Монгол Улсын гавьяат эдийн засагч Дашийн Бямбасүрэнтэй ярилцсан ярилцлагыг хүргэе.

Өнөөдрийн манай ярилцлагын зочноор Монгол Улсын ерөнхйи сайд асан, Монгол Улсын гавьяат эдийн засагч Дашийн Бямбасүрэн гуай оролцож байна. Танд үзэгчдийн өмнөөс энэ өдрийн мэнд хүргэе?

За баярлалаа. Та бүхэнд оройн мэнд хүргэе.

Бямбасүрэн гуай бид энэ цаг мөчид тантай уулзах гэж ирсний гол зорилго нь болохоор Монгол Улсын 3 дахь ерөнхийлөгчөөр ажиллаж байсан Энхбаярыг хүч хэрэглэн баривчлан явсан энэ үйл явдал олны анхаарлын төвд байна. Энэ үйл явдлыг хөндлөнгөөс ажиглаад сууж байгаа хүний хувьд энд ямар дүгнэлт хийж байна?

За эхлээд хэлэхэд бол цэвэр хувь хүний хандлага гэж хэлж болох юм даа. Ер нь монголын төрийн тэргүүн байсан хүмүүс, монголын төр засгийг өндөр алба хашиж байсан хүмүүс бол эрсдэлтэй ордог юмуу даа гэж бодогддог. Ер нь түүх аваад үзэхэд Богд Хаант монголын засгийн газрын үеэс эхлээд л 11 ерөнхийи сайд гадна дотны оролдлоготой явчихаар ер нь тэгээд нэр цэвэр явсан хүн цөөхөн дөө. Би өөрөө хүртэл шүүхийн хаалга татаад 58 хоног шүүх хурал дээр элдэв юм сонсож л явсан.

Тэгэхээр Энхбаяр ерөнхийлөгчийг баривчилж байгаа үйл ажиллагааг танай телевиз, ийгл телевиз тодорхой харууллаа. Ер нь хүний санаанд оромгүй, балмад хэрцгий бүдүүлэг үйл ажиллагаа боллоо. Хувь хүний талаасаа хандаж хэлвэл, тэр хүн чинь монгол төрийн тэргүүн байсан хүн, бүх ард түмнийхээ итгэлийг хүлээж ерөнхийлөгчөөр сонгогдсон хүн, тэгэхлээр тэр хүнд монгол төр, монголчууд зохих хэмжээний хүндэтгэлтэй хандах ёстой л доо. Гэтэл төрийн хамгаалалтанд авсан төр маань өөрөө очоод гар буугаар машины нь цонхыг хага цохичхоод, өөрт нь буу тулгаад, тэгээд байшингий нь хаалгыг нь лантуудаж эвдэчхээд, тэр орж байгаа хүмүүсийн хамгийн урд нь лантуу барьсан нэг залуу гүйж яваа биз дээ. Байшин дотор ороод бас нэг хүн лантуудах санаатай яваа юмуу гэж бодогдож байна лээ л дээ. Энэнээс харахад хүнээ хамгаалах төр маань өөрөө юу хийчив дээ гэсэн зүйл бодогдож байгаан. Ер нь аливаа үйлдэл бол өөрийн орон цагийн талаасаа үнэлэгдэх ёстой л доо. Ер нь монголд одоо ямар цаг үе байна, бид нар ямар орчинд амьдарч байна гэдэг талаасаа, тэгэхээр монголын улс төрийн амьдрал бол их хурц эгзэгтэй үед ороод байна л даа. УИХ-ын сонгууль болно, орон нутгийн сонгууль болно, улс төрийн намууд энүүнд өрсөлдөнө нэг талаас, нөгөө талаас монгол үндэсний эрх ашгийг хөндсөн томоохон нийгэм эдийн засгийн асуудлууд тулгарч байна энүүн дотор монголын баялагийг гадны хөрөнгө оруулагчид олгосон тэгээд томоохон уурхай баялагийг гадны төрийн өмчтэй компаниуд худалдаж авч байгаа иймэрхүү асуудлууд гараад байна. За үүний хажуугаар авилгал гэдэг асуудал, ер нь төр авилгалаа цэвэрлэх асуудал монголчуудын өдөр шөнөгүй боддог асуудал болоод байна шүү дээ. Ийм нөхцөлд энэ үйл явдал боллоо. Үүний хажуугаар өөр нэг хурц асуудал бол 2008 оны 7 сарын 1нд болсон эмх замбараагүй байдал түүнийг далимдуулж хүний амийг хөнөөсөн энэ хэргийн учрыг тайлагдах цаг ойртож байн уу гэсэн ойлголт төрж байсан. Ийм үед саяын үйл явдал боллоо. Энийг улс орныхоо амьдралын орчин цагийг харгалзахгүйгээр төрийн тэргүүн байсан хүн рүүгээ чиглүүлэж ийм харгислал, түрэмгийлэл үйлдсэнээрээ ер нь үүсгэсэн тэр субьектууд нь тэр цаад эзэд нь ингэж улс үндэстний их хурц сөргөлдөөний ангал руу түлхчих шиг л боллоо ингэж л бодож байна.

