Монголын туурга тусгаар төр улсын оршихуй, эс оршихуйн хувь заяаг шийдвэрлэсэн 1921 оны Ардын хувьсгалын шуурган гал дунд улс орны тусгаар тогтнолыг батлан хамгаалагч шинэ цагийн зэвсэгт хүчин мэндэлсэн билээ.

Монгол Ардын Нам, ардын төр, зэвсэгт хүчний үндсийг тавигчдын нэг их жанжин Дамдины Сүхбаатар нарын журмын нөхдийн эхлүүлж, ялалтад хүргэсэн Ардын хувьсгал 1911 онд Монголын эх оронч ихэс дээдсээс түмэн олныхоо хүсэл зорилгод тулгуурлан эх орныхоо тусгаар тогтнолыг сэргээн төвхнүүлсэн үндэсний эрх чөлөөний тэмцлийн шууд үргэлжлэл юм.

1921 оны гуравдугаар сарын 18-ны үүрийн шаргал туяанаар Шивээ хиагтад нүргэлсэн ардын партизан цэргүүдийн хүчирхэг уухайгаар эрх чөлөөний нар монгол гэрийн тоононд туссаныг ертөнцийн чихнээ дуурсгасан билээ. Монгол цэргийн хөгжлийн шинэ үе, шинэ цагийн зэвсэгт хүчин ийнхүү мэндэлсэн юм.

1921 онд Ардын хувьсгалын ялалтыг бататгах, 1939, 1945 онд эх орон, ард түмнийхээ эрх чөлөө тусгаар тогтнолыг хамгаалах, бүх нийтийн энх амгаланг тогтоохын төлөө Монголын ард түмэн, Монгол ардын хувьсгалт цэргийн дарга, байлдагчдын оруулсан хувь нэмэр бол алгаар хааж болдоггүй алтан нарны туяа лугаа ашид мөнхийн гавьяат үйлс билээ.

Монгол ардын журамт цэрэг, Монгол ардын хувьсгалт цэрэг, Монголын ардын арми, Монгол Улсын Зэвсэгт хүчин ард түмнийхээ бүтээн байгуулалт, үндэсний боловсрол, соёл шинжлэх ухааныг хөгжүүлэхэд идэвхтэй оролцон эгнээнээсээ төр, нийгэм, цэргийн нэрд гарсан зүтгэлтэн дарга нарыг өсгөн бойжуулсан түүхтэй.

Тэдний нэг нь түмэн олноо эх оронч генерал хэмээн хүндлэгдсэн Шагалын Жадамба маргаангүй мөн юм. Шавилхан биетэй буурал генерал сэтгэл зүрхэндээ уудам дэлгэр эх орноо багтаан тээж, ард түмнийхээ ололт амжилт бүрд омогшин бахархаж, бишгүйдээ л тохиох ган зуд, өвчин тахал, гал усны гашуун зовлон нүүрлэхэд тэр болгонд элэг зүрхээ эмтлэн явсан монгол эр хүн.

Ш.Жадамба нь эх орноо хамгаалах албыг насан туршийн үйлсээ болгосон, цэргийн бүх шатны сургууль, албыг дүүргэж, цэргийн эрдэмд төгс боловсорсон жинхэнэ эх орны цэрэг байв.

Байгалиас заяасан хурц ухаан, махруу дайчин шаргуу, нягт нямбай, энгүй хөдөлмөрч тэрбээр суралцсан сургууль бүрээ алтан тэмдэгтэй дүүргэж, хааж хашсан алба, албан тушаал бүртээ хийсэн бүтээсэн зүйлтэй байж цэрэг армийнхаа төлөө “суусан газраасаа шороо атган” тэмцэж явсан хатуу чанд, хүнлэг энэрэнгүй генерал байжээ.

Ш.Жадамба хээрийн дадлага, сургууль буудлага жолоодлогын талбайд ойрын хэдэн офицерууд, “хэдэн бор цэрэгтэйгээ” халуунаас халшрахгүй, хүйтнээс шантрахгүй, ажил албаныхаа ихэнх цагаа өнгөрүүлжээ.

Түүний удирдсан хээрийн томоохон сургууль, дадлага, бүтээж туурвисан ном, илтгэл, өгүүлэл, дүрэм журам, зөвлөмж бүхэн нь нэн сургамжтай бөгөөд залуу дарга нарт өсч хөгжих, сурч мэдэхэд нь үнэлж барамгүй ач тусаа өгсөөр байна.

