Монгол Ардын Намын дарга Ө.Энхтүвшинтэй ярилцлаа. Парламентын сэтгүүлчээс их улстөрд хөл тавьсан цөөн улстөрчийн

нэг бол тэр. Нам, төр, засгийн ажлын аль алиных нь тэргүүн эгнээнд явж, ардчилсан төрийн бодлогыг тодорхойлолцож ирсэн энэ эрхэм Монгол Ардын Нам сөрөг хүчин болсон эгзэгтэй цаг үед даргаар нь ажиллах хариуцлагатай үүргийг хүлээлээ. Тэрбээр нэгэн үе намдаа жигүүр хүртэл байгуулж шинэчлэлийн туг нь болж явсан. Түүний туршлага, зангараг, шинэчлэгч чанарыг өндрөөр үнэлсний бодит илэрхийлэл бол энэ удаагийн томилгоо юм.

-Монгол Ардын Нам сөрөг хүчин болсон эгзэгтэй цаг үед Та энэ намыг тэргүүлж амаргүй ачаа үүрч байна.

-Амаргүй л цаг үе юм даа. Та эгзэгтэй цаг үе гэж то дор хойлж байна. Тэгж хэлж болно. Мэдээж хэрэг нам нь сөрөг хүчин болсон уч раас намын гишүүд, дэм жигчдийнх нь сэтгэл санаа юу гэж өндөр байх вэ дээ. Намын удирдлагаас хийх дараагийн алхмуудыг хүлээ сэн, орон нутгийн болон Ерөнхийлөгчийн сонгууль хаяанд тулсан, УИХ-д бүлэгтэй ч юм шиг, үгүй ч юм шиг ийм л цаг үед намын дар гын ажлыг авч байна. Гэхдээ ийм цаг үетэй манай нам анх удаа тулгарч байгаа юм биш ээ. Бидний туулж өнгөрүүлсэн зам бий. 1996 онд манай нам ялагдаж цөөнх болж байсан. Тэр үед Ардчилсан нам өнөөдрийн 31 гишүүнтэй харьцуулбал хавьгүй олон буюу 50, манай нам 25 суудалтай болсон тэр үе одоогийнхоос бүр амаргүй байсан. Тэр эгзэгтэй, амаргүй цаг үеийг намын хамт олон, удирдлагын баг туулж ирсэн. Болно гээд зүтгэвэл болохгүй гэх зүйл үгүй. Ардын нам дахин эрх барих бололцоотой.

-Хоёр жилийн өмнө Та намын даргад өрсөлдөж байсан. Энэ удаа ийм хүнд үед эелдгээр татгалзчихаж болоогүй юм уу?

-Намын хамт олны итгэл, сэтгэлээс татгалзах эрх байх гүй. 2010 онд намын XXVI Их хурлаар намын даргын асуудлыг ярих үед өрсөлдөж байхдаа ч энэ үгийг хэлж байсан. Энэ намын буянаар суралцсан, өсч өндийсөн хариуцлагатай албанд зүтгэж байсан учраас төлөх өртэй, зүтгэх ёстой. Миний хувьд энэ албан тушаалыг 2012 оны УИХ-ын сонгуулийн дараа авч байна. Нам маань хүнд байгаа үед хэн нэг хүн зөвхөн өөрийгөө бодож хариуцлагаас зугтах эрхгүй л гэж үзсэн. Үнэхээр намын төлөө гэсэн сэтгэл байгаа бол түүнийгээ зориулах л ёстой. Үүн дээр намынхаа олон түмний дэмж лэгийг авч, намынхаа эв нэгд лийг хангаж ажиллаж чадах хэрэгтэй. МАН-ын хувьд бүх талын боломж байгаа гэж бодож байна. Өнөөдрийн тохиолдож буй бэрхшээл бол түр зуурынх. Тулхтай том нам, туршлагатай, боловсон хүчин сайтай, Монголоо гэсэн сэт гэл тэй, үүгээрээ нэгдэж чад даг намын хувьд бидэнд бүх талын л боломж бий.

-Та ажил аваад сар гаруй болж байна. Шинэ багтайгаа хэр гар нийлж ажиллаж байна даа. Тулгарч буй бэрхшээл юу байна?

-Шинэ баг гэж намын ерөн хий нарийн бичгийн дар га, нарийн бичгийн дарга нар, Удирдах зөвлөлийн бүрэлдэх үүнийг хэлж байгаа байх. Ажлын хуваариуд гар сан. Ямар ч байсан намын Бага хур лаас ийм баг бүрдүүлж өгсөн. Тийм учраас бид ха риуц лагаа ухамсарлаж, гар нийлж амаргүй хүнд зорил туу дын ард нь гарч ажиллаж чадна гэж бодож байгаа. Зүйрлэвэл, нэг завин дээр гараад суучихлаа. Хүрэх газар нэлээд хол, хүчтэй салхи, шуурга олон тохиолдож мэд нэ. Хүн бүр эрвийх, дэрвий хээрээ зүтгэхгүй бол завь хөмөрч мэднэ.

-Ардын нам ялагдлаа хүлээн зөвшөөрөхгүй байгаа учраас л УИХ-ын үйл ажиллагаанд оролцохгүй байна гэсэн шүүмжлэл гарч байгаа. Бас засагт хамтрах гээд чадсангүй гэж дүгнэх хүмүүс ч байна?

-Ялагдлаа хүлээхгүй нь ч юу байхав дээ. Цаашдаа сөрөг хүчин болж ажиллана гэж намын Бага хур лаар бодлогоо хэдийнэ тодор хойл чихсон шүү дээ. Хамгийн олон суу дал авсан нь улстөрийн бусад хүчинтэй хамтраад төр, зас гаа бай гуулах Үндсэн хуу лийн заалттай учраас бид хүндэтгэж байгаа. Тийм учраас хуралдаа орж Зас гийн газрыг байгуулах асуу далд оролцсон. УИХ-ын даргатай холбоотой асууд лыг сөргүүлэн тавиад бай гаа нь Засгийн газрын бүрэл дэхүүнд орох гэсэн шантааж, сүрдүүлэг юм гэж зарим нэг нь яриад байгаа л даа. Бидэнд тийм бодол байхгүй. Нэгэнт ард түмний өгсөн саналын дүн ингэж гарлаа. Олонхи нь засаг төрөө байгуулаад сонгуулийн амлалтаа Засгийн газрын үйл ажиллагааны хөтөлбөр болгоод ажиллах ёстой. Бид бодлогоо уралдуулна. Тэдний үйл ажиллагаанд хяналт тави на. Ялангуяа сонгуулиас өмнө юу ярьж байв, мөрийн хөтөлб өрөө яаж хэрэгжүүлж байна вэ гэдэгт хяналт тавина. Хууль зөрчих, улс орны эрх ашгийг хөсөрдүүлэх али ваа үйлдэл гаргах юм бол эвлэрш гүй тэмцэнэ. Манай нам тэмцэх чадвартай, зохион байгуулалттай, цэгцтэй бод ло готой, шуурхай, дайчин сөрөг хүчин байх болно.

-Өнөөдөр улстөрд хамгийн их анхаарал татаж байгаа сэдэв бол УИХ ямар учраас Монгол Ардын Намын бүлгийг хүлээн зөвшөөрөлгүй анхдугаар чуулганаа хаачихав аа гэсэн асуулт юм. Ер нь энэ хугацаанд яагаад бүлэг байгуулж болсонгүй вэ?

-Намын бүлэг бол хэн нэг албан тушаалтан шийддэг асуудал биш. Үндсэн хууль, бусад хуульд сонгуулийн үр дүнгээр парламентад наймаас дээш суудал авсан нам бүлэгтэй байна, УИХ-ын нэг дэд даргатай гээд заасан байдаг. Тийм болохоор манай намын бүлэг ард түмний өгсөн санал, сонгуулийн дүн гээр аль хэдийнэ байгуулагдчих сан. Гагцхүү түүнийг баталгаа жуулах асуудлаар өнөөдөр ажил хийгдэхгүй байна. УИХ-ыг даргалж байгаа хүний хувьд тийм санаачлага гаргахгүй байна. Үүний цаана үнэхээр ноцтой асууд лууд байгаа. Нэгдүгээрт, 40 гаруй хувийн санал авсан намын цаа на түүний сонгосон сонгогчдын эрх ашиг хохирч байна гэсэн үг. Яаж хохирч байна гэхээр наанадаж байнгын хорооны хуралдаанд таслах эрхтэй оролцох боломж өнөөдөр хаагдаж байна. Зориуд хаах гэсэн оролдлого юм. Олонхийг бүрдүүлсэн тэр хүчнийхэн нэг гишүүн гурав хүртэлх байнгын хороонд орж болно, найман байнгын хороотой байна гэсэн заалтыг УИХ-ын хуульд оруулж 46 гишүүнээ хуваарилсан. Бүх байнгын хороог 16 хүртэл ги шүүнтэй болгоход цаана нь ердөө гурав, гурван суудал үлдээсэн. Өөрөөр хэлбэл, Ардын намд гуравхан гишүү ний суудал хуваа рилж байна. Нэг байнгын хороонд манай намаас гурван гишүүн ор гэсэн шахалтыг хийж байна л даа. Ер нь гурван хүн тэнд ороод юу хийх вэ дээ. 16-ын эсрэг гурав гэсэн үг. Ямар ч санал гаргаад гурван хүн цааш хол явахгүй. Энэ бол цөөнхийн эрх ашгийг дарангуйлсан, цөөнхийг үл хүндэтгэсэн балмад ажиллагаа. Энэ үүднээс бид Үндсэн хуулийн цэцэд хандчихаад байна. Энэ бүхний цаана, бидний оролцоог хааж байгаад өөрсдийн санаан зоргоор асуудлыг шийдээд явъя гэсэн бодлого нуугдаж байгаа юм. Ер нь З.Энхболд даргын өөрийг нь сонгосон сонгууль хууль бус болсныг бид хэлээд байгаа шүү дээ. Тухайлбал, 24 цагийн дотор бүлэг байгуулагдсаныг зарлана гэсэн заалтыг өөрчилж байж танай бүлгийг байгуулах асуудлыг ярина гээд зүтгээд байгаа хүн. Үнэхээр хууль ярих гээд байгаа юм бол насаар хамгийн ахмад хүн анхдугаар чуулганы хуралдааныг зохион байгуулж удирдана гэсэн заалтыг яагаад зөрчсөн юм. Хэрвээ насаар ахмад хүн удирдах боломжгүй болсон тохиолдолд дараагийн ахмад хүн хуралдааныг удирдах ёстой гэж хуульд өөрчлөлт оруулж байж З.Энхболд УИХ-ын даргаар сонгогдох ёстой байсан. Энэ асуудлаар хуулийн өөрчлөлт хийгээгүй хэрнээ МАН-ын бүлгийн асуудал тавихаар хуулийн өөрчлөлт шаардаад байдаг юм. Цаашдаа энэ ажиллагаагаа зогсоохг үй юм бол Үндсэн хуулийн хямрал уруу ч түлхэж мэдэх аюултай.

-Ардын намд гарц байна. Хуулийн төслөө боловсруулаад ир гэж УИХын дарга хэлэх юм. Саяхан УИХ-ын гишүүн С.Дэмбэрэл, Ц.Цолмон нар ийм утгатай хуулийн төсөл өргөн барилаа. Энэ хуулийн төсөл ээлжит бус чуулганаар хэлэлцэгдэх боломжтой юу?

-УИХ-ын дотор үүссэн асуудлыг хөндлөнгөөс хараад санаа зовж буй гишүүд байгаа юм билээ. 27 суудал авсан нам бүлэггүй ажиллана гэдэг нь яавч болохгүй зүйл. Үндсэн хууль зөрчигдөнө, цаашдын хандлага нь ч эвгүй байдалд оруулж мэднэ гэж үзсэн хоёр гишүүн өргөн бариад байна. Ээлжит бус чуулганы үед хэлэлцэх эсэх нь тодорхойгүй. Өнөөдөр сонинуудад гарсан хэлэлцэх асуудлын жагсаалтыг үзэхэд түүнд оруулаагүй байна лээ. Хэдийд хуулийн төсөл өргөн барина, тэр үед нь хэлэлцэх боломжтой гэж З.Энхболд дарга хэлж байсан. Хэлсэн үгэндээ эрхбиш хүрэх биз. Хэн өргөн барих вэ гэдэг нь гол биш л дээ. Заавал Ардын намын гишүүд өргөн барьж байж асуудлыг ярина, өөр намын гишүүд өргөн мэдүүлбэл ярихгүй гэсэн асуудал байж таарахгүй.

-Хэрвээ цэц УИХ-ын даргын томилгоо Үндсэн хууль зөрчсөн гэсэн дүгнэлт гаргавал асуудал эргээд л орвонгоороо эргэх юм биш үү?

-Хуульд заасан шугамаар л асуудал өрнөнө дөө.

-Ер нь цэцийн шийдвэрт Та хэр итгэлтэй байна вэ?

-Цэцэд хандсан байгаа. Ямар шийдвэр гаргахыг бид мэдэхгүй. Уг нь хууль бол бий. Хоног хугацаа өнгөрч байна. Шийдвэл шийдчихээр л цаг хугацаа өнгөрчихлөө. Одоогоор ямар нэг хариу алга.

-Парламентын ардчилал энэ засгийн үед аюулд орох нь ээ гэсэн харамсал, халаглал парламентын дотор, гаднаас ч хүчтэй сонсогдож байна. Та бүхнийг хэтэрхий аядуу байр суурь баримталж байна гэсэн шүүмжлэл ч гарах юм. Хэрвээ үл ойлголцол даамжирвал цаашид намын зүгээс ямар алхам хийх вэ?

-“Парламент дээр цөөнхөө хүндэтгэж олонхиороо шийдвэрээ гаргана” гэдэг нь 1992 онд баталсан Үндсэн хуулийн гол агуулга шүү дээ. Яагаад гэвэл цөөнхийн цаана сонгогчид бий. Гэвч өнөөгийн энэ үйлдэл бол Үндсэн хууль батлагдсанаас хойшхи хамгийн том зөрчил юм. Бид дахин дахин анхааруулж байгаа. Гэвч одоог хүртэл засахгүй байна. Хэрвээ алдаагаа засахгүй бол бид шат дараалсан арга хэмжээ авна. Хуулиа мөрддөг болтол нь арга хэмжээ авна. Одоохондоо бид “Та нар Үндсэн хууль зөрчиж байна. Алдаагаа зас” гэж харьцангуй зөөлөн байдлаар хэлж байна.

-Таны хувьд үүсээд байгаа нөхцөл байдлын талаар Ардчилсан намын даргатай ойлголцож ажиллах боломж байна уу. Ер нь бие биеэ хүлээн зөвшөөрөх улстөрийн соёл, зөвшилцөл их үгүйлэгдэж байх шиг?

-Н.Алтанхуяг дарга бид хоёр хэд хэдэн удаа уулзсан. Ерөнхий зарчмын хувьд ойлголцдог гэж үзэж болно. Хоёр том нам асуудлыг ярьж зөвшилцөх ёстой. Гэхдээ зөвшилцөнө гэдэг нь бүгдийг зөвшөөрөлцөнө гэсэн үг биш. Бид зарчмын томоохон асуудал гарч ирэх үед ярилцъя, байр сууриа ойртуулъя, болж өгвөл нэгтгэе гэдэг санаа. Тиймээс ойлголцлын хүрээнд цаашдаа асуудал явах юм байна гэдэг үүднээс манай бүлгийн гишүүд чуулганд орж суусан. Хэдэн хоногийн өмнө ийм аргаар нэг удаа гацаанаас гарсан шүү дээ. Хуралд орсноос хойш ярьж тохирсон зүйлүүд сайн явахгүй л байна. Нэг хуулийн төсөл, 24 цаг гэсэн тооны тухай л ярихаас хэтрэхгүй байна.

-Автомат машиныг тооллого тойрсон маргаан, эргэлзээ өнөөг хүртэл арилахгүй байсаар орон нутгийн сонгуультай золгох нь. Ялангуяа Архангай, Хэнтий, Орхон аймаг, Сүхбаатар дүүргийн санал хураалтыг дахин тоолж баталгаажуулъя гэсэн санал гарсан. Өмнө нь ярьсан тохироогоо дахин шаардаж болохгүй юу?

-Автомат машинтай холбоотой эргэл зээг арилгахын тулд дахин хяналтын тооллого явуулъя гэдэг дээр уг нь тохирсон. З.Энхболд дарга ч гэсэн Төрийн байгуулалтын байнгын хороогоор тогтоол гаргуулж, хэрэгжүүлнэ гэж амласан. Энэ бол хийгдэх ёстой ажил. Тэр тусмаа саяхан өргөн барьсан Орон нутгийн сонгуулийн хуулийн төсөлд саналыг машинаар тоолно гэсэн заалт орсон байна. Ингэж тоолох гэж байгаа бол наана нь эргэлзээг арилгах хяналтын тооллого заавал хийх ёстой. Тэгж байж орон нутгийн сонгуулийн дүнг автоматжуулсан төхөөрөмжөөр тоолох ёстой. Эс тэгвээс дүнгээ баталгаа жуулж чадахгүйд ч хүрч магадгүй.

-Засгийн газрын бүтэц, бүрэлдэхүүний талаар намын бүлгээс тодорхой саналууд гарч байсан боловч түүнийг эрх баригч хүчин хүлээж авалгүй баталчихлаа. Ямаршуу бүтэц болсон бэ?

-Засгийн газрын бүтэц, бүрэлдэх үүний хуулийн төслийн талаар хэвлэлүүдээр мэдээлэл гарах болсон үеэс л бид саналаа хэлсэн. “Бүтэц бүрэлдэхүүн бол хийх ажлаасаа ургаж гардаг юм. Ямар ажил хийх, ямар асуудлыг шийдэхээсээ хамаарч хэдэн яам, сайд, хэдэн агентлагтай байх нь тодорхойлогддог зүйл. Тэдний тавьсан зарчмаар бол буруу талаасаа явчихлаа. Өөрөөр хэлбэл хэдэн нам, эвсэл ба хүнд “бялуу” хүртээх вэ, хэн хэнд тааруулж ямар албан тушаал бий болгох вэ гэдэг тийм л зүйлийг яриад эхэллээ” гэж бид шүүмжилж байсан. 40 гаруй агент лагийг 15-аар цөөрүүлсэн мэт ярьсаар буй боловч хэд хэдэн агентлагийг улсын үйлдвэрийн газар болгочихлоо. Ямар юмны цөөрсөн байх вэ дээ. Улсын үйлдвэрийн газар бол агентлагаас ямар ч ялгаа байхгүй. Зарим талаар бүр ч данхайдаг. Нэр нь өөрчлөгдөж байгаа болохоос цаанаа чанарын өөрчлөлт гарахгүй. Үлдсэн бусад агентлаг нь яамдынхаа газар, хэлтэс, алба болоод байсан орон тоо зардалтайгаа шилжчихлээ. Үүнийг шинэчлэл, хэмнэлт гэдэг юм уу.

-Сайдуудын томилгоо ч шүүмжлэл дагуулж байна. Фракцын эрх ашигт уягдсан томилгоо болсон гэдэгтэй Та санал нийлэх үү?

-Засгийн газрын бүтэц, бүрэлдэх үүнийг харж байхад Ардчилсан нам дотоодын фракцуудынхаа зөрчлийг шийдвэрлэхэд зориулсан томилгоо хийсэн гэдэг нь хэнд ч ойлгомжтой. “Эхийг нь эцээхгүй, тугалыг нь тураах гүй” буюу “чоно цатгалан, хонь бүтэн” гэсэн зарчим баримталсан нь илт. Сайд нарын дотор хүмүүсийн шүүмжлээд байдаг том олигархиудын төлөөлөл ч бий. Дотоодын зөрчлөө хурцатгахгүй гэсэн бодлого байгаа юм уу, эсвэл намдаа өгсөн ач тусыг нь бодож албан тушаал хуваарилж байгаа юм уу. Ямар ч гэсэн зөв зарчим харагдахгүй байна.

-19 сайдын 17-г нь УИХ-ын гишүүдээс сонгосон. Сайд, гишүүн гэсэн давхар дээлийг нь тайлах Ардын намын ч, Ерөнхийлөгчийн ч, ард түмний ч шүүмжлэл энэ удаа бас ажил хэрэг болсонгүй. Монгол Улсын Ерөнхийлөгчид байр сууриа хамгаалах, энэ үйлдлийг хязгаарлах хуулийн ямар боломж байв?

-Сонгуулийн өмнө Ардчилсан намынхан тэс өөр юм ярьж байсан. “Ерөөсөө сайд нарыг гадна талаас томилъё, дотроос нь томилохоор парламентын хяналт алдагддаг юм байна. Үндсэн хуульд заасан эрх мэдлийн хуваарилалт зөрчигддөг юм байна” гэж ярьж байсан л даа. Гэтэл сая сонгуулийн өмнө ярьж байсан зүйлээсээ 180 хэмээр эргээд явчихлаа. Харин Ерөнхийлөгч үүн дээр хоёр удаа байр сууриа илэрхийлсэн байна лээ. Зөвхөн Ерөнхий сайдаас бусад нь гадна талаас байх ёстой шүү гэж. Гэхдээ би нэг зүйлд гайхсан. Үнэхээр Ерөнхийлөгч маань тийм байр суурьтай байсан бол хориг тавих бололцоо байсан шүү дээ. Ажлын таван хоногт багтаж хориг тавих хуулийн хугацаа дуусчихлаа. Өөрөө дахин дахин хэлээд байсан хэрнээ хориг тавилгүй гадаадад явчихлаа. Ам ажил хоёр их зөрж байна даа.

