Архив ангилал

хэлний мэргэжилтэн, хэлшинжээч нарын судлах зүйл, монгол хэлний багш нарын л заан сургах ажил, тэдний л ярилцаж, маргаж мэтгэлцэж, мэдэж байх сэдэв гэж боддог байж магад. Тэгвэл энэ нь тийм биш бөгөөд бидний нэг эндүүрэл, ихээхэн “хоцрогдсон” ч гэж хэлж болмоор ташаа ойлголтын нэг юм. Бас тэгээд эх хэл, соёлынхоо талаар, “өөрийнхөө хэл яриа”-ны талаар эргэцүүлж боддоггүй, анаж хянадаггүй, “хэл, соёлыг зүгээр л хэт хэрэглэгч” дарангуйлагч сэтгэлгээний илрэл, шинж юм ч гэж хэлж болно доо.

Үгүүлбэр, үг, холбоос, нөхцөл, дагаврууд хэлний хаана оршиж байна, хэн хэрэглэж байна, юуны төлөө, яаж хэрэглэж байна вэ? гэхлээр хариулт нь тун хялбархан. Таны хэл ярианд байна, миний хэл ярианд байна, та хэрэглэж байна, би хэрэглэж байна, бид амьдрал тэмцэл, харилцааныхаа зэвсэг-үндсэн хэрэглүүр болгон ашиглаж байна.Тэгэхлээр та бид бол хэлийг тээгч бөгөөд хэлний “боол”-ууд гэсэн үг юм.

Бас “нөхцөл, дагавар” ч гэх шиг сонин сонин нэр томьёогоор нэрлэдэг зүйлс бол эх хэлэнд минь, тэрчлэн энэ “нэг ертөнц”-ийн олон хэлэнд байдаг нийтлэг нэгэн амьд махбод-дохио тэмдэг, өмнөх үе үеийнхнээс маань уламжилсан үнэт өв юм гээд л ойлгочиход болоод явчихна даа.

Бас тэгээд түүнийг нь хувь бодгалийн хэл яриа, өдөр тутмын хэлний хэрэглээ, үндэстэн, ястны утга соёлд энгийн хялбараар ойлгож, тооцоолж, ажиглаж, хэн ч гэсэн өөрийн гаргалгааг хийж болохоор тийм нэгэн бодит зүйл байдаг нь сонин. Тухайлж, энэ удаад наад захын нэгэн дагавраар жишээ болгож, хамтдаа эргэцүүлье, “өөрсдийн хэл яриа”-г тандъя. Монголчууд бид, өөрсдийн хийснийг,хэлээд байгаа ам ажлаа бодох эргэцүүлэх, өдрийн явдлаа шөнө нь тунгаах, өчигдөр ярьж, бичсэнээ өнөөдөр эргэн харах талаар анхаарах цаг аль хэдийнээ болжээ. Сүүлийн хоёр жилд зурагтаар, радиогоор юм ярьж, элдэв ярилцлага өгч байгаа дарга дорго, тэгээд эх хэлний боловсрол, соёлгүй хүмүүсийг ажиглахад бараг 80 хувь нь яриан дундуураа “…дээр нь…”, “…дараа дээр нь…”, “…дээрээс нь…”, “…энүүн дээр нэмж хэлбэл…”, “…дээрээс нь нэмэхэд…”, “… дээр нь болбол…” г.м. “сул үгийн хивэг”-ийг шургуулж, хавчуулж, эх хэлээ бузарлан гутаах болов. Эх хэл, бичгийн боловсрол, соёлын хувьд ийм “доогуур” байтлаа, тийм их “дээгүүрдэх”, “дээрээс нь дэслэн дугаарлагчид”, “дээрээс нь харж хэлэх санаатан” олшров?!