Яахав баривчлах шалтгааны талаар АТГ-аас мэдэгдээд байгаа, тэр шалтгаануудад ном хэвлүүлсэн, телевиз байгуулсан, зочид буудал, барилга, балгасан барилгыг өөрийн болгосон гэнүү тийм шалтгаанууд дурдаад байгаа. Энэ үнэхээр тэр баривчлах шалтгаан мөн үү?

Ер нь өмч хувьчлалын холбогдолтой ч юмуу, татвараа төлөөгүй чюмуу асуудал аль ч улс оронд гарч байдаг асуудал л даа. Тэгэхдээ манай АТГ-аас гаргаж байгаа 3 гол тайлбар нь дэндүү арчаагүй юм гэж ойлгогдож байгааш дээ. Хэнийг ч ном хэвлүүлээд татвараа төлөөгүй гэж шоронд хийж байсан удаа байхгүй л дээ. Заавал ерөнхийлөгчөөс эхлэх ёстой юм гэж, гэтэл тэр нь төрийн өөрийн нь хэвлүүлэсэн ном болж таарлаа шүү дээ. Тэрний төлөө Энхбаяр ерөнхийлөгч татвар төлөөд сууж байхдаа яахав дээ ойлгомжтой, хүү нь нэг компани байгуулсан гээд байгаан тэр нь нотлогдоогүй гээд байгаа юм, хүү нь нэг компани байгуулсаны төлөө эцгийг нь хаалгы нь эвдэж орж баривчилдаг ёс хаа байна. За тэр телевизийн асуудал ярьж байгаа юм, за тэр 10-аад жил яригдлаа л дээ иргэний журмаар л учраа ололцож асуудал шүүх дээр ч очих биш ер нь иргэний журмаар учраа ололцох асуудал. Нөгөө талаар тэр хэвлэлийн үйлдвэр гээд, тэр хувьчлалын асуудлаар Энхбаяр ерөнхийлөгч тайлбар өгсөн шүү дээ яасан, юу болсон, хэн гэдэг хүн авсан гээд тэрийг нотлох л хэрэгтэй шд. Ер нь өөрийг нь браивчлах асуудал тэр АТГ-ын үндэслэлээс харагдахгүй байгаам. АТГ нэг сонин юм яриад байгаа л даа, тэр албадан ирүүлэх гэж, албадан ирүүлэх газар нь ирүүлж мэдүүлэг авна биз дээ, албадан ирүүлнэ гэдэгт хаалгыг нь эвдэж ороод, эсвэл буу тулгаад хувцасы нь өмсүүлэхгүй чирээд гарахыг албадан ирүүлэх гэдэг нэр томъёо Монгол Улс зохиож байгаа юмуу гэсэн ойлголт төрөөл байгаан энэ бол их зэвүү төрүүлж байгаа л даа.

Сүүлийн үед яригдаж байгаа гол асуудалд Монголын томоохон орд газруудад манай шийдвэр гаргагчид, эрх баригчид төр засгийн хүмүүс өөрсдөө хувь эзэмшдэг, гадныхантай нийлж завшдаг энэ үйл явц ширүүхэн гарч ирлээ. Тавантолгойг хувийн компанид өгөөд байр авцан засгийн газрын гишүүд ил боллоо, СаусгобиСэндс хятадын компанийг төрд, төр худалдаж авахад үндсэнэдээ энэ баялагууд харийнханы мэдэлд очиж байгаа гээд олонд энэ мэдээлэлүүд ил гараад очихын цагт тэнд нэг зүйлээр олны анхаарлын сарниулах зорилгоор Энхбаярыг баривчлалаа гэж үзэх хүмүүс ч байна. Энийг та юу гэж бодож байна?

