голын “Улаан ирэг” гэдэг газарт Жамбалын Маамдаагийнх 3 үе дамжин нэгэн зууныг элээн нутаглажээ. Тэнгэр баганадсан гүн улаан хавцлын хоёр талын уулс шовх өндөр, гэрийн тооноор уулын оройн хад харагдаж, ууландаа яргай, чаргай, тавилхай бургас, улиас, арц, эмгэлж, нохойн хошуу, хад, тошлой сонгино, говийн заг хүртэл ургана.

Ж.Маамдаагийн хотын захаас эхлэн тарвага, зурам, үнэг, туулай, янгир, аргал, хойлог, буга сүргээрээ шивээлж, байгалийн үзэсгэлэн бүрдсэн нутаг.
Эцэг Жамбал нь 50 гаруй жил, Маамдаа 40 гаруй жил тавхан км урт 1 км өргөнтэй Бодончийн голын “Улаан ирэг”- ийн эхэнд зусаж намарждаг, энгэр бэл буюу адагт нь өвөлжиж хаварждаг нутаг сэлгэн нүүхдээ 5 км газарт нүүдэллэдэг аж.

Цонж, Ёлконы говийн айлууд талдаа 100-150 км нүүдэллэж зусдаг, нүүдлийн замд хүрээ хийдэд хамт шавилан сууж байсан үе тэнгийн хөгшчүүл нь Маамдаагийн дэргэд үдлэж, бууж хонож өнждөг байжээ. Ганзаар /ганс/ тамхи татдаг, таяг тулсан, гэр дүүрэн олон хүүхэдтэй, ямаа голдуу суурь малтай, ааш зан нь хоёргүй, нүүдлийн айлын зам тосоод домботой цай, тавагтай идээ бариад зогсдог Маамдаа захчин нутгийн Чадаан Шарын Пунцагтай 50 гаруй жил ханилан суухдаа 6 хүү, 3 охин төрүүлэн өсгөжээ. Мэрэг төлөг тавьдаг сүсэг бишрэлтэй Маамдаа нутаг усандаа нэгэн үе шүтэгддэг хүний нэг байжээ.

Хэл ам нь хурц, цэцэн цэлмэг үгтэй, шижигнэсэн сайхан залуу эр үр хүүхдүүдийнхээ төөрөг, хувь заяаг нь олон шалгуураар шалгаж Цог, Ламжав хоёрыгоо 5,6 настай байхад нь сайн лам болгохоор 1918 онд Богдын хүрээнд явуулахаар жилийн өмнө бэлтгэж, нутгийн жинчдийг дагаж Бодончийн хүрээнээс гарчээ. Маамдаа 25 насандаа хоёр хүүгээ арагт тэгнэн ачиж, жингийн тэмээнд дайгдаж, жинчдийн нүдний харцаар хөдөлж, аргал түлш түүх, хоол унд хийх, тэмээ маллах гээд гарын үзүүрийн аар саар ажил хийсээр Богдын хүрээнд очжээ.

Туулын голын хөвөөний бургасан ойн төгөлд жинчид бууж тэмээ малаа амрааж, эд бараа авах хугацаанд хоёр хүүгээ дагуулж хүрээний хаалганы дэргэд очоод залбирч, мөргөл үйлдэж байх үед нь хүрээний нэг лам дэргэд нь очиж, ном уншилтыг нь бишрэн гайхжээ. Ном уншаад дууссаны дараа хэрэг зорилго, хэт нутгийг нь асууж, Маамдааг хоёр хүүхдийнх нь хамт дагуулан хүрээний нэгэн том ламд танилцуулжээ.

Алс хол Алтайн хязгаараас хоёр хүүгээ Богдын хүрээнд /Гандан хийдэд/ авч ирснийг сайшаагаад Цог, Ламжав хоёрыг нь хүлээж авсанд Маамдаа магнай хагартлаа баярлажээ. Хэд хоноод жинчид ачаа бараагаа аваад буцахын урьд өдөр хоёр хүүхэд дээрээ очиж “Сайн лам нар болоорой" гэж хэлээд нэг нэг домбон саахар өгч, үнсэхэд Цог ах нь болохоор юмны учрыг сайн ойлгосондоо нулимс асгаруулан үлдэхэд аав нь хүүхдүүд рүүгээ харж инээгээд, буруу харж нулимс асгаруулан явжээ.

Намрын сэрүү орж замд хур бороо, цас орж, Маамдаа замын уртыг хүнд нөхцөлд туулахад тоокууны /Тоохуу гутал/ ул цоорч, хөлийн таваг устаж өвдөх, цас хүйтэнд даарч бээрэх зарим өдөр цангах, өвчлөх тохиолдол зөндөө л гарч явсаар нутаг, гэрийн бараа арай гэж нэг харжээ. Богдын хүрээ /Гандан хийдэд/ очиж, ирснээ гэр бүл, нутгийнхандаа Маамдаа байнга дурсан ярьдаг байжээ.

Маамдаагийн Цог, Ламжав хоёр манай сумын захчин хошуунаас анх Гандан хийдийн шавь болж байсан аж. Сүм хийдийг тарааж, лам нарыг баривчлан хороож эхэлснээс болж Гандан хийд татан буугдаж эзэнгүйджээ. Энэ байдлыг мэдсэн Маамдаа Улаанбаатар хотод ирж сүм хийдэд хүүхдүүдээ хүлээлгэж өгсөн лам, хоёр хүүгээ сураглаж эрээд олоогүй.

Ямар ч байсан миний хоёр хүү ухаан суусан үедээ аав ээждээ эргэн ирж, уулзана гэж уужим ухаанаар бодож буцаж харьжээ. Төв аймгийн Сэргэлэн сумын Бутач хүн Гандан хийдэд тарах үеэр Гандан хийдийн орчимд нэг өдөр явж байтал хэсэг хүүхдүүд зодоон хийж, тэдний дунд нэг жижиг шар хүүхэд арай илүү хөл хөдөлгөөнтэй, тэдэн дотроо давамгай харагдсан аж. Бутач очоод "Та нар яаж байгаа юм.

Энэ жижиг хүүхдийг та нар яагаад дээрэлхэж зодож байгаа юм” гэж уурлахад жижиг шар хүүхэд “Эд нар миний олсон хоолыг булааж авах гээд дундаа оруулаад зодож байтал та ашгүй дайралдаж амь, хоол хоёрыг минь салгаж аварлаа” гэж хэнэг ч үгүй хариулжээ. Чиний нэрийг хэн гэдэг вэ? гэж асуухад өнөөх хүү Цог гэж хариулжээ.

Төрсөн хүүхэдгүй Бутач галын дөл өөдөө гэж, Цог гэдэг ямар сайхан нэр вэ?” хэмээн дотроо бодоод “Аав ээж чинь хаана байдаг вэ?” гэж асуужээ. “Би аав ээжээ мэдэхгүй, их хол байдаг. Хаана байдгийг мэдэхгүй” гэж хариулжээ. Тэгвэл чи манайд оч, гээд Бутач арав гаруй настай хүүхдийг мориндоо сундлаж гэртээ авчиржээ. “Ингэж Бутач буян үйлдэж, намайг хүүгээ болгон авч үе залгамжилсан гал голомтоо залгуулж, эрийн цээнд хүрэхэд маань намайг цэрэгт явуулсан юм” гэж Б.Цог генерал хожим хойно, төрсөн дүү нартаа дурсамжаа ярьж үлдээжээ.

Энэ талаар Хэнтий аймгийн Өмнөдэлгэр сумын Хурх тосгонд амьдарч байгаа арван хүүхдийн эх, Маамдаагийн отгон охин, Б.Цогийн төрсөн дүү 74 настай Валя /Вашка гэж нутгийнхан нь нэрлэдэг/- тай уулзаж доорхи зүйлийг тодруулсан юм. Аав ээж хоёр миний ах М.Ядамжав, М.Шинэхүү, Морх нарыг төрсөн нутгаасаа гарч сургуульд сурахаар хот руу явахад нь “Та нарын төрсөн ах Цог, Ламжав гэж хоёр залуу Улаанбаатар хотод байгаа.

Олж уулзаж танилцаж ах дүүгийн холбоотой, сайхан амьдарцгаа” гэж захиж явуулжээ. Ядамжав ах их соёлтой, орос хэлтэй. Налайхын уурхайн ҮЭ-ийн хорооны даргыг олон жил хийсэн хүн. БХЯ-ны сайд Бутачийн Цог гэдэг хүний нэр, зурагтайгаа хэвлэлд гарахад сайд Цогийн нүүр, өөрийнх нь нүүр, хамар, ам нүд яг ижил төстэй харагдаад байхаар нь очиж уулзая гэж бодоод БХЯ- нд очиход уулзуулаагүй.

Ядамжав ах их зоримог хүн болохоор хэдэн сарын дараа дахин очоод жижүүртэй нь их эрдүү, ууртай хэлэмгийгээр маргахад жижүүр нь Цог сайдад, нэг хүн таны дүү гээд ирчихээд маргаад явахгүй юм гэж илтгэхэд, Б.Цог генерал нааш нь оруулчих гэж хэлсэнд арга буюу уулзах зөвшөөрөл өгчээ. Ядамжав Цог генералын өрөөний хаалгыг нээхэд яг л өөрийнх нь царай харагдсан.

Хэн хэн нь амар мэндээ асуулцаж чадахгүй нэг нэгнээ хараад, нэг нэгэнтэйгээ адилхан болохыг гайхаад л хэдэн хором чимээгүй зогсоход Ядамжавын нүднээс нь нулимс гарч, хоолой нь зангирч гүйн очоод л тэвэрч авахад Цог угтан үнсчээ. Ийнхүү Цог ахыгаа олж эхэлсэн түүхтэй юм. Цог, Ядамжав ах бид гурвын шар царай зүс, угалзан хавтгай хамар яг ижил, бусад ах дүү хоорондоо ижил царайтай.

Нэг ёсондоо царай зүсээрээ Цог ахаа олж танилцсан түүхтэй ахан дүүс юм. Ядамжаваар дамжиж бусад ах эгч нар танилцсан. Морх ах жолооч, Шинэхүү эрдэмтэн хүн болохоор байнга харьцаж өөрсдийнхөө гэр орноор орж гарч байсан. М.Морх ахыг нас барахад Цог ах гадаад явсан байсан учир уулзаж амжаагүй. Шинэхүү ахыг эрдмийн зэрэг хамгаалахад гэрт нь ирж байсан.

Харин нас барахад нь мөн л гадаадад явсан учраас уулзаж чадаагүй, гадаадаас ирчихээд гуулин хөгжимтэй очиж, шарилд нь хүндэтгэлийн ёслол үйлдсэн юм.
Ядамжав ах Налайхын ҮЭ-ийн хорооны дарга байхдаа, Цог ахыг БХЯ- ны сайд байхад нь шинэ жилээр очихдоо захчин зан үйлийн ёсоор бяслаг дээр ааруул, тос тавиад гэрт нь золгоход орос авгай нь тавьсан цагаан идээг нь хогийн саванд хийчихсэнд М.Ядамжав ах их гомдсон гэдэг.

Миний төрсөн эгч Норжмаа, нөхөр нь Монцоон Жамсран хүүхдүүдийн хамт Ховд аймгийн Мөст суманд амьдардаг. М.Жамсран ах улсын анчдын анхдугаар зөвлөлгөөнд ирэхэд Цог ах хүлээн авч бакаль гутал, 2 нүдний дурангаар бэлэг өгч баярлуулж байсныг би сайн мэдэх юм. Ганданд очсон Ламжав ахыг Цог ах болон бусад ах нар сураглаад сураглаад одоо хүртэл олоогүй гэж ах эгч аав ээж нар ярьдаг байсан юм.

М.Котоо ах 20 гаруй жил мал тууж тууж “Гавьяат нэгдэлчин” цол хүртсэн хүн дээ гэж ярьснаар бид хоёрын яриа түр өндөрлөсөн юм. Улсын баатар, хурандаа генерал Б.Цог Төв аймгийн Сэргэлэн сумаар овоглож, нэр төр, алдар гавьяа нь нэрлэгдэж явдаг боловч Ховд аймгийн Алтай сумын нутаг Бодончийн голд төрсөн захчин хүн юм.

Зохиолч, сэтгүүлч Чүлтэмийн ДАНГААСҮРЭН