.

-"Монголын түүхийн их товчоон" бүтээлээ цөөн үгээр тодорхойлвол...?
-Номын гол утга санаа, мөн чанарыг хэдэн зүйлээр товчхон илэрхийлж болно. Нэгдүгээрт, яруу найргаар илэрхийлсэн түүхийн он дараалалын бичиг, хоёрдугаарт, монгол домог зүйн асуудал руу ихээхэн анхаарал хандуулснаараа онцлог.

-"Домог зүйн асуудал" гэдгээ илүү дэлгэрүүлж яриач?
-Яагаад эхний бүлгээсээ домгийн зүйлийг чухалд барьсан бэ гэвэл Монголёууд түүхийг авч үзэхдээ ялангуяа 17 зууны үеэс монголын түүхийг ихэвчлэн буддын шашны үүднээс авч үзсэн байдаг. Харин би энэ бүтээлдээ монголчуудын язгуур шашин бололх бөөгийн буюу мөнх тэнгэрийн шашныг түлхүү авч үзэж, гол болгосон. Өөрөөр хэлбэл яагаад монголчуудын язгуур шүтлэгийг эх түүхтэй нь холбож эгч болдоггүй юм бэ? гэсэн санаа.
Үүнээс гадна Халх монгол, Ойрад, Буриад, Өвөр монгол гэсэн гэсэн монгол үндэстэний нийтлэгүүдийн домгуудыг нэгтгэсэн байгаа. Буддын шашны ямар ч хольцгүй язгуур монгол домгийн нэгтгэл гэж ойлгож болно.
"Монгол домог" бүлгийн тухайд бол Монголчуудын ертөнцийг үзэх үзлийг гаргаж өгсөн. Энэ түрүүнд ертөнц үүсэх, ертөнц үүсээд хүн үүсэх, 99 тэнгэр үүсэх, орчлон ертөнцийн гарлын тухай домог, хүний үүслийн домгуудыг цогц байдлаар нэгтгэж оруулсан байгаа. Ингэснээрээ бөөгийн шашин, мөнх тэнгэрийн үзлийг гаргаж ирсэн гэж үзэж байгаа.

-Гурван удаа сэлбэн засварлаж бичсэн гэж дээр дурьдсан. Хэрэв нууц биш бол ямар янзтай бичвэр яван явсаар байгаад ийм хэлбэрт орсон хэрэг вэ?
-Анхнаасаа л яруу найргийн хэлбэрээр бичсэн л дээ. Гэхдээ эхний ээлжинд зарим хэсэг нь богинохон, зарим хэсэгтээ уртаар бичигдчихсэн. Хайрцаглал байхгүй гэсэн үг шүү дээ. Зарим мөрөндөө 4-5 үгтэй байхад, зарим мөрөнд 10 гараад явчих жишээтэй. Харахад нэг л эрээн цоог юм харагдаад байдаг. Тэгээд нэг засвар хийгээд үзтэл мөрүүд нь асар урт болоод ирсэн. Гурвал мөртөөр бичгдсэн тэр урт өгүүлбэрүүдэд яруу найргийн яруу чанар алдагдаж ирсэн. Тэгээд түүнийгээ тасдаж хоёр үет хэлбэртэй болгочихвол илүү дөхөм болох нь гэдгийг олж харсан л даа. Тэгээд л 2 үет, 3 шадаар хайрцагласан сүүлийн хувилбар гарч ирсэн.

-Ер нь энэ хэлбэрийн томоохон шүлэглэсэн бүтээлүүдийг хэр арвин уншиж судлав? Жишээлбэл, Шота Руставелийн "Барсан хэвнэгт баатар" ч юм уу?, Фирдоусын "Шахманэ" гээд 25000 шадтай дэлхийн хамгийн том туульсын зохиол байгаа шүү дээ?
-Тэднийг уншиж байсан л даа. Гэхдээ суралцаж санаа авсан зүйл байхгүй. "Мандал"-ын монголд хэвлэгдсэн нэг хувилбар бий шүү дээ. Түүнийг уншиж байсан. Бага наснаасаа Буриадын Гэсэр, домгуудыг уншиж байсан. Их сургуульд орсны дараа Гэсэр, Жангарыг уншсан. Жангар болохоор баруун монголд зохиогдсон, монгол газарын зүйл гэдэг нь илт байдаг л даа. Харин Гэсэрийн хувьд яг тийм ийм, монгол гэж хэлэх зүйл байхгүй. Гэхдээ яах аргагүй агуу бүтээл.
Бас Хомерын "Илиада", "Одиссей"-г уншсан. Эдгээрээс үндэслээд манай монголчуудын их байлдан дагуулалтын талаар найраг хэлбэрээр бичих хэрэгтэй гэсэн урам зориг ургасан. Илиада бол хот улсуудын хооронд болсон 10-20 жилийн дайныг л өгүүлсэн зохиол шүү дээ. Гэтэл бидний байлдан дагуулалтын түүхээр яагаад туульсын бүтээл туурвиж болохгүй гэж.