Ер нь монголд улс төрийн олон нам байна. Үүний дотор улс төрийн гол хүчин нөлөөтэй 2 улс төрийн хүчин байна. Ардын нам, Ардчилсан нам. МАН төр засаг барьж байга болохоор урд нь хэлж байна л даа. Гэтэл энэ 2 нам маань үндэснийхээ баялагийг гадныханы хөрөнгө оруулалтад эзэмшүүлж байгаа байдал энд гарч байгаа завхралын талаар ярихгүй байгаа. Сүүлийн үед МАХН, МҮАН-ынхан энэ талаар ярьдаг болсон, ярьж байгаа. Ер нь СаусгобиСэндсийн асуудал бол сар рүхэргүй хугацаанд шийдэгдээд хятад улсын төрийн өмчид компанид очих мэдээлэл дэлхий нийтээр түгээд байгааш лээ. Энэ асуудлыг ярьж байх үед нь тэр хүнийг цааш нь хийнэ гэдэг бол мэдээж эргэлзээ төрүүлнэ л дээ. Ер нь харахад бол одоо Энхбаяр ерөнхийлөгчийг барьж байгаа асуудал нь ер нь улс төр, тэмцлийн агуулгатай биш цаад талдаа бизнесийн тодорхой бүлэглэл, сонирхолын асуудал гэсэн хар төрүүлж л байна л даа. Энэнээс зайлах арга байхгүй.

Өнөөдөр энэ монгол улс энэ их уул уурхайн энэ их баялагийг эзэмшиж байгаа мөртлөө тэр нь ард түмэнд хүртээлгүй, орд газруудад нь гадныхан хяналтаа тогтоочихсон, энийг монгол улсын ерөнхий сайдаар ажиллаж байсан тэр дундаа эдийн засагч хүний хувьд үнэхээрийн тэр олон зүйлийг ашиглаад эдийн засаг өслөө л гэж яриад байдаг ард түмэн нь ядуураад байдаг энийг ер нь та юутай холбож үзэж байна?

Ер нь тодорхой жишээ бий л дээ. Жишээлбэл Толгойтын алтны үйлдвэр, 2007 он гэхэд Толгойтын алтны үйлдвэр, Цайрминерал эд нар чинь 700-аад тэрбум төгрөгний татвао төлөөгүй зугтцан шүү дээ. Ер нь Толгойтын алтын үйлдвэрээс монголд юу үйлдэв гэдгийг монголчууд маш сайн мэднэ, энийг эрх мэдэлтнүүд ч гэсэн өөрснөө үгүйсгэдгүй шүү дээ. Тэгэхлээр гадны хэн нэгэн гартаа ....зээтүү барьад газрыг ухаад байгаа ч юм биш. Манай эрх мэдэлтнүүд гадныхантай нийлж хуйвалдаж үндэснийхээ баялагийг гадаг зөөгөөд тэдэнд найр тавьж , тэднээс хахууль авч байгаа л асуудал шүү дээ. Одоо монголын нутаг дэвсгэр дээр олгосон лиценз эмх замбараагаа алдсан үе байсан шүү дээ. Ер нь асар их хэмжээтэй байгаа. Оюутолгойг авсан Фрийдланд гэдэг нөхөр чинь гадныханд очоод л Швейцараас том газартай гээл гайхуулдаг л юм билээ. Тэр нь юу гэсэн үг вэ гэхээр Фрийдланд Монгол Улс 134 мянган м кв нутагаа лицензээр өгчихсөн одоо харахгүйдээ тэр Овоотын нүүрсний уурхайг зарах гээл явж байна. Хэнтэй хамтарч юу хийхэв гэдэг нь тодорхой байгаа биз дээ. Зүгээр л луйварчин бололтой хүмүүс л өгсөн бололтой байгаам. Ер нь цаашдаа ч гэсэн бидний бодох зүйл юу вэ гэхээр гадны хөрөнгө оруулагчид гэдэг бол буян үйлдэгчид бишээ. Наадуул чинь ашиг хонжоо олохын төлөө л яваа улсууд. Тэрийгээ сайхан үгээр булаад, далдлаад тэгээд тэр төр, олон түмний толгойг эргүүлэх гэж оролдож тэднийг алуурчид гэж хэлдэг шүү дээ.

Тэгээд тэр алуурчдаараа дамжуулж бодлогоо хэрэгжүүлдэг, Тунгалаг гэж хүн интернэтэд нэ материал байршуулсан байна лээ. Тэндээс харахад Африкийн Нигерийг балалсан 10 хэдэн компани монголд ороод ирчихсэн байнаа гэж тэр чинь гүйж яваа шүү дээ, туршлагатай луйварчид. Тэрнээс болгоомжлох хэрэгтэй юм л даа. Гагцхүү манайх Ашигт малтмалын хуулиа хэд дахин өөрчиллөө ийм дархлаа хамгаалалт бий болгож чадсангүй л дээ. Ерөнхийлөгч Элбэгдорж ашиг малтмалын хуулийг өөрчлөх төсөл оруулаад Их хурал хэлэлцэхгүй л байгаа шүү ээ тэрнийг. Тэгэхлээр энэ юуг харуулаж байна вэ гэхээр манай төр засгийн өндөр түвшинд гадныханы төлөөлөл байнаа гэдэг нь илэрхий байна. Ер нь шүүх засаглалын хүрээнд ч гэсэн гар хөл нь байж л байгаа, мэдээллийн хэрэгслийн хувьд тэдэнд худалдагдсан хүмүүс байж л байгаа, тэр эрдэмтэдийн дотор төрд өндөр алба хашиж байсан хүмүүс оюутолгойн талаар юу ярьж байсан бүгд нэр данстай байгаа монголчууд бүгд мэднэ шүү дээ. Тэд инь бүгд худалдагдсан хүмүүс.

Та сая эдийн засгийн алуурчид гэж хэллээ. Үнэхээр энэ эдийн засгийн бодлогоор явуулж баялагтай орнуудыг эрхшээлдээ оруулдаг энэ процесс олон нийтэд маш тодорхой болсон энэнээс одоо ард түмнийх нь тархийг угаадаг, хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэлийг нь худалдаж авдаг, удирдагчдийг нь ээлж дараалан шоронд хийдэг, худалдаж авах нэгийг нь авдаг гээл энэ бүх магадгүй энэ бидний уул уурхайтай холбоотойгоор Энхбаяр даргыг ч юмуу, та түрүүнд хэлсэн эргээд удирдагчид ийм байдалд ороод байгаа гээд энэ яваад байгаан болуу?

Би бол энийг үгүйсгэхгүй байгаа. Монголын шударга, эх оронч сэтгэлтэй хүмүүсийг хэлмэгдүүлэх, тэдний амь насыг нь хөнөөх хүритэл хорлох энэ явдал саяхаан хүртэл яригдсаар л ирсэн шүү дээ. Өнөөдөр алга боллоо гэж бодож болохгүй. Ер нь дэлхийн колоны систем 60-аад оны үед задарч унасан тэрнээс хойш 50-аад жил өнгөрлөө. Энэ хооронд мөнгөний сонирхолтой хүмүүс өөрийнхөө арга хэрэгслийг улам нарийн болгоод, төр засгийг нь хүүхэлдэй мэт болгож тэнд нь тавьчхаад өөрсдөө тэдэнтэйгээ хуйвалдаж баялагийг нь мөлжиж байх нь эсэргүүцэл багатай юм гэдгийг ойлгосон шиг байгаам. Тэгээд тэд нар нь баялагтай орнууд руу шунаж явдаг л даа. Одоо их хурал дээр асуудал ярьж байхыг нь харахад их л тодорхой байдаг л даа. Тэгээд Оюутолгойн гэрээ батлаж байх үед хэн юу хэлж байсныг бүгд мэднэ шүү дээ. Тэр үеийн Ерөнхий сайд, би ерөнхий сайдын хувьд толгойгоороо хариуцна гээд л нэг гэрээний төсөл бариад 2008 оны 3 сард орж ирж байлаа шд. Тэгээд сүүлд нь гэрээ нь явсаар байгаад батлагдаад одоо юу болсныг нь харж л байна шүү дээ гэх мэтчилэн. Их хурлын гишүүдийн олонхи нь тэр гэрээг батлая гэж гар өргөсөн улсууд шүү дээ. Ер нь гары нь тосолсон байх магадлал их өндөр л дөө.

Бас нэг үйл явдал нь энэ сонгууль дөхөж байгаатай холбоотой ялангуяа МАХН нам гэж шинэ нам гарч ирсэнээр энэ бол өнөөдрийн эрх барьж байгаа АН, МАН 2-ын ээлжлэн эрх барих тэр эрх мэдэлд өрсөлдөгч болж гарч ирэх, энэнтэй холбоотойгоор удирдагчийг нь барьж хориод сонгууль болтол хязгаарлах ийм улс төрийн зохион байгуулалттай үйлдэл явж байна гэж хардах хүмүүс ч байна?