Тэр бүхэн нь Монгол Улсын Зэвсэгт хүчний удирдахуйн ухаан, цэргийг засах, сургаж бэлтгэх онол арг азүйн сан хөмрөгт хүндтэй байр эзэлдэг юм. Монголын ардын армийг өргөтгөн зохион байгуулах бас цаг үеийн байдлаас үүдсэн “цомхотгол” зэрэг нь Ш.Жадамба, түүний хамтран зүтгэгчдээс нөр их хүчээл зүтгэл, зохион байгуулан удирдах, авьяас билэг бас эр зориг, тэвчээр хатуужил шаардсан ажил байсан юм.

Зэвсэгт хүчнийг хөгжүүлэх нь байтугай тогтоон барьж байх хөрөнгө, мөнгөөр гачигдсан, цэрэг армиа ад шоо болгон хэрэгтэй, хэрэггүйн талаар яриа өрнөж, цэргийн хүний итгэл мөхөстөж байсан бэрх үед Ш.Жадамба болон түүний хамтран зүтгэгчид армийнхаа ноён нурууг авч гарсан нь тэдний зэвсэгт хүчиндээ байгуулсан гавьяат үйлс болсон юм.

Ш.Жадамба, Л.Молом- жамц, Ч.Пүрэвдорж, Р.Гаваа, Ц.Дашзэвэг, П.Мөнхдорж нарын цэргийн шилдэг дарга нар, мөн тэр үед шинээр төрөн гарч ирж байсан Ш.Паламдорж, Д.Мягмар, Н.Жалбажав нарын цэргийн эрдэмтэн, судлаачид цаг үеийн шаардлагыг түрүүлэн мэдэрч зэвсэгт хүчнээ хүмүүнлэг иргэний ардчилсан нийгмийг цогцлуулах зорилгод нийцүүлэн өөрчлөн байгуулах цаг ирснийг ухаарч ойлгосон хүмүүс байсан юм.

Үймээнтэй ч юм уу, эргэлтийн ч гэмээр ч юм уу цаг үед өөрийгөө дөвийлгөх гэж дуу нь чангардаг зарим нэг цөөн тооны хүнээс бусад нь үүнийг нэгэнт хүлээн зөвшөөрч, нотолсон билээ.

Чухамхүү Ш.Жадамба нарын санаачлага, хүч чармайлтын идэвхтэй оролцоотойгоор шинэ Үндсэн хуульд Монгол Улс өөрийгөө хамгаалах зэвсэгт хүчинтэй байхыг тунхаглан зарлаж, 1990- ээд оны эхээр Монгол Улсын үндэсний аюулгүй байдлын үзэл баримтлалын төсөл боловсруулагдаж эхэлсэн юм.

1993 онд Батлан хамгаалахын тухай, Бүх нийтийн цэргийн үүрэг, цэргийн албан хаагчдын эрх зүйн байдлын тухай, 1994 онд Цэргийн албан хаагчийн тэтгэвэр, тэтгэмжийн тухай хууль, “Төрийн цэргийн номлол” хэмээх баримт бичгийг УИХ баталсан билээ.

Ингэснээр Монгол Улсын төрийн батлан хамгаалах бодлого, үйл ажиллагаа, зэвсэгт хүчний шинэчлэлт, өөрчлөлт ардчилсан шинэ Үндсэн хуулийн үзэл баримтлалын дагуу хуулиар зохицуулагдах болсон юм.

Эдгээрт улс орныг батлан хамгаалах нь төрийн үүрэг, нийт иргэний хэрэг болохыг хуульчлан, төр, иргэн, аж ахуйн нэгж байгууллага бүрийн үүргийг тодорхойлж батлан хамгаалах нэгдмэл тогтолцооны эрх зүйн үндсийг бүрдүүлсэн.

Монгол Улс социа лизмын дараах гэгддэг орнуудаас, түүний дотор ОХУ- аас ч түрүүлж батлан хамгаалах тогтолцоогоо шинэчлэн, зэв- сэгт хүчний төрийн захиргааны болон цэргийн мэргэжлийн удирдлагын ялгаа, заагийг тогтоож цэргийн байгууллагад тавих иргэний хяналтын үндсийг бий болгосон юм.

Цэргийн тэтгэвэр, тэтгэмжийн тухай хууль батлагдсанаар гавъяаныхаа амралтад гарч буй цэргийн албан хаагчдын тэтгэвэр тэтгэмж авах эрхийг, түүнчлэн тэдэнд олгох нэг удаагийн тэтгэмжийн хугацаа, журмыг хуульчлан тогтоож цэргийн хүний нийгмийн хамгаалал, эрх зүйн баталгааг бүрдүүлэхэд том алхам хийв.

Эдгээр болон бусад хуулийн үзэл баримтлалыг, хуулийн төслийг боловсруулж УИХ-аар хэлэлцүүлэн батлуулсан нь Ш.Жадамба, түүний хамтран зүтгэгчид билээ. Цэргийн эрдэм судлал, сургалт, соёл урлагийн байгууллагуудыг хөгжүүлэхэд Ш.Жадамба үлэмж хувь нэмэр оруулсан юм.