Манай монгол хэлэнд үйл үг бүтээдэг -л, -д, -чил, -шаа, -р, -рх, -ж, -с, -ц, -жир, -лз, -гана, -хий, -гина, -хир, -жигна, -тна… г.м. янз бүр утгатай цөөнгүй дагавар байдаг. Эдгээр дагаврыг үйл үг бүтээх чадамж, хэрэглээ, давтамж, монгол үгээс үү, эсвэл, харь үгээс үүсгэдэг үү гэдгээр нь бүтээлч, бүтээлч бус гэж хуваадаг. Үйл үг үүсгэх хамгийн бүтээлч дагаврын тоонд –л, -р, -д, -ж… гээд л орно. Хүмүүсийн хэл ярианд, нийтлэлийн найруулгад үлэмж их давтамжтай хэрэглэдэг дагавар бол “-д, -т” гэсэн хоёр хувилбарт дагавар. Өөрөөр хэлбэл, энэхүү “-д” дагаврыг найман настай балчраас, наян настай буурал хүртэл, монгол хэлийг сурч судалж байгаа гадаадын хүмүүсээс өгсүүлээд, язгуур хэл, соёлоо хайрлах, хамгаалахаа умартсан улс төрчид, хар захын наймаачид, этгээд бүдүүлэг хэл яриатан хүртэл тоо хязгааргүй хэрэглэж байна. Жишээлбэл, маарамбадах, дооромбодох, шомбодох, чомбодох, гурилдах, бөөндөх, Түгжилдэх, Балгандах, Хоролмаадах, хулхидах, баасандах, мессеждэх, твиттердэх, данхарааддах, Дарьбазардах… гээд л.

Уранзохиолын найруулгад 30-40-өөд оноос эхлээд л энэ “-д” дагаврыг хэлний хэм хэмжээнд нийцүүлэн, гайхалтай сайхан хэрэглэсэн байдаг. Түүний тодорхой сайхан жишээ бол Дамдинсүрэн гуай юм даа. Тэрвээр “Толь Гэндэн” (1933)-дээ:

…...Миний морь

Гэрээс холддоггүй

Гэдэс алддаггүй морь.

Чөдөрлөөд тавьчих гэжээ.

Маргааш өглөө нь боссон чинь

Морий нь хоёр боохой гэсгүйдээд

Хорин хэрээ чомбодоод

Хуваагаад идэж байжээ... гэж “гэсгүй”, “чомбо”

г.з. төвд үгэн дээр нөгөө “-д”-гээр үйл үг бүтээж, “гэсгүйдээд”, “чомбодоод” гэж тун сонин үг үүсгэн хэрэглэсэн байдаг юм. “Өнөөдөр” сонинд (2013.02.28),

….Ди Каприо “Оскар”-т гурван удаа өвдөг шороодож байсан юм. гэх зэргээр ойлгомжтой, оновчтой, хэм хэмжээтэй хэрэглэсэн баримт өдий төдий буйг үгүйсгэх аргагүй.

Гэвч энэ “-д” гэдэг хачин дагаврын тусламжтайгаар үүссэн эерэг, сөрөг үнэлэмжтэй үйлдэл, байдал, болц заасан өдий төдий үйл үг бидний амьдрал практикт хэрэглээ нь хэтэрч, түүнийг нь хэлийг хэрэглэгч – тээгч өөрөө давруулж, бүр сүүлдээ ”-д”-гийнхээ боол болов. Үүнийг А-Я хүртэлх олон арван жишээ-баримт харуулж байна. Жаахан өмнөх үеийн жишээ бол “Арсландах” гэдэг үг. Эрдэмтэн-зохиолч Б.Ринчен гуайн зохиол “Цогт тайж” урансайхны кино дэлгэцнээ гарч ирсэн үеэс л энэ “Арсландах” гэдэг этгээддүүхэн үйл үг үүссэн байдаг. Үүсэх үүсэхдээ бүр “Арслан” гэдэг оноосон нэрд нөгөө “-д” дагавар овсгоотойгоор наалдаж үүссэн нь хачин. Хэл-сэтгэхүйн бодит холбоо, ертөнцийн зураг нь алтан, мөнгөн жүнзнээс бус Төвдийн гүнжийн “аман жүнж”-нээс догшин хар арз хорзыг Арслан тайж шимэн сорж, бие сэтгэлийн жолоогоо алдаж, эх орноо мартаж, “хүч хэрэглэсэн” явдал байдал юм. Тэгээд л түүнээс хойш “Арсландах” арга үүсэж, бас зарим сайн эрчүүд эмс охидод энэ үгийг хэлж хэрэгжүүлдэг байж магадгүй. Монгол хэл маань энэ үйл үг, тэр загварыг хүлээж аваад олон арван жил өнгөрчээ.