Энэ бол илэрхий зүйл л дээ. Уржигдар хувьсгалт намын бүлгийн ахлагч нь юмуу Энхтүвшин гээд тэр телевизээр ярихдаа ер нь 2 намын ретинг ойрхон байсан гэж тэгэж үг унагаагаад авна лээ. Энэ юуг харуулаж байна гэхээр сонгууль болоход МАХН АН-ын саналаас авахгүй л дээ, АН-ыхан бол тийшээ өгөхгүй л дээ, МАН хуучин Ху нам манай саналыг хуваах нь гэж бууж өгөхөөс буу шийдмээс дутуу байсан байх л даа. Би АН-ын гишүүн хүн тэгэхдээ би монголд янз бүрийн үзэл бодол байх нь хортой биш ашигтай гэж боддог. Тэгэхлээх МАХН гэдэг нэртэй улс төрийн хүчин гараад МАХН-ын үзэл одлыг уламжлаад явья гэвэл тэр бол тэр хүмүүсийн өөрсдийн нэгдсэн хүмүүсийн өөрсдийн асуудал шүү дээ. Бид нар янз бүрийн асуудал дээр чөлөөтэй ярилцаж байж үнэнийг олнуу гэхээс нэг улс төрийн хүчин дангаар ноёрхоод ирэхээр тэр дундаас үнэн гардаггүй гэдгийг бид 70 жилийн түүхээсээ мэднэ шүү дээ.

Тэр дундаа МАН гэдэг энэ хүчин бол миний ажиглаж байгаагаар үзэлгүй улс төрийн хүчин. Тэдний энэ бүлгийг нэгтгээж байгаа гол зүйл бол мөнгө, албан тушаал хоёр. Энэ сая засгийн газар байгуулж байсан томилгоо, энэ дэд сайдуудын томилгоо, сайдуудын томилгооноос л тодорхой харагдлаа шүү дээ. Тэгээд тэр манай АН сонгуульд орох эрхийг мөнгөөр худалддаг лангуурхуу л юм болдогийн би өөрснийхөндөө хэлж л байдаг юм. Энэ чинь монголын бидний амьдрал , монгол хүний нүдэн дээр ил байгаа юмыг хэлэхээс гадна яадгийн. Тэгэхээр МАН өнөөдөр МАХН гэдэг улс төрийн хүчин бидний өрсөлдөгч болох нь байна, ер нь өнгөрсөн 4 жил явуулсан арчаагүй бодлого энэ хавтгайрсан халамжаар иргэдээ хуурсан, 1сая500мян гээл худлаа хэлээл бүтээгүй, тэгээд амлалтаа биелүүлэхийн тулд гадаад гүрэнд зээл тавьж хоч үеийнхээ ирээдүйг барьцаалж зээл авч хэдэн төгрөг тараасан болж тэрийг хуурамч байсныг хүн бүхэн мэдэж байна, үнэ хөөрөгдлөө, эдийн засгаа балаллаа, 2007 оны хямралыг үүсгэсэн, одоо дахиад хямралын байдал руу орж байна. Энэ бүхний лай ланчигаас зайлахгүй, тэгээд МАХН-ыг толгойгүй болгох, тэгээд тэр ерөнхйилөгч байсан Энхбаярыг нэрийг унагаж, тэгээд өөрсдөө өрсөлдөөнд давуу байдал олж авах гэсэн арга юм гэдэг нь нээх их нотолгоо шаардахгүй гэж бодож байгаан.

Өөр нэг асуудал нь Энхбаяр дарга баривчлагдах үедээ 7сарын 1-тэй холбоотой асуудлыг олон нийтэд ил болгосон байдаг. Сонгууль дөхөх тусам энэ 7сарын 1нд 5 хүн буудуулж нас барсан энэ асуудал дэлгэгддэг. Энэнд тушаал өгсөн хүн хэн бэ ? гэдэг хамгийн гол асуултын тэмдэг хэвээр байдаг. Энийг ер нь илрүүлэх сонирхол эрх баригчдад байхгүй байгаан биш үү?

