ДЫМЧИКОВА - эхэ хэлэ, ёһо заншала, соёлоо хүгжүүлхын тула үнэн зүрхэнһөө оролдожо ябаһан түрүү хүнүүдэй нэгэн. Буряад хэлэнэй сахим һураха бэшэг, “Buryad.fm” гэһэн интернет-радио, “Нүүдэлшэдэй аялга дуун” гэһэн уласхоорондын наадам болон бусадшье томо томо түсэлүүдынь тэриие гэршэлнэ. Тиимэһээ Ага һайхан нютагта болоhон “Алтаргана” наадамаар Жанна Чимитовнатай уулзажа, түрүүшын алхамууд, мүнөө үеын ажал хэрэгүүд, саашанхи түсэбүүд тухайнь хөөрэлдэһэн байна.

- Жанна Чимитовна, энэ бүхы хэжэ байһан ажалтнай юунһээ эхилээ бэ? Уншагшадтамнай хөөрэжэ үгыт даа.

1990-ээд онуудаар түрэл хэлэ, ёһо заншал, соёлоо һэргээхэ тухай хөөрэлдөөнүүдэй гаража эхилхэдэ, бишье энээн тухай бододог болоод, “Буряад үнэн” сониноо уншажа эхилээб.

Удаань 1995 ондо “Ариг Ус” сувагта ажалда ороод, хойт буряадада үнгэргэгдэжэ байһан “Гэсэриадаһаа” буряад хэлэ дээрэ дамжуулгые хэһэн юм. Энэ болбол минии анха түрүүшын алхам гэжэ һанадаг. Тэрэ үедэ “Ариг Ус” сувагын захирал Ярослав Викторович Николаев зориг гаргажа бидэ залуушуудые видеофильмнүүд хээрэй гээд ябуулhан байгаа. Тиигээд би дамжуулгада Б.Батодоржиевай зохеоhон, Дымбрын Цыреновэй дуулаһан “Хүхиел даа” дуунай түрүүшын багахан клип хэhэн бэлэй.

1996 ондо Буряад уласын телевизын ажалда ороходоо, Баярма Раднаевагай бэлдэдэг байһан “Бамбаахай” дамжуулга хэдэг болоод, “Буряад үнэн” сонинтойгоо суг хамта “Бамбаахайн жэнгинүүр хонхо” гэһэн хуудаһа нээжэ, хүүгэдэй дунда элдэб янзын мүрысөөнүүдые зохеон байгуулдаг һэн. Мүн тиихэдэ найруулагша Баярма Жалцановатай сугтаа “Түдэб баабайнда”, удаань “Уянгын шүрэ” гэһэн хүгжэм-дуута дамжуулга хэжэ эхилхэдээ, Жаргал Бадмацыреновэй, Бадма-Ханда Аюшеевагай түрүүшын клипүүдые бүтээһэн болоно.

- БГТРК-һаа ажаллахаа болёод, Эрдэм болбосоролой яаманай мэдээлэлэй түбтэ ажаллажа байха үедөө нилээд ехэ ажал бэелүүлээ...

Нэн түрүүн түрэлхи хэлэнэй багшанарай хэрэглэхэ “Мүнгэн дуһалнууд” гэһэн гурбан видеокассетэ гаргааб. Тэдээн соо Буряад драмын болон “Үльгэр” театрнуудай зүжэгшид уран зохёолой алтан жасада ородог бүтээлнүүдые гүйсэдхэhэн. Мүнөө “Мүнгэн дуһалнуудаа” DVD болгыт гэһэн hанал олоор ерэдэг. Эрдэм болбосоролой яаманай энээниие анхаарха бэзэ гэжэ найданаб.

Эдэ видеокассетэнүүдэй дараа һурагшадай һонирхол татахаар үшөө ондоо юумэ хэе гэжэ багшанар олон дахин хандадаг юм. Тиихэдэнь буряад хэлэнэй сахим һураха бэшэг 2006 ондо бүтээгээд, һургуулинуудаар тараагаа. Мүнөө бидэ тэрэнээ шэнэлээд, бүри олон юумэнүүдые нэмээд, дахин гаргаба. Ном хэрэглэхэ заабарииень бэлдэжэ дууһахадаа, һургуулинуудаар тарааха. Теэд гансашье багшанар бэшэ, түрэл хэлэеэ шудалха эрмэлзэлтэй хэншье болбол энэ номые хэрэглэжэ болоно.