Харин “Дарьбазардах” гэдэг үйл үг нь арай өөр хам хүрээтэй, хожмоо үүссэн. Архи дарс ховор живэр. “Шагчид” ид цэцэглэж байх үед, бас тэгээд дараахан нь монголчууд спиртэд живж эхэлсэн тэр “харанхуй засаг”-ийн үед, дэлгүүр мухлаг руу хүн-элч илгээж, архи авхуулах, тэр шилтэй нандин шингэн “захидал”-ыг нь нөгөө “Дарьбазар” хүү алдаж асгачихгүй, мөнгө зоосыг нь дутаачихгүй, замд зууртаа хүн амьтанд шомбодуулчихгүй, бүрэн бүтэн авчирч, халуун чихийг нь атгуулах, бас түүнийгээ Ариунаагаасаа бусад хүнд нэг их яриад, “нууц задруулаад” явахгүй, бат найдвартай байхыг “Дарьбазардах”, “Дарьбазардуулах” гэдэг юм байна. Энэ мөн л этгээд үгийн хүүдийнийх. “Дарьбазар” болгох хүн жирийн нэгэн бус, найдвартай, бас энгүүн хээгүй, залуувтар, эрэгтэй ч болно, эмэгтэй ч хүн байж болно. Гэхдээ энэ үгийг “Ариунаадах” гэж үүсгээгүй, “Дарьбазардах” гэж үүсгэсэн нь учир начиртай юм. Энэ бол хүний хэл гэдэг энэ нандин зүйл бол мэдрэмжтэй, амьтай, үг, үгүүлбэр нь эрчимлэг, долгиолог, шугаман ба шугаман бус олон чанартай гэдгийн гэрч юм. Гэтэл бид л гарт өртсөн болгоныг бор ходоод руугаа чулуудаад, бор толгойд бодогдсон үг-утга бүгдээр хэлц үүсгээд, хэм хэмжээгүй хэрэглээд, ормол, зээлбэр үг-хэлбэрээр чамирхаад, эх хэлнийхээ бие-дархлааг сулруулсаар, өнөөдөр «-д» дагаврын дарангуйлалд өртөж л дээ.

Ойрмогхон үүсээд, амны уншлага болж, хэвлэл мэдээллээр тэнүүчилж яваа үг хэллэгийн баримтыг харж ажиглажээ явахад, «-д» дагавраар бүтсэн шинэ үг бол “Арвин+д+х”, “цөөнхдөх”, “янхандах” буюу “А-Я” хүртэл, за тэгээд л “Сагсайдах”-аас “твиттердэх”, “эрүүдэх”-ийг хүртэл цуварсаар байна. “Сексдэх”, “мексдэх”, “мэйлдэх”, “мессеждэх”, “скочдох”, “хакердах-макердах” гээд л гадаад үгэнд бол бүр тоогоо алдаж байна!

Сүүлийн 10-аад жилд сонин сэтгүүл, радио телевизийн хэл найруулгад хэт их давтамжтай байсан «-д» дагаварт уугуул болон ормол үйл үгсийг эхний 3-5-аар нь “эрэмбэлж”, тольчлон жагсааж үзвэл та бидний хэл ярианы боловсрол, хэрэглээнд тустай бөгөөд «-д» дагаврын хэрэглээний хэтэрхийлэл, өөрсдийн хэл ярианы зургийг харж болно.

А: архидах, авлигадах, арцалдах, атмаандах...

Б: баардах, банзалдах, бөөндөх, бооцоодох, баасандах…

В: вирустэх, ваакуумдах, вакциндах, валентиндах…

Г: гурилдах, гоймондох, гөрдөх, гуядах…

Д: дээрэмдэх, дэгээдэх, даваадуулах, даржиндах, дэнчиндэх…

Е Ё: ёлкдох, евродох, ёозгүйдэх…

Ж: жолоодох, жонхуудах, жийпдэх…

З: захиргаадах, зарлигдах, зээлдэх, заамдах, (сургууль) завсардах…

И: и-мэйлдэх, интерполдох, инчдэх, измдэх ...

К: казинодох, канондох, кампаандах, караокедох…

Л: ламдах, луйвардах, лоббийдох…

М: микродох, мөрдөх, мөрөөдөх, маафиидах…

Н: нирваандах, настроендох, нервтэх, нойлтох…

О: (ажлыг) оромдох, олигархдах, оодох шоодох, оохртох…

Ө: өвдөг шороодох, өгзөгдөх, өөдгүйтэх…

П: пиаардах, покердох, паамперсдах, пацаандах…

Р: ресторандах, реклаамдах, реформдох…

С: сонгуульдах, сонордуулах, сигналдах...

Т: тархидах, тачаадах, төмсөгдөх, таксидах…

У: улстөрдөх, утаадах, ухнадах…

Ү: үнэгүйдэх, үргүйдэх, үйтэнхуардах…

Ф: формальдах, фургондох, фракцидах, философидох…

Х: хахуульдах, хардах, хулхидах, хүчгүйдэх, хүүхэндэх…

Ц: цупаридах (эмс, охид нэг нь нөгөөгийн нүүр, үсийг самардах, зулгаах, эсвэл авгай, нөхөр хоёр бас самардалцахыг хэлдэг этгээд үг гэнэ ээ)

Ч: чулуудах, чангатгах, чүүчилдэх…

Ш~Щ: шаахайдах, шомбодох, шордох, шоудах, щёткадох…

Э: эрүүдэх, Эрээндэх, экскаватордах, эмульсдэх…

Ю: юбкадах, юртадах,

Я: янхандах, янчаандах, (яриа) дэгдэх… г.м.

Наанадаж, ийм зураг төрх харагдаж байгаа бөгөөд монгол хэлний энэхүү “-д” дагавар эх хэлний үгийн санд харь хэлний үг орж ирэхийг ер анддаггүй, үгийн сангийн “үүд хаалга”-н дээр найрсгаар хүлээн аваад л, түүнтэй “наалдах”, “янаглах” нь тун амархан. Монгол хэлэнд аль эрт орж ирээд нутагшсан архи (перс.), бэрээ (төвд), гоймон (хятад), жонхуу (хятад.), зээл (хятад), спонсор (англи), халтур (латин), цензур (латин) г.м. баахан үгс төдийгүй монгол хэлний үг-утгын сангийн хаалгаар тун шинэхэн алхсан маафи (итали), покер (англи), хаус (англи), тачаи (япон), хакер (герман), эмульс (латин)… г.з. бас өдий төдий үг, “–д” дагаврын ач тусаар үйл үг болон “хөдөлгөөн”-нд ордог, хэрэглээний талбарт идэвхэждэг нь машид сонин үзэгдэл юм. Бид зарим толь бичиг, хэрэглэгдэхүүнийг ашиглан, “-д”-гээр үүсэж, үйл үг болох чадамжтай, тэгээд хэлний хэрэглээнд идэвхэжсэн үгийг бүртгэн үзэхэд, “-д” дагавар 500 гаруй үгэнд залгагдаж чадаж байна. Энэ удаад баримт болгох ялдамд таны хэл-соёлын боловсролд дусал нэмэр болог гэж Д, К, С гэсэн гуравхан толгой үсгийн зарим жишээгээр харуулахад л нэг юм хэлээд байна.Үүнд:

Даалуу (хятад гаралтай) даалуудах

Дамжаа (төвд) дамжаадах

Догжир (төвд) догжирдох

Домбор (перс) домбордох

Дуэль (франц)дуэльдэх

Казино (итали)казинодох

Калибр (франц)калибрдах

Кампани (франц)кампаандах

Канон (грек)канондох

Караоке (англи) караокедах

Каратэ (япон)караатэдах

Карго (испани)каргодах

Кафе (франц)кафедах

Кетчуп (англи)кетчупдэх

Кимчи (солонгос)кимчидэх

Контроль (франц)контрольдох

Копи (латин)копидох

Кофе (голланд)кофедох

Кран (герман)крандах

Крем (франц)кремдэх

Саван (франц)савандах

Самогон (орос)самогондох

Сампин (хятад)сампиндах

Секс (латин)сексдэх

Сигнал (герман)сигналдах

Синдром (герман)синдромдох

Сканер (англи)сканердах

Скотч (англи)скоочдох

Соронзон (төвд)соронздох

Спонсор (англи)спонсордох

Сэржим (төвд)сэржимдэх

Сюрприз (франц)сюрприздэх… г.м.

Монгол хэлний нэрээс үйл үг үүсгэх “-д” дагавраар бүтсэн төрмөл ба ормол үгсийн утга нь тун өвөрмөц, утгазүйн шинжилгээ хийвэл цөөнгүй сөрөг үйлдэл, утганцар салаалж байдаг байна. Энэ удаад цухасхан хөндөхөд л, нэг үйлдэгчээс нөгөөд хүч хэрэглэх: (Жишээ нь: хахуульдах, луйвардах, хулхидах, тархидах, ташуурдах, банздах, заамдах, гөрдөх, донгодох, балчирдуулах…г.м.); зэвсэглэх: (Жишээ нь: буудах, сэлэмдэх, шордох, лантуудах, зээтүүдэх, сүхдэх, дэгээдэх, дрельдэх, бульдозердох… г.м.); эвдэх сүйтгэх: (зальдах, шомбодох, бөөндөх, хакердах г.м.); оромдох-оронцоглох, аргалах: (гурилдах, халтурдах, дэлдэх, жонхуудах, сүүлдэх, өсгийдөх, хонгодох… г.м.) далдлах, нуух, хулдах г.м. утгыг (хүүдийлэх, скочдох, канондох, пильтадах, алтдах, цайрдах, пудрдэх, плёнкдох, паамперсдах, лацдах … г.м.) эзэмдэх-эрхшээх: (сексдэх, мессеждэх, лоббидох, хоббидох, пийвдэх, пии Аардах, казинодох … г.м.) тэр мэтээр, тийм аргаар, түүн шиг, гэх жиших, адилтгах: (Хоролмаадах, Арсландах, Балгандах, Дарьбазардах… г.м.), унаа-транспорт: (таксидах, машиндах, онгоцдох… утгыг заадаг нь харагдаж байна.

Өмнө өгүүлсэн “А-Я”-гийн 150 орчим үг, сонголт хийж ажигласан Д, К, С гэсэн 3 үсгийн 40 орчим үгийг харваас, монгол хэлний үйл үг бүтээх “-д” дагавар авдаг үгсийн бараг 50 хувь харь хэлний ормол үг байна. “-Д”-гээр өдий төдий этгээд маягийн үг үүсгээд, монголчууд бид бараг л читалдах, писалдах, письмодох, лоббидох, хоббидох, столдох, стулдэх, сексдэх, машиндах, яавлагдах г.м.-ээр ярьж, “Монголын нэг өдөр”-ийг өнгөрөөдөг болж л дээ. Энд онцлоход, үүний буруу, гэм зэм нь “-д” дагаварт нь, эх хэлэнд минь, гадаад үгэнд нь байхгүй юм даа! Гол гэм зэм нь эх хэл, соёлоо дорд үзэгсэд, язгуур соёлоо гээгсэд, бусдын юманд тонголзогсод, хэлний дарангуйлал, хэрэглээний бялууралд автагсад, хазгай, этгээд хэлээр яригсдад л оршиж байна. Нэгэн цагт их эрдэмтэн Ринчен гуай “Гурваад сая үгийн сантай хэмээсэн хэлнээсээ өдгөө бид гурваад зууг л номгочлон талхиж, их сүргээ эмнэгшүүлэн, тэр бүү хэл, хол ойрын уургын улаагаар хөл дүүжлэн, буурлын буяныг буртаглаж буйд үрийн зулайтай, үндсэний цочоотой болгон халаглах болов…” гэж эгдүүцэн бичиж байсан билээ.