Ер нь монголчуудын гол санаа зовоож байгаа гол асуудалын нэг энэ л дээ. 2008 оны сонгууль будлиантай болсон, 2012 оны сонгууль будлиантай болоод дахиад ийм эмх замбараагүй байдал үүсэх вий, дахиад олон түмний бухимдал үүсэх вий гэж гэсэн асуудал хурцаар тавигдаж байгаан. Ер нь 2008 оны сонгууль будлиантай болсоон энэ үеэр бол галт зэвсэг хэрэглэж хүний амь хөнөөсөн явдал үнэнийг олох ёстой гэдэг бол Энхбаях ерөнхийлөгчийн удаа дараа хэлж байсан байр суурь л даа. Тэгээд сая 12ны өдөх энүүнтэй холбоотой намуудын төлөөлөгчтэй уулзсан уулзалтынхаа материалыг олон түмний хүртээл болголоо интернэтээр байж л байна лээ би хааяа орж үзэж л байгаа тэрнийг нь. Тэгэхэд тэнд асуудал нь тодорхой л юм билээ л дээ. Миний бодлоо улсын ерөнхийлөгч онц байдал зарлах талаар шийдвэр гаргана л даа. Зарлиг гаргаад онц байдал тогтооно. Тэгтэл онц байлыг хэрэгжүүлэх штаб байна, засгийн шазар байна, засгийн газрын байгууллагуул, цагдаагийн байгууллагууд тухайлбал энийг чинь хэрэгжүүлнэ ш дээ. Тэгээд энэ хүмүүсийн хариуцлагын асуудал яригдах ёстой. Тэгэхдээ одоогийн байдал бол хэдэн хуранда, генералыг тэнд барьчихаад л сүржигнээд байгаа л даа. Минйи бодоход онц байдлын штабын дарга юу хийсэн бэ гэдгийг тодруулах хэрэгтэй. Тэр хүн энэ хариуцлагыг шууд үүрэх ёстой.

Гэтэл шууд хариуцах хүнийг нь биш, гүйцэтгэгч хүмүүсийг нь аваачаад цагдаа олон түмэн 2-ыг хагаралдуулах нуугдах үйл ажиллагаа ард нь явагдаж байна нэг талаас энэ. Нөгөө талаас 7сарын 1ний үйл явдал давтагдахгүй гэдэг баталгаагүй болчоод байна. Сонгуулийн хуулиа өөрчиллөө, олон түмэн сонгоогүй хүнийг намын жагсаалтаар их хуралд гулсуулж оруулах ийм нэг нүх ухсан үндсэн хуулийн цэц дээр очоод уначихлаа. Ингээд цэц, их хурлын хооронд төвөгтэй байлал үүсгэчлээ л дээ. Тэгээд иргэдийн цахим үнэмлэх гэж байсан тэр нь байхгүй бол хойшлогдохоор болж таарч байна. Нөгөө тоолох машин нь хүртээмжтэй юмуу, чадалтай юмуу тэр нь мэдэгдэхгүй юм. Тэгээд тэр Ардын намынханы толгойлож байгаа Иргэний бүртгэл мэдээллийн газар, Сонгуулийн ерөнхий хорооноос хэлж байгаа үг, байр суурийг харахад бол дургүйд хүчгүй гэдэг ийм л зүйл харагдаад байгаа. Би дотроо бол сонгууль зайлшгүй будилах юм байна, эд нар түрүүчийнхээ адилаар л будлиулах юм байна гэж бодож байгаа. Ийм нөхцөлд сонгулийн эрхтэй иргэд аль болохоох өөрсдөө сонгуульд очиж саналаа өгөхгүй болчино, очоогүй хүний саналыг өөрсдөө дугуйлахад бэлэн юм байна гэж бодоод байгаа л даа. Хүүхдүүддээ ч ингэж хэлж байгаа сонгуульд ороорой гэж хэлж байгаа. Сонгуулийн асуудал бол ийм байна. Сонгууль боллоо гэхэд бол МАХН хүчтэй гарч ирэх, Их хуралд төлөөлөлтэй болох ийм боломж бий л дээ. Тэгээд энэ бол тухай үеийн улс төрийн нөхцөл байдлыг нэлээд өөрчлөх түлхүүр байж болох юм үүнээс болгоомжлохдоо сая ерөнхйилөгч байсан хүнээ харгис хэрцгийгээр шоронд хийж байнаа л гэж бодогдож байна.

Ер нь монголын түүхийг хараад байхад та түрүүн хэллээ л дээ төрд зүтгэж байсан хүмүүс маш их дайралт, доромжлол, маш хүнд хувь заяатай учирдаг гэж энэ ер нь юутай холбоотой юм. Монголчууд чинь төрийн сүлд минь өршөө, төр гэдэг бол өөрийнх нь сэтгэлд маш нандин зүйл байдаг харамсалтай нь энэ байхгүй болсоор л?

Би жишээ хэлье л дээ. Би өөрөө Монгол Улсын 17 дахь ерөнхий сайд нь миний өмнөх 11 ерөнхий сайд хүний гарт амь үрэгдсэн ш дээ. Тэгэхлээр энэнээс тодорхой харагдаж болно л доо. Чойбалсан гуай хойшоо явахдаа бол арслан дансаа бодохоор явлаа даа. Муу хүрэн торгон дээлээ нөмөрч хонины махаа сүүтэй цайндаа халаагаад идээд суухдаа хэлээд явсан байдаг юм. Цэдэнбал гуайг хойно очихол нь мэдлэг муудлаа гээл хороосон байдаг сүүлд нь өнгөрсөн хойно нь би комисс томилж явуулж зураг авхууулсан байдаг. Зүгээр бүсэлхийнээс доош бол үхрийн өвчсөн мах шиг болгоод тавьцан 2 өсгий нь цоороод идээ бээр гоожоод тэгээд явж ирсэн комиссын эмч хэлэхдээ тэр цусанд хордлого ороод өсгий нь цоорч байхад амьд байсан байна биднууд өсгий цоорохоос өмнө хэд дахин үхээд явцан байгаа шүү дээ гэж хэлж. Хүний гарт л тэр хүн нас барсан шүү дээ. Сүүлчийнх нь. Тэгээд монгол төрд ажиллаж байсан хүмүүст ингэж харгис хатуу ханддагийн гол үзүүр нь гадны явуулга л байдаг юм шүү дээ. Ер нь төрийн бодлого, төрийн жолоо гадны хүний гарт байгаа цагт дандаа ийм зүйл явдаг. Гэхдээ Богд Хаант засгийн үед эрх чөлөөнийхөө төлөө тэмцэж улсаа зарлаж байх үед бол бүр ч их хатуу ширүүн, тархий нь бут цохиж алж л байсан шүү дээ.

1990 оны Ардчилсан хувьсгал бол, хувьсгалыг хийж байх үед та мэдээж монгол орон эрх чөлөөтэй, хөгжилтэй ийм орон болноо гэдэгт итгэл найдавартай байсан байх. Эргээд энэ 22 жилийн дараа бидний хүссэн ардчилал маань хаа байна, бүр өмнөхөөсөө дордчихсон, өнөөдрийн таны ярьж байгаа төрд зүтгэж байгаа байр байдал ч гэсэн яагаад бид нар зөв замаар явж чадсангүй вэ?

Тэгэхээр би бүх замыг буруу боллоо гэж хэлэхгүй. Одоо монгол орныг 90 оныхтой харьцуулвал танигдашгүй өөр болсон. Тэр үед өөрөө хүүхэд байсан байлгүй дээ. Монголчууд ямааны 3 дугаар маханд үүр цайхаас эхлээд л оочирлодог байлаа шүү дээ. Тэгээд хүний эрх, эрх чөлөө ч гэж юу байлаа танигдашгүй өөр болж. Энэ замаараа явна, энэ зам их бартаатай зам. Хэзээ ч бартаагүй дардан болохгүй. Бид нар тэр авилгал мөнгө гэж хор хүртэчхээд будилж байна л даа. Нэг тийм мэргэн үг байдаг юм л даа. Ер нь үзэл бодолгүй нийгэм харанхуйд тэмтчиж яваа хүнтэй адил гэж. Одоогийн нийгэмл маань ардчилал эрх чөлөө гэж тугын до мөнгөний ноёрхол тогтож байна. Мөнгөөр бүх юмыг залж, жолоодох. Одоо Их хурлын гишүүд дотор толгой баячууд гэж орчоод сууж байна л даа. Гэтэл тэгээд илэрхий шүү дээ. Энэ юуг харуулж байна гэхээр орчин үеийн соёлтой ардчилсан нийгэм гэдэг бол өөр байдаг юм байнаа тэр бол иргэний нийгэм, иргэд нь төрийнхөө эрх мэдлийг барьдаг , тэрүүндээ оролцдог юм байна. Бид нар бол энэ ардчилсан нийгэм лүү орохдоо 19 зууны үе 20 зууны эхэн үеийн капитализмын шатны тэр том баячуудын ноёрхолтой тэр үе шат руу нь орчихоод байна. Энэний буруу бол ардчилал өөрөө биш. Энэний буруу бол баячуудыг хазаарлаж, хязгаарлаж чадаагүй дураар нь тавьсан тэр улс төрийн хүчнүүдийн буруу. МАН гээд ярилаа энэ бол үзэл байхгүй зүгээр МӨНГӨНИЙ нам. Манай АН ч гэсэн гишүүдээ сонгуульд ороход нь мөнгөний шалгуур тавьчхаад сууж байна шүү дээ. Энэ юуг харуулж байна гэхээр ер нь төөрөгдөлд оруулж байгаа гол эх үүсвэр, гол уурхай маань социализмын үеэс эхлээд нийгэмээ инжнерчилсэн тэр улс төрийн хүчин тэрний дүрийг өөртөө хуулбарлаж байгаа шинэ улс төрийн хүчнүүдтэй холбоотой. Тийм учраас улс төрийн намуудыг тараагаад гишүүнчлэлгүй болгоод дахиж бүртгэе гэсэн ерөнхийлөгчийн саналыг дэмждэг л дээ.