Гадна “Степные были и небылицы”, “Тархайн хүбүүн Зархай”, “Лодон багшын дэбтэрһээ” гэжэ номуудые хэблээ. Мүнөө Цырен-Ханда Дарибазаровагай “Өөртөө табиһан асуудал” гэжэ ном гараад байна, удахагүй худалдаанда гараха. Энэ ажалаа дизайнер Дмитрий Гармаев, багша Жаргал Бадагаров гэгшэдтэй суг “Буряад-Монгол ном” гэһэн шэнэ хэблэлээр хэнэ.

- Жанна Чимитовна, интернет-радио тухайгаа хөөрэжэ үгыт даа.

90-ээд онуудаар буряад хэлэн дээрэ дамжуулдаг FM-радио бии болоһон бол, түрэл хэлые хүгжүүлгын хэрэгтэ горитой нүлөө үзүүлхэ һэн. Мүнөө болошоһон хойно иимэ радио хэрэгтэй гү, али үгы гү? Энэ асуудалда харюусахань хэсүү. Юуб гэбэл, хүнэй һонирхол татаха юумэн олон болошоо ха юм даа. Гансахан телефон Интернет хоёр ямар ехэ сагыемнай зарсуулдаг гээшэб. Гэбэшье бидэ бол ОХУ-ын ниислэл хото хоёр дахин ошожо, зүбшөөрэл абаха шалгааруултанда шалгаржа шадаагүй. Энэнь ехэ буруу гэжэ һананаб. Юумэн бүхэниие Москваһаа зүбшөөрэл абаха гээшэнь хэсүү байна. Ядахадаал, “Buryad.fm” гэжэ нэрэтэй интернет-радио нээгээл даа. Буряад, монгол дуунуудта дуратай хүнүүдэй яһала шагнажа байхаар юумэн гэжэ һанадагби. Юуб гэбэл, эндэтнай мүнөө 329 дуушанай 1193 дуун, 1085 дуунай үгэ оруулагдаhан. Тиихэлээрээ суута Дугаржап Дашиевһаа эхилээд, мүнөөнэй эстрадна дуушадай дуунууд хуу байха.

- “Нүүдэлшэдэй аялга дуун” наадам олон зоной дура сэдьхэл буляаhан. Уласхоорондын хэмжээндэ зохеон байгуулахада хэр гээшэб?

Түрүүшээр хүндэ байгаа. Олон уласын хүгжэмшэдтэй харилсаа тогтоохо, наадамда оролсуулаха шаардлагуудые хэлэлсүүлхэ, угтажа абаха гэхэһээ эхилээд, харюусалга ехэтэй шатанууд олон. Теэд нютагаархидаа элдэб янзын аялга дууе танилсуулха гэжэ зориһон хойноо, хүтэлбэри жэл жэлһээ бүри һонин болгохоо оролдодог. Жэшээнь, мүнөө жэл наадамын хэмжээндэ монгол туургата арадтамнай холбоотой кинофильмнүүдые харуулаа, тиихэдэ үзэсхэлэн дэлгэгдэһэн байhан. Бразили, Африкын улас оронууд, Үбэр Монгол, Франци зэргэ улас оронуудһаа мэргэжэлэй хүгжэмшэд ерээ., “Анда” хамталиг наадамда ерэжэ гайхамшагта хүгжэм дууень шагнаһан зон энээниие хэзээшье мартахагүй байха.

- Та нэгэ юман дээрээ зогсохогүй, урагшаа дабшажал ябадаг зантайт. Тиимэһээ саашадаа үшөө ямар түсэлүүдые бэелүүлхэ бэ?

Бидэ мүнөө буряад үхибүүдые суглуулаад, эстрадна дуу дуулуулха гэжэ нэгэ диск бэлдэжэ байна. Даб дээрээ 7 шэнэ дуу байгаа. Композиторнууд Баттулга, Саран-Туяа Жалцанова, Нар Оюу нарын бүтээлнүүд юм. Тиигээд буряад дууша үхибүүдые бэдэржэ эхилэh. Дуратай хүн байбал, 8-914-651-0386 утаhаархонходожо, манай багшатай уулзажа болохо. Энэ хэрэгнай мүнгэнэй дутагдалһаа боложо, зогсошоод байна. Теэд бага багаар хэжэл байхада, юумэн заабол бүтэдэг гээшэ ааб даа.