Түүний өөрөө санаачилж, нойр хоолоо хугаслан зүтгэснийх нь хүчинд Монгол Улсын Зэвсэгт хүчин эрдэм шинжилгээний байгууллага, үндэсний цэргийн академи, өөрийн гэсэн нүүр улайхгүй музейтэй болсоныг дурдахад л хангалттай. Хүнийг ханилсан анд нөхдөөр нь таньдаг гэсэн мэргэн үг бий.

Генерал Л.Моломжамц, Ч.Пүрэвдорж, Р.Гаваа, Ц.Дашзэвэг, П.Мөнхдорж, С.Гомбосүрэн, Г.Махбариад, Ц.Галсан, Г.Дугарсүрэн, Д.Гэндэнпил, Д.Бямбацогт, Т.Баатар, Р.Гүнчин-Иш, Т.Туваанжав, Ч.Самбуу, хурандаа Р.Даваа, Ч.Жамсран нарын мэдлэг боловсрол, авьяас билэг, хичээл зүтгэл тэгш, эр хүний ноён нуруутай сайхан эрс түүний найз нөхөд байв.

ЗХЖШ-ын дарга агсан анд Ч.Пүрэвдоржийг нь онцолмоор байна. Амьдрал, албаны элдэв нугачаанд хүн чанараа гээгээгүй, ёстой л хугараагүй ноён нуруутай хүний хайлан байсныг олноороо гэрчилнэ. Сайхан ч хүн байсан юм.

Эрдэм мэдлэгийн оргилд хүрсэн энэ генерал цэргийн албанаас бэлтгэлээр халагдаж, Стратеги судалгааны хүрээлэнд эрдэм шинжилгээний ажилтнаар ажиллаж байхдаа монгол цэрэг НҮБ-ын энхийг дэмжих ажиллагаанд оролцож болох санааг анх сэдэж, санал бодлоо боловсруулж удирдлагад танилцуулж байсан боловч тэр үед түүнд итгэж, дэмжих хүн төдийлөн олон гараагүй юм гэнэ билээ.

Цагаасаа түрүүлж сэтгэнэ гэдэг энэ биз ээ. Цаг хугацаа улиран өнгөрөвч эх орныхоо өмнө бүтээсэн эх орончдын гавьяат үйлсийг санах, дурсах хүн, орон зай, цаг хугацаа гарах л болно.

Залуу дарга нар ахмад үеийнхээ алтан сургаал, сургамжийг мэдэж эрх биш дагаж явбал албан тушаал, эрх мэдэлд эрдэх, шунахайрахын олз бололгүй хүний мөстэй явж зэвсэгт хүчний, цэргийн даргын ариун нэр хүндийг сэвтээх хэрэгт өртөх нь үгүй юм. Сайн хүн, сайн үйлсээс суралцах нь юутай их ач тус хэмээн сэтгэнэ.

Генералын хувийн амьдрал, үр хүүхдийн тухай бид хөндсөнгүй. Сайхан эр хүн, сайн эцэг, эх оронч хүний мөн цагаан учир үр хүүхдүүд нь хүний дайтай аж төрж яваад эргэлзэх зүйлгүй. Хүү Ж.Энхбаяр нь УИХ-ын гишүүнээр сонгогдож, эцгийн шийрийг хатааж Батлан хамгаалахын сайдын өндөр албыг хашсан, олны итгэл найдвар хүлээсэн, ирээдүйтэй залуу зүтгэлтэн юм.

Тэрээр эцгийнхээ амьдралын замналын тухай судалгаа, онол арга зүй, дурсамжийн дөрвөн боть томоохон бүтээл санаачилж хэвлүүлсэн нь дуурсах алдар гавъяатай эцэг, Монголын эх оронч хүмүүнд босгосон номын цагаан суврага болсон юм.

Ш.Жадамбын тухай олон хүн, анд нар нь дурсамж үлдээсэн нь төр, нийгэм цэргийн зүтгэлтний үйл ажиллагааг бүрэн ухаарч ойлгоход ихээхэн тустай юм. Эдгээрээс Монгол Улсын Ерөнхий сайд асан П.Жасрай агсны дурсамжийг уншигч олныхоо сонорт хүргэж байна. П.Жасрай агсан амьд ахуйдаа ингэж ярьжээ.