Монгол улсын ардын уранзохиолч Дэндэвийн Пүрэвдорж гуай, “Тулгын чулууг хөдөлгөж болохгүй” (“Өдрийн сонин”, 2003, ¹100) нийтлэлдээ: “Монгол хэл минь тусгаар тогтнолын тулгын нэгэн чулуу.Хөдөлгөж үл болно.Элэнц дээдсийн засагласан хэл, эзэн хааны зарлигийн бичиг бидэнд бий.Эвдвээс, эцэг тэнгэр гэсгээн, түүх биднээс ял асуух өдөр буйг ухаартугай.” гээд, хэлний хутгуушийг “жаран даажин”-гаараа хэлхэж,ухаармаар олон зүйлийг сануулж байв. Ардын уранзохиолч, хөдөлмөрийн баатар Лодонгийн Түдэв гуай “Хэлний хүчирхийлэл” нийтлэлдээ: “…Сүүлийн хориод жилийн байр байдлаас ажиглахад, монгол хэлийг хамгийн их бантагнуулж, харь үгээр сүлж байгаа хүмүүс бол төр засгийн эрх барих итгэл ард түмнээсээ хүлээсэн түшмэдүүд юм. Тэдний боловсруулан баталсан хууль, эрхзүйн баримт бичгүүд, яриа, өгүүлэл, мэдэгдэл нь голцуу англи бас орос үгээр дүүрэн байх бөгөөд хууль эрхийн баримт бичгүүдийн тийм үгийг олон нийт давтан хэлж, амьдрал, үйлдвэрлэл, санхүү, аж ахуйд хэрэглэхээс аргагүйд хүрдэг нь нэгэн ёсны хүчирхийлэлд автаж, “хэлээ хазаж” байгаа хэрэг юм…” гээд, монгол хүн бүхэн дэлхийн олон хэлний нэгэн өвөг эцэг болсон монгол хэлээ судлах, хөгжүүлэх, хамгаалах, дээдлэх үйлсэд хүч авьяасаа өгөх цаг оройтох тийшээ хандаж буйг мэдтүгэй! гэж анхааруулсан билээ.

Бид энэ удаа зөвхөн “-д” гэдэг ганцхан дагаврын эргэн тойронд хийсэн судалбар-эссэндээ харь хэлний хүчирхийлэл, дарангуйлалд өртөж, монгол хүн эх хэл, соёлын боловсролгүй болж, хэлний бодлого хувь хүнээс, айл өрхөд, улмаар төрийн хэрэг явдалд хүртэл даан ч харамсалтайяа алдагдаж байгааг амьд жишээ-тооцоогоор үзүүлэх өчүүхэн оролдлогыг хийв. Тэгээд эцэст тэмдэглэхэд, хэл бол амьд зүйл. Түүнийг халгилан цалгилан байгаа далай тэнгистэй зүйрлэж болно. Хэлний далай татлагатай ч, түрлэгтэй ч байдаг. Эх монгол хэл маань нэг л мэдэхэд тэр ихээр овоороод, хэл-сэтгэхүйг бузарлаад байгаа хог сагийн зүйлсийг түрэн гаргаж, цэвэрших болно.

Үүнийг цаг хугацаа харуулна гэдгийг онцолж байна.

www.bolod.mn