- Хэрбээ 8-12 наһатай 4-5 үхибүүдһээ бүридэһэн буряад эстрадна дуунай бүлгэм байгуулаа һаа, һургуулиин үхибүүд тэдэнээ жэшээ абажа, буряад хэлэ, дуу шүлэгые hонирхохо гэжэ һанагдана. Жанна Чимитовна, үшөө нэгэ асуулта – морин хууршадай шуулга (адагынь 20 хүнһөө бүридэһэн) Буряадтамнай хэзээ нэгэтэ мүндэлхэ гү?

Энэ талаар оролдолго үүсхэл гаргагдажал байдаг. “Уран хуур” бүлгэмэй тоглолтонууд хабар үнгэрөө бэлэй. Анхан арбаад хүбүүдһээ бүридэһэн “Баяр” гэһэн шуулга бии һэн. Теэд удаан болонгүй, элдэб шалтагаанаар тарашаһан. Иимэ бүлгэм заабол хэрэгтэй. Минии һанахада, сагайнгаа ерэхэдэ, монгол хуурай шуулга бии болохол байха. Юуб гэбэл, мүнөө Уран бэлигэй һургуулида жаахан хүүгэдые морин хуур дээрэ наадахые һургадаг, тиихэдэ Хүгжэмэй колледждо бүри тусхай таһаг бии.

- Иигээд хараад үзэхэдэ, соёл, хэлэмнай яһала хүгжэжэ байна, зүб гү? Танайшье хүшээр, һанаагаа зободог хүнүүдэйшье аша туһаар ямар ехэ ажал хэгдэнэ бэ. Харин зарим зон ехэ дэмы һүхирөөд, гэмэрээд, саашаа бүри хооһон юм.

“Энэ бүхы соёл, ёһо заншал, хэлээ арад зон лэ абаад ябана, - гэжэ Бато Дугаржапович Баяртуев хэлэдэг һэн. - Би гээд сээжээ дэлдээд, миин хүдөөдөө үхэр мал дээрэ байха, буряадаараа хөөрэлдэжэ ябахадаа, элинсэг хулинсагуудайнгаа дамжуулһан бүхы баялигые хадагалжа ябана”. Энэнь тон зүб гэжэ һанадагби. Тиихэдэ буряад хэлэнэй багшанар, буряад телевиз, радио, сониндо ажаллажа байгаа хүнүүд үдэр бүхэнэйнгөө ажал хэжэ байхань аргагүй ехэ үүргэ дүүргэдэг бшуу.

- Та һүүлэй үедэ үгэ хэлэлгэндээ ородһоо абтаһан үгэнүүдые монгол үгөөр солидог болоо...

Буряад хэлэнэй сахим һураха бэшэг хэжэ байха үедөө Жаргал Бадагаровай һургуули нилээд гарааб. Жэшээнь, университет – ехэ һургуули, министерство – яаман. Иимэ үгэнүүдые хэлэлгэдээ оруулха хэрэгтэй гэжэ мүнөөл бододог болоо. Түрүүн Жаргал Бадагаровта: “Яахашни гээшэб? Хаяыш саашань!” – гэжэ байжа нилээд тоосолдодог, арсалдадаг һэм. Харин мүнөө өөрөөшье сэбэр буряадаараа дуугархаяа оролдоноб.

- “Алтаргана” наадан тухай хэдэн үгэ хэлэжэ үгыт. Та олон удаа оролсоhон байнат, мүнөөшье видеофильмнүүд урилдаанда үрсэлдэхэ гү?

2004 ондо Монголой Чойбалсан хотодо үнгэргэгдэһэн “Алтарганада” түрүүшынхиеэ оролсоhон. Тэрэ наадам зүрхэ сэдьхэлдэм тон дулааханаар һанагдадаг. Юуб гэбэл, арад зоной талаһаа ехэл хүлеэһэн, үнэхөөрөө нэгэдүүлгын баяр болоо. Жэшээнь, бидэ энэ наадам үнгэргэхэдөө, зохеон байгуулаха талада ехэ анхаарал хандуулдаг. Хамаг юумэеэ саб-яб, саг хугасаандаа хэжэ һураhан. Харин Монголдо бүхы юумэниинь хуу арад зонһоо эхилдэг. Чойбалсанда харахадам, булта буряад дэгэлнүүдээ үмдэнхэй, “Алтарганадаа” гэжэ сэдьхэлээрээ зорижо ерэжэ байгаа һэн.