Та хөндлөнгөөс харж байхад өвөг дээдсээс үеийн үед авчирч ирсэн газар шороо, эх орон нүдэн дээр сүйрч байгааг хараад та энийг юу гэж хүлээж авдаг вэ?

Сүйрч байна гэхэд юу юм, энэ газар нутагаа хамгаалах хэрэгтэй болоод байна. Лиценз эзэмшиж байгаа гадны уурхай төр засаг шургалуулсан өөрснийхөө төлөөлгчдөд дулдуйдаж байгаа шүү дээ. Энийг бол тэдэнтэй нь цуг хязгаарлах хэрэгтэй юм л даа. Одоо жишээлбэл Тамсагбулагт гэхэд газрын тосоо Хятадын Дайчин компанид өгчихөөд л тэгээд өөрсдөө бензин шатахуун байхгүй сууж байна шүү дээ энийг эргэж харах хэрэгтэй. Оюутолгойг шударга бус гэрээгээр өгсөн бол тэр Риотинтотой нь Айвенхотой биш Риотинтойтой нь шударга гэрээ байгуулах хэрэгтэй. Одоо хуулиа өөрчлөөд гадны төрийн өмчийн оролцоотой компаниуд монголд уул уурхайн салбарт лиценз эзэмших эрхийг нь хязгаарлах хэрэгтэй. Лиценз авсан гадаадын компаниуд лицензээ өөр этгээдэд худалдах бол монголын засгийн газраас зөвшөөрөл авдаг байх хэрэгтэй, уг нь энэ асуудал чинь монголын Үндэсний Аюулгүй байдлын зөвлөлийн үзэл баримтлалд байгаа юм. Засгийн газар, Их хурал үүнийг хүлээж авч хууль болгож чадахгүй байснаас бид ийм байдалд ороод байна л даа. За ер нь аюул заналын хувьд гэхийн бол энийг дутуу үнэлэх хэрэггүй, гэхдээ бүр туйлшруулж хэрэггүй. Миний бодоход гадныхан ирээд монголын уургалж, ногтлоод хөтлөтөл гайгүй байлгүй гэж хэлмээр байна.

За баярлалаа. Ер нь цаашдаа яах вэ? Энэ орны хувь заяа хаашаа эргэдгийн бол, удахгүй 12 оны сонгууль болно гээд, таны хувьд ирээдүйг хэрхэн төсөөлж байна?

12 сонгууль их нөлөөтэй болно. Тэгэхдээ одоогийн парламентад байгаа улс төрийн хүчнүүд ерөнхийдөө тохиролцчих шиг болсон. Гэхдээ сонгогчид энийг эвдэж чадна. Улс оронд маань ямар асуудал тулгарч байна гэдгийг бол эрүүл нүдээр харж сонголт хийх хэрэгтэй л дээ. Жишээ нь Энхбаяр ерөнхийлөгчийг гэрээс нь хүчээр түрэмгийлэж, балмад хэрцгийгээр барьж явахыг бүх монголчууд нүдээрээ үзлээ ш дээ. Тэгэхлээр төр барьж байгаа улс төрийн хүчин маань хэн байна вэ гэдгийг бид баримттайгаар харлаа гэж бодож байна. Энүүнд нэмэлт ухуулга хэрэггүй. Энэ улс төрийн хүчнийг бүх түүхийн давцанаас буулгаад хаячихмаар санагдаад байгаа юм. Тэгээд сүүлд нь учраа олсон хойно өндийвөл өндийдөг л юм байгаа биз, үзэл бодлоор биш шуналаар явдаг улс төрийн хүчин хэрэггүй гэдгээ харуулах хэрэгтэй. Ер нь 12 оныг бид нар давна л даа. Гагцхүү гадны нөлөөнд орохгүй, газар нутагаа бүрэн бүтэн байдлаар авч гарч чадахын бол эртний манай монголын суутнуудын хэлснээр 20 оны үеэс эхлээд монгол орон бол зам шулуудна гэж би тэрийг л дотроо бодож суудаг.

За баярлалаа.