“Бидний Монгол Улсын Засгийн газарт хамтран ажилласан энэ үе бол өмнөхөөс шал өөр үе юм. Цэргийн номлолыг цоо шинээр гаргах хэрэгтэй болсон. Олон тулгуурт гадаад бодлого, нээлттэй эдийн засаг, цэргийн аль нэг эвсэл бүлэглэлд орохгүй байх, тэгсэн хэрнээ өөрийгөө хамгаалах авсаархан, чадварлаг зэвсэгт хүчинтэй байх, хэрэгцээ тохиолдвол яаж нийт ард түмнийхээ оролцоотойгоор улс орныхоо тусгаар тогтнол, аюулгүй байдлыг хамгаалах вэ гэсэн цоо шинэ нөхцөл байдал үүссэн цаг үе байлаа.

Энэ асуудлыг цогцолбороор авч үзэх нь шинэ Үндсэн хуулийн нөхцөл дэх олон улсын шинэ орчинд цэргийн ямар номлолтой байх нь зөв бэ гэдгийг Ш.Жадамбаа шууд удирдан боловсруулсан юм. Энэ номлолтой холбогдоод хоёр том зорилт шийдвэрлэх хэрэгтэй болсон. Нэгдүгээрт, цэргийн салбарт шинэчлэл хийх асуудал. Энэ нь зүгээр нэг хялбархан шийдчих асуудал биш байв.

Зэвсэгт хүчний тоо, хэмжээг багасгаж, армийн бие бүрэлдэхүүнийг цөөлөх, тэгэхдээ анги, салбаруудыг зөв байрлуулах, командлалын чадварлаг бүрэлдэхүүнийг авч үлдэж, шинэ нөхцөлд боловсролыг нь дээшлүүлж чадваржуулах, цэргийн зэвсэг, техникийн чадварыг орчин цагийн нөхцөлд зохих төвшинд нь барьж байх, цэргийн алба хаах хугацааг богиносгосон нөхцөлд сургалтыг яаж үр ашигтай зохион байгуулах зэрэг асуудлыг шийдвэрлэх хэрэгтэй болсон.

Хоёрдугаарт, цэргийн үүрэгтнүүдэд (нийт хүмүүст) цэргийн хэргийн мэдлэг эзэмшүүлэх, түүний сургалтын тогтолцоо ямар байх, зэвсэгт хүчин цэргийн үүрэгтнийг сургах сургалтын уялдааг яаж холбох, хилийн цэрэг-зэвсэгт хүчин, иргэний хамгаалалт- зэвсэгт хүчний харилцан уялдсан үйл ажиллагааг яаж холбох, бэлэн байдлын хэрхэн хангах талаар бүхэл бүтэн бодлого боловсруулж хэрэгжүүлэх шаардлагатай болсон юм.

Энэ хоёр том зорилтыг Ш.Жадамбаа маш сайн биелүүлсэн. Кабинетын Засгийн газрын гишүүн хүн өөрийн эрхэлсэн салбарын хүрээгээр явцуурах аргагүй бөгөөд нийт улс орны чанартай бодлогыг боловсруулж хэрэгжүүлэхэд шууд оролцох чадвартай улстөрийн зүтгэлтэн байх учиртай байлаа.

Бидний хамтарч ажилласан дөрвөн жилийн хугацаанд Ш.Жадамбаа улстөрийн ихээхэн ноён нуруутай, буурьтай улстөрийн зүтгэлтэн гэдгээ харуулсан юм. Ш.Жадамбаа бол ажлын төлөө төрж, өсч, хүмүүжиж амьдарч явсан хүн. Төр, олон түмэн ямар үүрэг хариуцлага хүлээлгэнэ, түүнийг биелүүлэхийн төлөө бүхий л бололцоогоо дайчилдаг, өөр юманд самуурдаггүй хүн байсан билээ” гэсэн байдаг [Халиун нутгийн дуулал. т. 205- 206].

Ингэж П. Жасрай гуай Ш.Жадамбаа генеральн ажил, амьдралд нэгдүгээрт, цэрэг, зэвсэгт хүчний байгуулалтаар үнэлэлт дүгнэлт өгсөн байна.

Тухайлбал, цэргийн байгуулалт бол улс орон даяар батлан хамгаалах, дайнд бэлтгэхтэй холбоотой цогц асуудлыг багтаадаг бол, зэвсэгт хүчний байгуулалт нь түүний байгуулалт, бүтэц, бүрэлдэхүүн, харьцаа, удирдлага, байршил, сургалт, боловсон хүчний бэлтгэл, зэвсэглэл, техникийн болон ар талын хангалт зэрэг олон асуудлыг багтаадаг.

Хоёрдугаарт, улс орны болон зэвсэгт хүчний бие бүрэлдэхүүний нөхөн хангалт, дайчилгааны нөөцийн бүрдүүлэлт, хүчний байгууллагуудын харилцан ажиллагааны асуудлаар дүгнэлт өгчээ.

Эх сурвалж: