Монголын сэтгvvлзvйг шинэчлэх цаг болж хэмээн өнгөрсөн онд болсон их хурлаараа мөн ч их

ярьсан. Харамсалтай нь нэг их шинэчлэгдэхгvй, харин ч ёс зvй нь улам алдагдаад байна уу даа хэмээн олон нийт ярих. Энэ сэдвээр Монголын сэтгїїлчдийн эвлэлийн ерєнхийлєгч Б.Галааридтай ярилцлаа.

-Сэтгїїлчдийн эвлэл байгуулагдаад 100 жилийнхээ ойтой золгож байна. Ойн хїрээнд сэтгvvлчдийн байгууллага ямар ажил зохион байгуулахаар тєлєвлєєд байгаа вэ?
-Монголын їндэсний сэтгїїлзїй їїсэн байгуулагдсаны 100 жилийн ой болно. Энэхїї томоохон салбар єдий зэрэгтэй байгаа нь тїїхэн ач холбогдолтой. Тиймээс ойн хїрээнд Монголын фото сэтгїїлчдийн шилдэг бїтээлээр їзэсгэлэн, ном гаргах, сэтгїїл зїйн хамгийн хамгийн хэмээх їзїїлэлтээр ном гаргах ажлуудыг санаачлаад хийж байна. Мєн сэтгїїлзїйн чиглэлээр їйл ажиллагаа явуулдаг байгуулагуудтай хамтарч хийх ажлын тєлєвлєгєє гараад зарим нь эхлээд явж байна. Манай салбар юу хийх, хийдэг вэ гэдгийг ард тїмэндээ тайлагнах нь зїйтэй. Энэ мэт бодсон нэлээд ажил байна. Зїгээр нэг албан ёсны хурал цуглаан гэхээсээ илїїтэй оюунлаг, бїтээлч сэтгэхїйгээр ойгоо ёслол тєгєлдєр тэмдэглэн єнгєрїїлэх болно.



-Зєвхєн ойг тэмдэглэн єнгєрїїлэхээс илїїтэй сэтгїїлчдийн эрхийг хамгаалах эрх зїйн орчин нэгдїгээрт яригдах байх?
-УИХ-ын намрын чуулганаар Хэвлэлийн эрх чєлєєний тухай хууль батлах ёстой. Энэ хуулийн тєслийг Монголын сэтгїїлчдийн эвлэлээс дэмжиж байна гэдгийг хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр олон удаа илэрхийлсэн. Гэхдээ зарим нэг зїйл дээр нэмэлт єєрчлєлт шинэчлэл хийх хуулийн санаачилгууд нэлээд бий.
-Шинэчлэл, нэмэлт єєрчлєлт хийх асуудал нь юу юм бэ?
-Энэ хууль єєрєє зарчмын хувьд маш чухал. Хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл, хєрєнгє оруулагч, хараат бус байдал, редакцын бие даасан байдал, мэдээллийн эх сурвалжийг нууцлах байдлыг баталгаажуулсан гээд олон ач холбогдолтой. Гэхдээ 2012 оны нєхцєл байдлыг харахад сэтгїїл зїй, сэтгїїлчийг ажил їїргээ гїйцэтгээд явж байхад нэлээд зєрчил гарлаа. Дандаа л сэтгїїлчийн биед халдсан, ажил їїргээ хийж явахад нь саад учруулсан тохиолдлууд гарч байна. Энэ юуг хэлээд байна вэ гэхээр бид, Монголын сэтгїїлчид Монголын нийгмийг цэвэршїїлэхийн тєлєє, бусдын сайн сайхны тєлєє єдєр шєнєгїй, нойр хоолгїй шахам ажиллаад л байдаг. Єєрсдийнх нь хувьд ажил їїргээ явуулах тийм ч таатай орчин нєхцєл, нийгэмд алга. Тиймээс энэ талын зїйл заалтыг шинэ хуулийн тєсєлд нэмэх шаардлага тулгамдаж байгаа юм. 1998 оны хэвлэлийн эрх чєлєєний тухай хуулийг сайн гэж боддог. Гэхдээ энэ нийгэмд Ерєнхийлєгчийн єргєн барьж байгаа хууль зайлшгїй хэрэгтэй байна. Тиймээс тухайн хуулийг хэн хэн нь дэмжээд даган мєрдєж сэтгїїлч, иргэн нь хуулиа даган мєрддєг орчинг бїрдїїлж хэвшїїлэх шаардлага гарч байгаа юм.
-Таны хувьд сэтгїїлчдийн эвлэлийн ерєнхийлєгчєєр сонгогдон ажиллаад есєн сарын хугацаа єнгєрчээ. Энэ хугацаанд хамгийн гол нь юуг анхаарч ажиллавал ажил хэрэг урагштай явах нь гэсэн зїйл бодож байв уу?
-Тэгэлгїй яахав. Сэтгїїлчдийн эвлэлийг манай сэтгїїлчид нийгмийн асуудал, мєнгєний асуудал шийддэг, ємгєєлж хамгаалах ёстой байгууллага хэмээн хардаг. Гэтэл бид сэтгїїлчдээ ємгєєлєх талд нь ємгєєлж, мэргэжлийн болон ёс зїйн алдаа гаргасан тохиолдолд арга хэмжээ авч чаддаг байх ёстой. Тэгэхээр єнєєдрийн хууль, манай байгууллагын дїрэм журамд ийм чадамж байхгїй. Гэтэл ийм нєхцєлд сэтгїїлчийн нэр хїндийг сэргээх, цаашлаад алдаа гаргасан тохиолдолд хариуцлага тооцох, єсєх дэвжих тухай ярих утгагїй.
-Тэгвэл та ямар байгаасай гэж хїсч, зорьж ажиллаж байна вэ?
-Мэргэжлийн холбоо байгаасай л гэж хїсдэг. Энэ нь цорын ганц байх ёстой. Тухайлбал, жинхэнэ ардчилсан зарчмын дор їйл ажиллагаа явуулдаг, тухайн тєлєєллїїд сонгогддог, шударга байх ёстой. Єєрєєр хэлбэл сэтгїїлчдээ хамгаалах зїйл дээр нь хамгаалдаг, арга хэмжээ авч чаддаг, мэргэжлийн тал дээр шалгадаг, баталгаажуулдаг байгууллага байх ёстой.
-Тэгэхээр олон талын шалгуур гарч ирэх нь ээ. Їнэхээр л мэргэжлийн сайн сэтгїїлч болохын тулд олон шалгуур давна гэсэн їг її?
-Тийм ээ. Сэтгїїлчийн мэргэжлийг эзэмшээд төгсч байгаа бол ур чадвартай байх хэрэгтэй. Энэ шалгуурыг давсан тохиолдолд ёс зїйн алдаа дутагдал гаргахгїй ажиллах шаардлага тавина. Їїнийг биелїїлж чадаагїй сэтгїїлч, уран бїтээлчдэд зохих арга хэмжээг нь авч ажиллаж чаддаг хїчтэй холбоо байх ёстой. Энэ бол хэвлэлийн эрх чєлєєг хааж боогоод байгаа асуудал биш.
-Яахаараа сэтгїїлчдийн эрх ашгийг хамгаалах ёстой байгууллагын тэргїїн нь ийм хачин зїйл яриад байгаа юм бэ гэж бодох нэгэн гарах л байх даа?
-Тэгж бодох хїн гарч магадгїй л юм. Нєхцєл байдлыг бид бодитоор харах хэрэгтэй. Бид дан ганц єєрсдийгєє ємгєєлдєг, дутагдлаа нуудаг байгууллага байж болохгїй. Дотроосоо цэвэрлэгдэж байж нийгмийг цэвэршїїлнэ. Манай салбарт дутагдалтай зїйл их байна. Ойролцоогоор хэвлэл мэдээллийн 500 гаруй байгууллага манай улсад їйл ажиллагаагаа явуулж байна. Тиймээс тал тал тийш хуваагдсан, урсгалаараа, эрх зїйн чадамжгїй, мэргэжлийн ёс зvйгээ гээчихсэн ажиллаж болохгїй л дээ. Тиймээс л эхний ээлжинд мэргэжлийн холбоо гэж зїйлийг нэн тїрїїнээ бїрдїїлж ажиллах шаардлагатай. Шинээр єргєн барьж байгаа хуульд ч, энэ талын заалтыг суулгаж єгєх шаардлагатай байгаа юм.
-Тэгвэл ёс зїйн алдаа гаргасан Монголын сэтгїїлчдэд сэтгїїлчдийн эвлэлээс арга хэмжээ авах нөхцөл бий юv?
-Байхгїй. Хэлж сануулахаас єєр арга хэрэгсэл надад байхгїй. Тиймээс энэ байдлыг єєрчлєх нєхцєл дутагдаад байна. Сэтгїїлч хvн байж боломгїй авир гаргалаа гэхэд надад эргээд хариуцлага тооцох арга бий шїї гэдгийг ухамсарлах, тэр орчинг бїрдїїлэх хэрэгтэй. Харин одоогийн нийгэмд сэтгїїлч, хэвлэл мэдээллийн байгууллагын ажилтан ямар нэгэн халдлага, дарамт шахалтад єртсєн тохиолдолд бид хамгаалсаар л байх болно.
- Сэтгvvлч ёс зvйн алдаа гаргах, ур чадвар муу зэргийг хэрхэн зохицуулах вэ?
-Ер нь мэргэжлийн сургууль төгсөнө гэдэг бол тэр мэргэжлийн боловсрол эзэмшиж байна л гэсэн vг. Харин яг ажил дээр тэнцэх эсэхийг мэргэжлийн холбоо, дээд байгууллага нь шийддэг. Багш, эмч нар дээд сургууль төгссөн ч дараа нь багшлах эрх, эмчлэх эрх авдаг биз дээ. Монголын сэтгvvлчдийн эвлэл сэтгvvлч мэргэжлээр төгссөн хvнд ийм лиценз өгч яагаад болохгvй гэж. Хэвлэл мэдээллийн байгууллагууд нь ч ийм лицензтэй хvмvvсийг л ажилд авдаг. Ёс зvйгээ алдсан сэтгvvлчийн лицензийг нь манай эвлэл хураадаг ч юм уу.
Ийм лиценз өгөхийн тулд тодорхой шалгууртай байх хэрэгтэй болно л доо. Тэгэхээр дөрвөн жил мөнгөө төлөөд юу ч сураагvй, дэл сул хvмvvс чинь шахагдаад, дараа дараагийнх нь сурах эрмэлзэлтэй болж, арай чадвартай болж төгсөх болов уу гэж хараад байгаа юм.
Vvнийг хэрэгжvvлье гэвэл их л эсэргvvцэлтэй тулгарна л даа. Гэхдээ сэтгvvлзvйг эрvvлжvvлэхэд өөр гарц харагдахгvй байна.
-Їїн дээр нэмээд асуухад манай хэвлэл мэдээллийн ихэнх нь л аль нэг нам дагасан їйл ажиллагаа явуулж байгаа нь єнєєх шударга, ил тод, сэтгїїлзїйн утга учир алдагдаад байх шиг?
-Сэтгїїлчийн ажил нийгмийн ємнє хариуцлага хїлээх чадвар, шаардлага тулгардаг мэргэжил. Аль нэгэн нам, нэг талыг барьж туйлширч болдоггїй мэргэжил бол сэтгvvлч. Тєвийг сахиж ард тїмэнд, нийгэмд бодит їнэн мэдээлэл єгєх ёстой. Мєн єєрийн хувийн дїгнэлтийг хїмїїст уншигч, vзэгч, сонсогчид єгч болохгїй ард тїмнээ хїндлэх ёстой. Єєрєєр хэлбэл, чиний єгсєн мэдээллийг ард тїмэн хїлээж аваад єєрсдєє дїгнэлт хийдэг. Тиймээс чи ємнєєс нь дїгнэлт хийсэн мэдээлэл єгч болохгїй. Сэтгїїлч хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэлийнхэн маань энэ тал дээр анхаарч ёс зїйгээ баримталж ажиллах ёстой.
-Ёс зїйгээ баримталж ажиллахаас гадна сэтгїїлч мэргэжлээр тєгсєн ажил дээр гарч байгаа боловсон хїчний чадвар тун дутмаг байна гэх юм?
-Мэргэжлийн холбоо байх ёстой гэж дээр хэлсэн. Їнэхээр энэ мэргэжлийг эзэмшээд шинээр тєгсєн гарч байгаа боловсон хїчин маань сэтгїїлзїйн салбарт ажиллах чадвар тун хомс байна. Бид зєвхєн їг їсгийн алдаа ярихаа больё гэхэд л телевизээр гарч байгаа нэвтрїїлэг, мэдээллийг їзэж байхад эвлvvлгээс эхлээд л мэргэжлийн төвшин, стандарт ерөөсөө байхгvй болж. Ийм л уран бїтээл, мэдээ мэдээллийг їзэгч, сонсогч, уншигчдадаа өгсөөр байна. Энэ нь нэгдїгээрт сургалт чанаргvй байгаа, цаашлаад хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл хэт олон байгаатай холбоотой. Хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл олшрох тутам єрсєлдєєн ширїїснэ. Тиймээс чадах, чадахгїй сэтгvvлчдээр хїрээгээ тэлж байгаа нь ийм хор уршигт хїргэж байгаа юм. Онолын мэдлэгийг сургуулиас аваад тєгссєн хїмїїсийг шууд їйлдвэрлэл рїї татаад байгаа нь маш буруу. Хамгийн тїрїїнд бэлтгэж, дадлагажсан хойно нь ажил дээр гарах ёстой.
-Тал талдаа л анхаарах хэрэгтэй гээд хэлчихэж болох уу?
-Їнэхээр л сурч байгаа бол эхлээд єєрсдєє мэргэжлийн онцлогоо ухамсарлах хэрэгтэй. Боловсролын яамнаас гаргаж єгсєн стандартын дагуу их дээд сургуулиуд мэргэжилтнээ бэлтгэх хэрэгтэй. Харин бэлтгэгдээд гарсан хїмїїсийг тухайн хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийн редакцууд ажилтнаа ямар шалгуураар авах, цаашлаад хэрхэн бэлтгэж нийгэмд зайлшгїй хэрэгтэй боловсон хїчин болгож ажиллуулахдаа хєрєнгє гаргадаг, ажилчдаа сургаж, бэлтгэж чаддаг байх соёлд суралцмаар байгаа юм. Мєн Єнєєдєр Монголын їндэсний олон нийтийн радио телевиз, МОНЦАМЭ агентлагаас бусад нь хувийн хэвшлийн хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл зонхилж байгаа. Ажиглаад байхад энэ хоёр байгууллагаас бусад хэвлэл мэдээллийн салбарт ажиллаж байгаа сэтгїїлч, уран бїтээлчид цаг наргїй ажилладаг. Тухайн байгууллагууд нь тэднийг єдєр шєнєгїй ажиллуулахаасаа илїїтэй сургаж, хєгжїїлэх тал дээр нь анхаардаггїй. Угтаа тэдний боловсролд нь эхлээд хєрєнгє оруулчих юм бол єєрсдийнх нь ажил урагштай явна. Тиймээс энэ талын асуудлыг ч бид хуулиар сайн зохицуулах хэрэгтэй.
-Таныг хараад байхад өдөр тутам сэтгїїлчийн эрх зєрчигдөж байна гэдэг. Энэ нь аргагїй байх л даа. Гэхдээ заримдаа сэтгїїлчийн буруутай їйлдлийг хїртэл Сэтгvvлчдийн эвлэл ємгєєлєєд явж байх шиг?
-Бид л, манай байгууллага л ємгєєлєхгїй бол сэтгїїлчид, хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийнхнийг хэн ч ємгєєлєхгїй. Зїгээр ажлаа хийгээд явж байхад, эсвэл алдаа дутагдал гаргалаа гээд тэдэнд хvч хэрэглэж, заналхийлж болохгїй. Тиймээс бид дуу хоолойгоо нэгтгэж ємєєрч хамгаалах л хэрэгтэй. Харин сэтгїїлчийн алдаа дутагдал гарсан эсэхийг ёс зїйн хороогоор шийдэх юм. Ингээд ёс зїйн хороогоор шийдїїлэх гэхээр миний яриад байгаа нэгдсэн холбоо гэдэг дахин сєхєгдєж байгаа юм. Аль аль нь ёс зїйгээ сахих хэрэгтэй.
-Сvvлийн їед сэтгїїлчид халдлаа гэсэн мэдээлэл мэр сэр гарах болсон. Гэхдээ бид нарийн тоогоор хэчнээн сэтгїїлч халдлагад єртєж байгааг мэдэхгїй?
-Дээхэн їед бол сэтгїїлч, хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийн ажилтнууд халдлагад єртєж байгааг нэг их тоодоггїй байсан биз. Харин одоо бол нийтэд ил болж хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл энэ талаар нэгдэж чадаж байна. Энэ нь ч зєв. Бид л єєрсдийгєє хамгаалж чадахгїй л юм бол хэн ч биднийг тоохгїй. Хууль хяналтын байгууллага ч арай єєрөөр хандаж эхэлсэн. Жишээ нь, ЦЕГ сэтгїїлчдийг хамруулсан сургалт семинар зохион байгуулж “Та нар їїн дээр алдаж, їїн дээр онож байна” гэдийг ч тайлбарлаж єгсєн. Аль аль нь нийгэмдээ хамтарч л ажиллах хэрэгтэй.
-Эрэн сурвалжлах сэтгvvлзvй бараг л їгїй болж байна. Энэ нь сэтгїїлч бичсэн зїйлийнхээ тєлєє эргээд шїїхэд дуудагдаж, их хэмжээний төлбөрт ордогоос їїдэлтэй байх. Магадгїй энэ төрлөөр бичдэг сэтгїїлчид их айдастай амьдардаг?
-Хууль эрх зїйн орчин нь єрєвдмєєр байгаа учраас ийм зїйл болоод байна. Хууль эрх зїйн орчин хяналттай, зєв буруугаа мэдэж эхэлсэн цагт энэ алба буцаад сэргэнэ. Сэтгїїлчдийн хувьд ч хуулийн хамгаалалт байхгїй болохоор айдастай амьдрах нь аргагїй. Нөгөө талаасаа эрэн сурвалжилдаг, нийгэм дэх далд нууц, болохгvй бvтэхгvй зvйлийг эрж хайдаг, ил гаргаж бичдэг, нэвтрvvлдэг ийм алба байхгїй болбол хууль зєрчдөг явдал улам л даамжирна. Энэ бvхнийг ил гаргаад ирсэн сэтгvvлчийг хамгаалдаг эрх зvйн орчин байхгvй болохоор хөрөнгө мөнгө, эрх мэдэлтэй хэн нэгэн сэтгvvлчийг шvvхэд өгч байна шvv дээ. Тэгэхээр айдастай байхаас яахав.
-Энэ мэт асуудлыг яриад байхаар асуух олон зїйл гарч ирж байна л даа. Жишээ нь, хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэлд хїйсийн эрх тэгш байдал алдагдсан нь ажиглагддаг. Ажиллаж байгаа хїмїїсийн дийлэнх нь эмэгтэйчїїд?
-Зохицуулж болдоггїй нэг зїйл чинь энэ болоод байгаа юм. Их дээд сургуулийн сэтгїїлзvйн ангид суралцаж байгаа хїїхдїїдийн дийлэнх нь эмэгтэйчїїд. Энэ нь сонирхлоороо, мєн элсэлтийн шалгалтад тэнцсэн эсэхээрээ л байдаг байх. Їнэхээр зохицуулж болохгїй асуудал л даа.
-Телевизїїд сvvлийн vед олноороо нээгдэж байна. Зах зээл багатай манай улсад амархан татан буугдах, дампуурах эрсдэл ихтэй гэх юм?
-Тийм ээ. Тэнцвэртэй єрсєлдєєнтэй сэтгїїл зїй байна гэдэг єдєр тутмын хэвлэлїїд 2-3, телевизїїд ч тэр хэмжээгээр байж єрсєлдєєн, їнэн мэдээлэл тэнцвэржинэ. 1990 –ээд оны їед толгойтой болгон нь л сонин хэвлэл байгуулаад эхнээсээ дампуурсан. Энэ байдлаас бодоод їзсэн ч маш эрсдэлтэй байх. Гэхдээ цахим ертєнц хєгжиж байгаа їед цэвэр мэргэжлийн чанартай телевиз, сайтууд гарч ирж болно. Бид їїнийг хорих ч арга байхгїй. Хамгийн гол нь ёс зїйтэй байвал нийгэм ч сєрєг мэдээллийг сонирхохоо байж эхнээсээ цэвэрлэгдэнэ.
-УИХ-ын сонгуулийн дараа хэвлэл мэдээллийн зарим хэрэгсэл ганц нэгээрээ хаагддаг. Энэ юутай холбоотой юм бэ?
-Тєр засаг эмхэрч амжихгїй жаахан цаг алдахад хувийн хэвшлийн зарим байгууллагын їйл ажиллагаа зогсч байна. Энэ нь цэвэр улс тєртэй л холбоотой.
-Та телевиз, радио, сайт, сонин гээд манай улсад їйл ажиллагаа явуулж байгаа болон эдгээрт хэчнээн эмэгтэй, эрэгтэй ажилтан байна. Мєн ар гэрийн байдал, ямар байдаг гэсэн нарийн судалгаа бий юv?
-Бид энэ ажлыг хамгийн тїрїїнд хийж эхэлсэн. Хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийн ажилтнууд руу мэйл, анкет явуулсан ч бєглєєд явуулж байгаа нь ховор. Тиймээс цаас өгөөд хїмїїс явуулаад анкет бєглїїлэх л болж байгаа юм. Хоёрдугаарт хєдєє орон нутгийн хэвлэл мэдээллийн хэрэгслїїдэд асуудал их бий. Маш их улс тєрждєг. Тэднээс энэ талын судалгаа авахад ч хэцїї байдаг. 100 жилийн ойн ємнєхєн л нэлээн нааштай судалгаа гаргах гээд л ажиллаж байна. Нарийн судалгааны аргыг хэрэглэх байх. Социологчид болохоор нарийн судалгаа гаргах хэцїї, тїївэр судалгааны арга нь дээр гэдэг. Аль болох нарийн судалгаа гаргах гэж хичээн ажиллана даа.
-Сvvлийн асуулт. Та Сэтгvvлчдийн эвлэлийн ерөнхийлөгчөөр ажиллах хугацаандаа сэтгїїл зїйд ямар шинэчлэл хийж чадах вэ?
-Эрх зїйн орчинг чадах чинээгээрээ єєрчилнє. Манай сэтгїїлчид хамгийн бага цалинтай, доогуур төвшинд амьдардаг мєртлєє нийгэмд ердєє гомдоллодоггїй, жаахан бичсэн мэдээ, мэдээлэлдээ цадаж, сэтгэлээрээ амьдардаг хїмїїс. Эднийхээ хэвийн ажиллах эрх зїйн орчин нєхцөлийг бїрдїїлэхийн тєлєє чадах чинээгээр ажиллана. Монгол Улсын Ерєнхийлєгч сэтгїїлч хїн. Тиймдээ ч Хэвлэлийн эрх чөлөөний хуулийн тєсөл шинээр санаачилсан. Сэтгїїл зїйд эрїїл орчинг бїрдїїлэхэд энэ хууль оршиж байна. Бидний тулгамдаад байгаа асуудлыг арилгахад, эрїїл сэтгїїл зїйг тєлєвшvvлэхэд энэ хууль туслах байх. Тиймээс бид дор бїрнээ хичээх л хэрэгтэй байна.