-Нэгэнт Ерөнхийлөгчийг дурдсаных төрийн тэргүүний явуулж буй бодлоготой холбоотой асуулт тавья. Хамтарсан засаг тарсны дараа Ардын нам дангаараа Засгийн газраа байгуулахад Ерөнхийлөгч сайдад нэр дэвшигчидтэй биечлэн уулзаад нэг их загнасан даа. Гэтэл Ардчилсан намаас санал болгосон сайд нартай бараг уулзсангүй шахам томилогдчихлоо. Улсын Ерөнхийлөгч улс орны ажилд ийм ялгавартай хандаж болдог юм уу гэсэн санаа оноо ард иргэдээс нэлээн цухалзаж байна. Та сонссон л байлгүй.

-Би хэвлэлээр тэр тухай хараагүй. Манай намаас сайд нар томилогдож байхад тусгайлан авч уулзаад олон телевизийн өмнө заримынх нь амыг асуугаад “Чи чадах уу” гээд их л загнаж байсан. Сая тийм уулзалт болсон эсэхийг би сайн мэдэхгүй байна. Магадгүй тэр нь хэвлэлээр гараагүй ч байж болох юм. Ер нь төрийн тэргүүний хувьд ажлаа дөнг өж эхлэх гэж байгаа сайд нарыг хүлээн авч уулзаад анхааруулах зүйл байвал хэлж өгдөг жишиг бий. Миний бие өмнө нь хоёр ч удаа сайдаар томилогдож байсан учраас сайн мэднэ. Ер нь яах гэж Ерөнхийлөгчтэй танхимын сайдад нэр дэвшигчдийн талаар зөвшилцдөг юм бэ, Үндсэн хуульд яагаад ингэж зориуд бичсэн юм бэ гэж асуувал цаанаа их л утгатай юм билээ.

-Засгийн газрын бүтэц, бүрэлдэхүүнд өөрчлөлт оруулсантай холбогдуулан яам, агентлагаас наад зах нь 600 хүн цомхотголд орох нь. Нууцгүй хэлэхэд төрийн албан хаагчид дарамттай байх шиг санагдах юм. Төрийн албан хаагчдыг улстөрийн намын харьяаллаас салгаад хэдэн жилийн нүүр үзэж байна. Хуульд ажлын байрыг нь хамгаалсан заалт хэр байдаг юм бол?

-Агентлагууд, яамдын нэрийг аваад үзэхэд болж өгвөл өмнөх нэрд нь гар хүрсэн байгаа юм. Нэг үгийн ч гэсэн өөрчлөлт хийхийг зорьсон байна. Яамдын нэрийг үндсэнд нь өөрчилсөн. Үүний цаана бүтцийн өөрчлөлт нэрээр төрийн албан хаагчдыг хоморголон халах нь ээ дээ гэсэн дүр зураг харагдаад байна. Яагаад гэвэл чи чинь байхгүй болсон яамны төрийн нарийн бичгийн дарга шүү дээ, шинэ бүтцээр энэ яам хоёр хуваагдсан гэх мэтээр ярьж буй бололтой. Үйл явдлын цаашдын өрнө- лийг харцгаая. Би хоосон хард сан бол уучлал гуйчихна л даа. Хэдийгээр нэр хаяг нь өөрчлөгдсөн ч гэсэн чиг үүрэг хэвээр хадгалагдаж байгаа бол албан тушаалтнууд ажлаа үргэлжлүүлээд хийнэ гэсэн заалт хуульд байж л байгаа. Энэ заалтаар ажлаасаа халагдах ёсгүй, тэдэнд ямар нэгэн дарамт үзүүлэх эрх байхг үй. Төрийн мэргэшсэн албан хаагчид ч гэсэн анхны далайлтаар өргөдл өө бариад гүйх хэрэггүй. Цаана нь төрийн эрх ашиг бий. Нэг үсэг, нэр өөрчлөөд хүмүүсийг халаад байсан гашуун түүх, сургамж байсан учир ингэж хэлэх эрхтэй.

-Та төрийн бүхий л шатанд ажиллаж байсан хүн. Ийм хандлага Ардын нам засаг барьж байх үед гарч байсан уу. Ер нь дөрвөн жилийн сонгуулийн мөчлөгөөс шалтгаалан төрийн албыг улстөржүүлээд байх уу гэсэн асуулт ч олон нийтийн өмнө тавигдаж байна. Төрийн эрх нэг намаас нөгөө намд шилжихэд төрийн албаны мэргэшсэн, тогтвортой байх зарчим алдагдаад байх ёстой юм уу. Гарах сөрөг үр дагавар нь төрөө эргээд хүчгүйдүүлэх юм биш үү?