2006 ондо Улаан-Үдэдэ болоходонь, Баярма Жалцанова, Норжима Цыбикова бидэ гурбан зохеон байгуулха хороондо оролсожо, нээлтын баярай хүтэлбэри, эстрадна дуунуудай болон “Дангина” урилдаан даажа абаа. Бүхыдөө манай наадам яһала һайн үнэлэгдээ. Агынхид спортын мүрысөөнүүд, бидэ видеофильмнүүдэй урилдаан зохеон байгуулдаг болоо. 2010 ондо Монгол уласын Сүхэ-Баатарайнгаа талбай дээрэхи Драмын театр, Улсын филармони, Дууриин театр, стадиондо болоhон “Алтаргана” бүгэдэ буряадуудай уулзалга гэжэ дурадхаhан. Энэ наадамын дараа Монголой буряадууд өөрыгөө буряад гэжэ мэдэржэ, түрэл гаралаа бэдэрдэг зон олон болоо гэжэ нэгэ буса удаа дуулаһан байнаб.

Гэбэшье, монголшууд үсөөн аад, юундэ эндэ тэндэ хубаагдана гэжэ хэлэдэг хүнүүдшье бии юм ааб даа. Жэшээнь, нэгэ манай түрэлэй абгай: “Яатараа “Алтаргана” гээд гүйлдэшоо юмбибди? Барганууд, дүрбэдүүд баһа Наадамаа хэхэнь гэлсэнэ, тиигэһээр бэе бэеэ һажаагаад, булта илгахамнай юунэйб?!” – гэжэ гэмэрээ һэн. Теэд энэ бодолнь зүб, буруу гэхэhээилүү буряадуудай түүхэдэ баһал нэгэ ээлжээтэ шата дабажа байна гэжэ болоно. Юуб гэбэл, нэгэ газарта олон тээһээ бүгэдэ буряадууд сугларжа, бэе бэетэеэ танилсажа, харилсаа холбоогоо бэхижүүлжэ байхадаань хэды гоёб даа.

- Олон хүнүүдэй бодолоор, “Алтаргана” наадан хүхэ ехэ мүрысөөн шэнгеэр үнгэрдэг болонхой, үнэхөөрөө тиимэ гээшэ гү?

Монголой буряадууд үнэхөөрөө сэдьхэлээрээ нэгэдэхээ ерэдэг гэжэ һанагшаб. Жэшээнь, Чойбалсан хотодо Шэнэхээнэй мэдээжэ дуушан Согтын Должон түрүүшын һуури эзэлхэдээ, “Алтарганын” алтан медаль абабаб гэжэ уяран, нулимса дуһаажа байгаа һэн. Тиихэдэ үшөө нэгэ иимэ ушар һанагдана. Болдын Батхуу гэжэ бэлигтэй шүлэгшин бии. Тэрэ 2003 ондо Намжил Нимбуевай мүрысөөнэй шанда хүртэһэн юм. Тиигээд 2006 ондо “Алтарганада” оролсохоо ерэхэдэнь, шүүгшэ гэшүүд мэргэжэлэй шүлэгшин гээд, урилдаанhаа хасуулhан. 2010 ондо Улаан-Баатарта шүлэгөө уншаа, теэд мүрысөөндэ баһал оролсуулаагүй. Тиин һая уулзахадаа Агын нааданай шүлэгэй урилдаандаа оролсохооб гэжэ хэлэһэн. Үнэнхэ зүрхэнһөө оролдожо ябаһан энэ хүниие урмашуулха хэрэгтэй гэжэ һананаб. Иимэл хүнүүдэй бии байгаа сагта манай ёһо заншал, хэлэн мүнхэ байха.

10 жэлэй саана Агада болоһон наадам аргагүй ехэ түлхисэ боложо байна. Тиин зошоломгой агынхид мүнөөшье арга хэмжээ һайн зохеон байгуулха, ерэһэн зониие баясуулха гэжэ бата найданаб.