-Хомерын туульсад тодорхой дүрүүд бий шүү дээ. Таний бүтээлд тийм шугам бий юу? Тийм дүр, уран сайхны тоглолт оруулж өгөх талаар бодож үзсэн үү?
-Би бүтээлдээ цэвэр түүхийг гол болгосон. Энэ уран зохиолын бүтээл боловч уран сайхны хэрэглүүр төдийлөн ашиглаагүй. Одоо жишээ нь "Хөх судар" дээр гэхэд түүхэн бус дүрүүд нэмээд оруулчихсан байдаг шүү дээ. Яг тийм хэрэглүүр бол байхгүй. Дан түүхчилсэн бичлэг ашигласан. Ингэхдээ үг холбох, сүүл хаших, хэтрүүлэг гэх мэт уран сайхны хэрэглүүрүүдийг өргөн ашигласан.

-Энэ их бичгийн зүйлд цаг заваа зарцуулж нухацтай сууж байхдаа ажил амьдралын аар саар асуудлаа хэрхэн зохицуулж байв аа. Энэ бол 4 сард байтугай дөрвөн жилд ч нугалчих ажил биш шүү дээ.
-Бичиг байгааг бол гэр орныхон маань бүгд мэддэг байсан. "Чи хэрэгтэй ч юм хийгээд байна уу, хэрэггүй ч юм хийгээд байна уу?" гээд ээж маань санаа зовдог л байлаа. Тэгээд гэр орондоо шөнө орой сууж нойр хоороо хасаж байж л ажлынхаа голыг нугалсан даа. Мэдээж хэрэг, зугаа цэнгээнээс эхлээд их л юм золиослоно л доо. Юун түрүүн найз нөхдөөсөө зай барих хэрэг гарна.

-Түүхийг энэ түвшинд хүртлээ судлаад байхад судлал, тайлбарт шинэ гаргаж тавих санаа олсон л биз дээ?
-Ер нь манай монгол түүхчид маш сайн судалгаа хийсэн байдаг л даа. Гүнжийн Сүхбаатар гуайн эртний улсуудын судалгаа л гэхэд маш даацтай. Зөвхөн монгол түүхчид төдийгүй гаднын судлаачдын Монголын эзэнт гүрний Алтан орд, Хүлэгү гэх мэт улсуудын тухай судалгаа ч бас сайн. Харин "Бутралын үе"-ийн түүхийг хаана хаанаа их муу судалсан байна. зөвхөн Түмэдийн Алтан хан, Халхын гурван хан, хотгойдоор зогсохгүй, ордос, харчин, хорчин, муу мянган, жарууд гээд өөр олон газрын ихэс өөрсдийгөө хам өргөмжилсөн байдаг. Эднийг судлаагүй орхисон байгаа нь хачирхалтай. Эдгээрийг би тусгайлан судлаж, хан хэмээн төр үүсгэсэн явдалыг яагаад судалж гаргаж ирж болохгүй гэж гэсэн санааг дэвшүүлж байгаа юм.

-Ном хэвлүүлэх санхүүгийн эх үүсвэрээ хэрэхн олов? Мэдээж хэрэг ийм хэмжээний ном хэвлүүлхэд багагүй хөрөнгө зардал шаардана?
-Хэд хэдэн газраас зээл авч хэвлүүлсэн. Ерөнхийдөө 13 сая орчим төгрөгөөр 350 ширхэгийг чанарын өндөр түвшинд хэвлэсэн. Хэвлэлийн ажлын "Колорлайт" компани гүйцэтгэсэн. Номоо 80 мянган төгөрөгөөр үнэлж, номын дэлгүүрүүдээр худалдаж байгаа.

-Цаг заран уран бүтээлийнхээ талаар хөөрөлдсөн таньд баярлалаа. Таны цаашдын эрдэм номын үйлсэд амжилт хүсье!
-Баярлалаа. Миний уран бүтээлийг үнэлж хүндэтгсэн танай сонины хамт олонд баярлалаа.
Я.Баяраа

Монгол залуу 48 000 шад шүлэг бүхий түүхэн туульсийн аварга бүтээл туурвижээ
Tweet
Bolod.mn