-Төрд аль нэг улстөрийн намаас хамааралгүй жинхэнэ төрийнхөө ажлыг боддог хүмүүс ажиллаж байж төрийн ажил ном журмын дагуу явна. Бид ийм л төрийн албатай болох гэж 20 гаруй жилийн нүүр үзлээ. Энэ хугацаанд зөндөө олон алдаа завхрал гарсан. Эдгээрээс хамгийн ноцтой нь нийтэд нь улстөрийн зорилгоор халаад намдаа зүтгэсэн нөхдөд бялуу хүртээх томилгоог ялангуяа 1996- 2000 онд нэвт шувт хийсэн шүү дээ. Манай нам үүн дээр их хүлээцтэй хандаж ирсэн. АН, бусад намын угшилтай, тэдний гишүүн байсан хүмүүс үнэхээр ажлаа хийж чаддаг бол үлдээдэг л байсан. Ийм зарчим төрийн ажлын эрх ашигт их хэрэгтэй. Намайг 2006-2007 онд БСШУ-ы сайдаар ажиллаж байхад яаманд Ардчилсан намыг дэмжигч хүмүүс зөндөө л байсан. Би орон тооны ганцхан Лхагважав гэдэг зөвлөхтэй байсан. Зөвлөх Лхагважав маань Социал демократ намын гишүүн байсан. Би түүнийг яамнаас явтлаа халаа гүй. Газар, хэлтсийн даргаар ажиллаж бай сан тийм хүмүүс олон байв. Би нэг ч хүнийг улс төрийн хандлагаар халж сэлгээгүй. Ийм зарчим алдагдаад ирэхээр төрийн ажил нь сул раад, төрд итгэх ард түмний итгэл байхгүй болдог. Төрд итгэх итгэл ал дагдчихвал дур зоргын үйлдэл га зар авч төр өөрөө тогтворгүй болох аюултай. Үүнийг хүмүүс мэддэг болов уу.

-Өнгөрөгч сонгуулийн үр дүнг Та юу гэж дүгнэж байгаа вэ. Нам ер нь юун дээрээ алдав?

-Ганцхан тэрнээс болж ялагдсан гэж хэлэхэд хэцүү. Маш олон хүчин зүйл нөлөөлсөн. Биднээс хамаарсан ч юм бий. Хамаараагүй ч нь бий. Гэх дээ явж явж биднээс хамаарсан нь маш их. Өөрсөд дээрээ зарчмын дүгнэлт хийх ёстой. Бид юун дээрээ алдчихав. Яагаад 46 суудлаас 27 болтол нь доошлуулав гэдэгт дүгнэлт хийх ёстой. Дотоодын эв нэгдэл тэр бүр сайн байж чадсан уу. Нэр дэвшигчид маань нэг цул хүч болж ажиллаж чадсан уу гэх зэрэг асуудлууд бий. Зарим тойрог дээр нэр дэвшүүлсэн сонголт оновчтой биш болсон, сонгуулийн сурталчилгаа тааруу байсан гэх мэт олон зүйлийг авч үзэх хэрэгтэй. Бас өмнөх сонгуулиудад манай намын төлөө санал өгсөөр ирсэн нэг хэсэг сонгогчдыг яагаад алдав гэдэг нь ч биднээс үлэмж хэмжээгээр хамаарсан хүчин зүйл шүү дээ. Цаашдаа ч энэ судалгааг үргэлжлүүлээд хийнэ. Хожим бидэнд хэрэг болно. Орон нут гийн сонгууль, Ерөнхийлөгчийн сонгуульд амжилттай оролцох том сургамж, үндэс болно. Биднээс хамаар сан зүйл юу байв гэдэг дээрээ илүү их тогтож ажиллах хэрэгтэй байх аа. Алддаггүй нам, хүн гэж байхгүй. Харин алдаагаа бодитой дүгнэж, дахин алдахгүй байх сургамжийг авч чадвал түүнийг хамгийн хүчирхэг гэж хэлж болно.

-Нам сонгуулийн өмнө уугуул нэрээ сэргээсэн нь ялагдлын гол шалтгаан болсон гэж үзэх хүмүүс нэлээд бий. Нөлөөлсөн байх талтай юу?

-Нам уугуул нэрээ сэргээснийг би зөв зүйтэй ажил болсон гэж дүгнэдэг. Харин сурталчлах, ойлгуулах, гишүүн бүртээ, ялангуяа ахмадуудад хүрч ажиллах тал дээр хангалтгүй ажилласан байх аа.

-Өвөрхангайн хоёр нэр дэвшигчийн асуудал нааштай шийдэгдлээ. Гэвч яагаад тангараг өргөхгүй удаад байгаа юм бол?

-Хуулиа дээдэлдэг хүмүүсийн хувьд асуудал ойлгомжтой болсон. Биднийг өмнө нь энэ талаар асуудал тавихад “Та нар шүүхээр явж байгаа асуудлыг хөндөөд байна, шүүхэд хөндлөнгөөс нөлөөлөх гээд байна, хараат бус шүүхтэй” гэж мохоох гээд оролддог байсан. Шүүх шийдвэрээ гаргаж, дүүргийн шийдвэрийг хүчинг үй болгосон. Одоо тогтоол нь СЕХнд очоод хоёр хүний нэрийг өргөн барих л үлдлээ. Тэр хүмүүсийн хувьд түр үнэмлэхээ авсан учраас тойрог уруу тавих асуудал байхгүй.

-Нэхэмжлэгч тал бууж өгөх бодолгүй байна. Шүүхийн шийдвэрийг буруу талаас нь тайлбарлаж, мөн л гох дэгээ тавиад байх шиг байна.

-Шалтаглаад л аль болох тэр хоёрын тангаргаа өргөх асуудлыг хойшлуулах гэсэн оролдлого. Нэгэнт шүүх дээр асуудал байхгүй гэсэн юм чинь ээлжит бус чуулганаар өргүүлэх ёстой.

-Орон нутгийн сонгууль хаяанд ирлээ. Таныг намын даргын албанд сонгогдсоноос хойшхи хамгийн анхны сонгууль. Тэр утгаараа том сорилт, шалгалт ч гэж хэлж болох юм. Бэлтгэлээ хэр базааж байна вэ?

-Бэлтгэл ажил нэлээн явж байна. УИХ-ын сонгуулиас хойш тулгарах улстөрийн том сорилт, шалгалт энэ байх болно. Тийм учраас манай нам амжилттай дүн үзүүлэх ёстой. Ялагдах эрх байхгүй. Бэлтгэл ажилдаа ороод хийх ажлынхаа төлөвлөгөөг гаргаж хурал семинарыг хийж, орон нутагт хэн хаана нэр дэвших боломжтойг судалгаагаар тодруулаад явж байна. Бас зохион байгуулалтын зарим шинэчлэл хийж байгаа.

-Энэ сонгууль мөн л УИХ-ынх шиг шинэ орчинд болох төлөвтэй байна. Маш зөв тооцоо, арга барил шаардагдах нь ойлгомжтой. Ер нь ямархуу хууль батлагдах бол?

-Орон нутгийн сонгууль ямар хуулиар явагдах нь ойрын хугацаанд тодорхой болно. Одоогийн байдлаар холимог системээр явуулах төсөл орж ирлээ. Гуравны хоёрыг нь олон мандаттай тойргоос, гуравны нэгийг нь нам, эвслийн нэрсийн жагсаалтаар тодруулна гэсэн үг. Түүнчлэн хугацааг нь арваннэгдүгээр сарын эхний долоо хоногийн пүрэв гаригт явуулахаар тогтох, төрийн үйлчилгээний албан хаагчдыг нэр дэвшихийг зөвшөөрөх, санал авах цагийг 07.00-22.00 цаг хүртэл болгох гэх мэт заалт туссан байна. Олонхиороо хүч түрээд батлах янзтай. Гэвч бид байр сууриа тууштай илэрхийлнэ. Энэ хууль бол жинхэнэ утгаараа нутгийн өөрөө удирдах ёс, түүний тогтолцоог хөндөж байгаа учир дүүрэг, сум, баг, айм гийн хурал, иргэдээс асууж, сана лыг авч байж батлах хууль мөн. Энэ ажлыг хийсэнгүй, шууд хэлэл цээд эхлэх төлөвтэй. Бас 2012 оны сонгуулийн үед гарсан алдаа, дутагдлыг давтахгүй байхыг зарчим болгох ёстой. Хүний эрхэнд халдсан заалтууд ч байгаа бололтой. Тухайлбал, сонгуульд оролцож саналаа өгөөгүй хүнийг төрийн ажилд авахгүй гэсэн мессэж явж байна. Их сайн ажиллах шаардлагатай төсөл бололтой юм.

-Намын шинэчлэлийн асуудал сонгууль бүрийн дараа сөхөгддөг. Энэ бол нам дотор буцалж байдаг мөнхийн сэдэв. Та ч гэсэн нэгэн үе нам доторхи “Уламжлал, шинэчлэл, шударга ёс” жигүүрийг санаачлан байгуулж, ерөнхий зохицуулагчаар нь ажиллаж явсан. Намд юуг нь шинэчлэх шаардлагатай гэж үзэж байгаа вэ?

-Шинэчлэл гэхээр янз бүрээр ойлгодог. Ямар ч байсан намын үзэл баримтлалыг XXVI их хурлаараа тодотгосон учраас ойр ойрхон, дахин дахин ярих нь оновчтой бус. Нам уугуул нэрээ сэргээсэн. Харин намын дүрэмд оруулах өөрчлөлт байж болно. Манай намд байнга тасралтгүй явагдах шинэчлэл бий. Тэр бол сэтгэлгээний болон ажлын арга барилын шинэчлэл юм. Жигүүрийн хувьд тухайн үедээ боловсон хүчний бодлого, намын ажлын зарчим, арга барилыг шинэчлэх асуудлыг чухалчлан тавьж байлаа. Намын удирдлага, намын массаасаа тасарчээ, тэднийхээ үгийг сонсохгүй байна. Намын гишүүд болон удирдлагын хооронд хоосон зай үүсчихжээ, ингэхлээр намын гишүүдийн идэвхтэй оролцоо алга болчихоод байна гэсэн асуудал тавьж байсан. Ер нь намын гишүүдийн идэвхтэй оролцоо хангагдаж байж нам тавьсан зорилтоо хэрэгжүүлж чадна. Тухайн үедээ бидний хэсэг нөхөд ингэж үзэж жигүүрийг байгуулж байсан. Намын боловсон хүчний талаар баримтлах цэгцтэй бодлогыг тусгасан журмын төслийг бид боловсруулан Бага хурлаар батлуулж байв. Мөн Ёс зүйн хороог намд анх удаа байгуулсан гэх мэт бодитой хэдэн ажил бидний санаачлагаар хийгдсэн. Жигүүр түүхэн үүргээ гүйцэтгэсэн.

-Гэхдээ намаа шинэчлэх зорилго чиглэлтэй жигүүр байгуулагдахыг үгүйсгэхгүй биз дээ.

-Намын бодлогын тал дээр болон бодлогын асуудлыг шийдэх арга тактик дээр зэрэгцээ хувилбарыг гаргаж ирэх ирэх зорилгоор жигүүр үүсч болно. Түүнээс биш ямар нэгэн хэсэг бүлгийн эрх ашгийн асуудлыг гаргаж тавих ёсгүй. Жигүүр байгуулж байгаа хүмүүсийн эрх ашгийг намынхаас дээр тавих учиргүй гэсэн үг. Бид өмнө нь хэчнээн маргаж мэтгэлцэвч нам гэдэг том айлаа нураачихаж болох гүй. Энэ тогоон дотроо л асуудлаа ярина гэдэг ийм зүйлийг зарчим болгож ажиллаж байсан. Тэр нь ч зөв хандлага байсан.

-Төрийн бүхий л өндөр албан тушаалд ажиллаж байсан Н.Энхбаяр гэдэг хүнд шүүхээс ял оногдуулсан нь сонгуулийн дараах улстөрийн үйл явдалтай давхцаж байна. Та хоёр нэгэн үе Монгол Ардын Намын хүчтэй лидерүүдийн нэг байж, нам сонгуульд ялагдсан байх тэрхүү амаргүй үед хамтдаа энэ намыг удирдаж явсан. Энэ талаар таны байр суурийг сонирхъё.

-1996 онд нам сонгуульд ялагдсаны дараа нэг нь намын ерөнхий нарийн бичгийн дарга, нөгөө нь нарийн бичгийн даргаар сонгогдон ажиллаж байлаа. Тэр үед намын дарга гэдэг албан тушаал байгаагүй юм. 1997 онд бий болсон. Тэр цагаас хойш бид нам, УИХ, Засгийн газарт олон жил хамт ажилласан. Амаргүй олон сорилт, шалгалтыг хамт туулж, гар нийлж бүтээж, бас зарчмын олон асуудлаар зөрөлдөх явдал намын Удирдах зөвлөл, Засгийн газрын хуралдаан дээр ч гарч байсан. Өнөөдөр бидний зам өөр, өөрийнхөөрөө. Нэг нь улстөрийн өөр хүчин байгуулж өрсөлдөгч болсон, нөгөө нь 1996 оныхтой төстэй цаг үед намаа тэргүүлэх үүрэг хүлээжээ. Гол ялгаа гэвэл энэ. Н.Энхбаяр даргын бие нь сайнгүй байгаа гэдгийг сонссон. Төр эрүүл мэндэд нь анхаарах ёстой бөгөөд эмчлэх, эмчлүүлэх бүх боломж нөхцөлөөр хангаж өгөх шаардлагатай. Саяхан хоёрдугаар эмнэлэг рүү аваачсан гэж хэвлэл мэдээллээс сонссон. Ер нь тэр хүн буруутай байж болно, үгүй ч байж болно. Энэ бол тусдаа асуудал. Хүнийх нь хувьд эрүүл мэндэд нь анхаарах нь Монголын төрийн үүрэг, тэр хүнтэй цуг ажиллаж байсан хүмүүсийн санаа тавих асуудал, хүн ёсны хэрэг гэж бодож байгаа.

-Та манай сонины ерөнхий эрхлэгчээр ажиллаж байсан. Нөгөө талаар Та парламентын анхны сэтгүүлчдийн нэг. Сэтгүүлчдийн жаргал зовлонг сайн мэддэг, манай редакцийн “гал тогоонд” ажиллаж явсан гэдэг утгаар нь бид их олзуурхаж байгаа. Сөрөг хүчний нам хэвлэлтэйгээ хэрхэн хамтын ажиллагаагаа уялдуулах вэ?

-Би 1996-1997 оны үед намын нарийн бичгийн дарга, хотын намын хорооны дарга, “Үнэн” сонины эрхлэгчийн албыг давхар хашиж байсан. Намын хэвлэл маш их үүрэгтэй. Намын бодлогыг олон түмэнд хүргэх, намын гишүүдийг идэвхжүүлэх, тэдний оролцоог хангахад үнэхээр хүчтэй зэвсэг байсан. Одоо ч тийм байгаа. Цаашдаа ч тийм байх болно. Намын Удирдах зөвлөл, намын удирдлага төв хэвлэлтэйгээ аль болохоор ойрхон байх, энэ чиглэлээр том ахиц гаргах ёстой. Тэгэх тусмаа сөрөг хүчин болсон энэ цаг үед. Сонины шинэ дугаарыг хүмүүс тэсч ядан хүлээдэг тийм хэмжээнд хүрээсэй гэж боддог. Миний үед байснаас илүү давуу тал, боломжууд сонинд маань бүрдсэн. Байр, хэвлэх үйлдвэр, чадварлаг баг ажиллаж байна. Хэвлэл нь намынхаа хүчирхэг зэвсэг болдог, бас нам нь өөрөө ямар байна, төдий хэмжээгээр хэвлэлийнхээ нүүр царайг тодорхойлдог гэж Л.Түдэв эрхлэгч надад ажлаа өгөхдөө хэлж байсан. Хоорондоо их л шүтэлцээтэй гэсэн үг байх. Нийтлэлийн бодлоготой холбогдуулан хоёр зүйл хэлье. Олон түмэн юу хүсч хүлээгээд байна гэдгийг хамгийн түрүүнд бодох хэрэгтэй болов уу. Зөвхөн намаа магтсан биш, бусад хүчнийг дандаа өөлсөн биш, нийгэмд болж байгаа үйл явдлыг цаг алдалгүй бодитой шуурхай мэдээлдэг, алдаа дутагдал байгаа бол намын нөхдөө бас шүүмжилдэг, хүмүүст шинэ мэдлэг, мэдээлэл, амьдрах арга ухаан, урам зориг хайрласан даацтай материалууд цаашдаа улам их эрэлт хэрэгцээтэй болох байх гэж боддог.

Н.ХАЖИДСҮРЭН